اگزوتیسم

پیوند تنگاتنگ میان عکاسی با علم انسان شناسی و فرآیند مدرنیته، امری انکارناپذیر است. دوربین عکاسی درعصر پوزیتیویست قرن نوزدهم ظهور کرد. عصری که در آن انسان شناسان در پی نظریه تطورگرایی و ظهور قدرت های استعماری، برای ثبت عینی و واقع گرایانه مردمان جوامع شرقی، نیاز به ابزاری مناسب داشتند. با ورود زودهنگام دوربین عکاسی به ایران، آنتوان خان سوریوگین در زمان قاجار و نصراله کسرائیان در دوران پس از انقلاب اسلامی به مستندنگاری از مردم پرداختند. با مطالعه تطبیقی عکس های مردم نگارانه این دو عکاس، با رویکردی انسان شناسانه و از دو منظر متفاوت، گفتمان شرق شناسی و بومی گرایی، این پرسش مطرح گردید که این گفتمان ها چگونه در آثار این عکاسان بازنمایی می شوند. برای پاسخ به این پرسش، از روش توصیفی و تحلیل تطبیقی بهره گرفته ودریافتیم که هر دو عکاس در روند ثبت تصویر دارای شباهت ها و تفاوت هایی هستند که در تقابل با فرهنگ اروپایی که در نگاه بیرونی خودش نسبت به پدیده ها داشت، مطرح می شوند. ما این نگاه را تحت عنوان اگزوتیسم می شناسیم.  بدین معنا که ما با افزودن ایسم به آخر این واژه،  آن را از حوزه گفتار عادی جدا و به حیطه ی گفتمانی انتقال می دهیم و ادعا می کنیم که اگزوتیسم نه یک مفهوم،  بلکه یک جریان فرهنگی و نوعی شیوه نگاه هست که گفتمان هایی را به همراه دارد.

آنچه در این مقاله می آید نگاهی به تصویرشناسی در ادبیات تطبیقی است. نگارنده، پس از مقدمه ای کوتاه از سابقه تصویرشناسی در فرانسه، به تعریف و انواع آن می پردازد. تصویرشناسی یکی از مباحث مهم و ریشه ای در ادبیات تطبیقی است چرا که بنای ادبیات تطبیقی در فرانسه بر آن نهاده شده است و تاثیر و تاثر که آغاز نگاه فرانسوی ها به ادبیات خارجی است در گرو شناخت تصویری از دیگری است. قسمت مهمی از این شناخت متعلق به فرهنگ « ناظر » است که چگونه به تصویر دیگری می نگرد و در این نگاه، فرهنگی را که در آن زیسته است، دخیل می کند. در این راستا به معرفی تصویرهای اگزوتیک و کلیشه هایی که در ادبیات از خلال نگاه دیگری به وجود آمده است، پرداخته خواهد شد و در پایان با بررسی چند سفرنامه، به پژوهش در سفرنامه ها در حوزه ادبیات تطبیقی اشاره می شود. با این بررسی و بیان مثال درصدد هستیم که به بدفهمی هایی که از این موضوع در حوزه پژوهش در ایران شده است، توجه کنیم و با تحلیل و نقد مثال ها بر این امر تاکید می کنیم که هر پژوهشی که در آن مقایسه تصویر صورت بگیرد در حوزه ادبیات تطبیقی نمی گنجد.

تفسیرهای شاعرانه و نظری از اگزوتیسم و خودشرقی انگاری، فرض های رایج را مبنی بر این که این ادبیات، تنها یک محصول جانبی ناخوشایند استعمار است، به چالش می کشند. این مطالعه در مورد یک متن پسااستعماری بوده و در یک روش توصیفی- تحلیلی، چارچوب های خود شرقی انگاری و اگزوتیسم ادبی را در معرض دید قرار می دهد و در نهایت، تلاشی است برای درک اگزوتیسم به عنوان پدیده ای که تنها نماینده استعمار و ایدئولوژی های استعمار نیست. سیدات القمر جوخه الحارثی، اولین کتاب یک نویسنده عرب است که برنده جایزه من بوکر بین المللی 2019 شده؛ و اولین رمان نوشته شده توسط یک زن از عمان است که به انگلیسی ترجمه شده است. این داستان که در یک دهکده کوچک و خیالی عمانی به نام «العوافی» اتفاق می افتد، در پرتره ای پیچیده از یک شبکه خانوادگی می چرخد. در این رمان شاهد عمانی هستیم که الحارثی آرام آرام آن را از یک جامعه سنتی برده دار به حالت مدرن خود باز تعریف می کند. مضامین اگزوتیک، مانند زن، برده داری، آداب و رسوم و تغییرات اجتماعی و ...، به زیبایی در این رمان ترکیب شده است. یافته های تحقیق، نشان می دهد الحارثی با تصاویر خودشرقی انگارانه از آداب و رسوم و ... متعلق به ساکنان العوافی عمان، تحت تاثیر تحصیل در غرب، سعی در جلب توجه جهانی دارد و تقریبا موفق بوده است، زیرا او سعی کرده تصویری اصیل و بکر از عمان را در ذهن خوانندگان عمانی و غیرعمانی تثبیت کند.