محسن منطقی

تشکیل سازمان های اسلامی، نیازمند طراحی زیرساخت های اسلامی در سازمان هاست. کارکنان، عنصر اساسی سازمان ها هستند. آنها بخشی از عمر خود را در سازمان ها زندگی می کنند. زندگی کاری در سازمان ها، بیانگر نحوه فعالیت کارکنان در سازمان هاست. به هر میزان زندگی کاری آنان، با آموزه های اسلامی سازگاری بیشتری داشته باشد، سازمان ها به ماهیت اسلامی شدن خود بیشتر نزدیک می شوند. هدف این پژوهش، شناسایی مؤلفه های اساسی زندگی کاری در سازمان ها، با رویکرد اسلامی است. این مطالعه از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، کیفی است و رویکرد آن، روش تحلیلی توصیفی است که با استفاده از منابع دینی، به پژوهش پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که برای شکل گیری زندگی کاری از منظر اسلام در سازمان ها، نیازمند تلفیق احکام فقهی، مسائل اخلاقی و رعایت آداب اسلامی در قوانین، ساختارها، آموزش منابع انسانی و برنامه های سازمان هستیم.

زندگی سازمانی امروزه بخش جدایی ناپذیر حیات انسانی است. توسعه سازمان ها در عرصه های گوناگون آموزش، فرهنگ، اقتصاد، سیاست و امنیت نیازمند توجه بیشتر به سلامت اداری و پرهیز از فساد اداری است. مدیران چون سکانداران سازمان ها هستند، بیش از دیگران نیاز دارند که به سلامت شان توجه شود. با مطالعه آثار ارزشمند علامه مصباح یزدی، می توان عوامل شناخت و پرورش مدیران صالح را ارائه کرد. این پژوهش که با روش «متن خوانی» و تحلیل آثار مکتوب معظم له انجام شده، معیار مدیران صالح از منظر معظم له را ارائه کرده است. در این بررسی، دو عامل اساسی «علم و مهارت مدیران» و «پایش مدیران» مبنای شناسایی خصوصیات مدیران صالح قرار گرفته است. در مطالعه عامل «علم و مهارت مدیران» به عوامل درونی (اصالت خانوادگی، معنویت، تقوا، اخلاق، و تعهد) و عوامل بیرونی (تحقیقات محلی، آموزش کارکنان، فرهنگ سازمانی، پرورش مدیران) توجه شده است. سپس عامل پایش مدیران صالح بررسی گردیده که به آگاهی دادن، تشویق کردن، و مواخذه نمودن پرداخته شده است.

این پژوهش می کوشد الگوی رفتاری تصمیم گیری استراتژیک را در سازمان های حوزوی کشف و فهم کند بنابراین، پژوهش حاضر از نظر هدف، توسعه ای بوده و از نظر روش گردآوری داده ها، میدانی است. جامعه آماری این پژوهش، سازمان های حوزوی عمومی کشور هستند که از بین آن ها 6 سازمان مطالعه شدند. در این پژوهش، برای ساخت نظریه از استراتژی نظریه داده بنیاد استفاده شد. با تحلیل مضمون 30 مصاحبه با مدیران سازمان های حوزوی، 292 کد اولیه، 231 کد ثانویه، 89 مفهوم، 26 طبقه فرعی و 6 طبقه اصلی به دست آمد. درنهایت، «تصمیم گیری استراتژیک» به عنوان پدیده محوری شناسایی و به مرکز ثقل مدل پارادایمی تبدیل شد. در مدل پارادایمی احصا شده، «پیشایندها و محرک های سازمانی» به عنوان شرایط علّی، «فرهنگ سازمانی حوزوی» به عنوان کنش ها و تعاملات (راهبردها)، «عوامل درون سازمانی» به ان شرایط مداخله گر و «عوامل برون سازمانی» به عنوان شرایط زمینه ای پیامدهای استراتژیک را موجب می شوند؛ پیامدهای استراتژیک شامل مقوله های مدیریت جهادی، مدیریت تمرکزگرا، لزوم توجه به پیاده سازی استراتژی و لزوم توجه به کنترل استراتژیک است که توجه به آن ها، مدیریت عالی سازمان را ملزم می کند در برخی شرایط، الگو و نوع رفتارهای معطوف به تصمیم گیری استراتژیک را تغییر دهد.

در جامعه اسلامی، شیوه مدیریت نیز باید متناسب با باورها و ارزش های اسلام شکل بگیرد. هدف این مقاله آن است که بتواند راه کاری برای اداره بهتر سازمان ها بر اساس باورهای اسلامی ارائه دهد. روش تحقیق حاضر از نظر اهداف، کاربردی بوده و از نظر داده کیفی، و بر ابزار کتاب خانه ای متکی است. همچنین با توجه به راهبرد این تحقیق، که درصدد توصیف یک موضوع است، نه درصدد شناسایی علّی و تحلیلی، تحقیق توصیفی است. در این تحقیق، با روش «تفسیری تحلیلی» از منابع اسلامی برای دست یابی به نتیجه استفاده شده است. در این مطالعه، بر اساس دسته بندی پذیرفته شده در دانش مدیریت، مؤلفه های تأثیرگذار در مدیریت جهادی قابل شناسایی بوده و با مستندات دینی تقویت شده اند. بر این اساس، مدیریت جهادی آثار یک سیستم را داراست. نتایج این تحقیق بیان گر آن است که مدیریت جهادی سیستمی دارای سه مؤلفه اساسی است. ابتدا تعیین رسالت و فلسفه وجودی سازمان، و سپس ساختار تحقق اهداف شکل می گیرد. در نهایت، نظام ارزش ها، شکل می گیرد که مؤلفه های آن چارچوب رفتاری و فرهنگی مدیران را شکل می دهد. مؤلفه های این نظام می تواند رفتار مدیران جهادی را شکل بدهد، به گونه ای که سازمان های جامعه اسلامی متناسب با شرایط بومی و دینی شکل بگیرد.

دانش مدیریت نقش مهمی در تمدن سازی ایفا کرده است. این دانش به شدت تحت تأثیر مؤلفه های فرهنگی است. کشورهایی که توانسته اند دانش مدیریت را به تناسب فرهنگ خود طراحی کنند و رشد دهند، بهتر توانسته اند به پیشرفت دست یابند. کشورهای اسلامی با داشتن پیشینه فرهنگی مستدل و قوی نیازمند طراحی مدیریت اسلامی اند. این مهم حلقه مفقوده ای بود که با ظهور انقلاب اسلامی ایران مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفت. بعد از انقلاب اسلامی ایران و به کارگیری ایده اسلامی در اداره نهادهای انقلابی و اداره جنگ تحمیلی، بازتعریف مدیریت با رویکرد اسلامی نزد محققان اسلامی در ایران و کشورهای اسلامی و غیراسلامی آغاز شد. با مرور آثار تولیدشده در حوزه مدیریت اسلامی، مشاهده می شود که آثار فراوانی در این زمینه تولید شده است. این تحقیق که با روش تحلیلی توصیفی انجام شده، بیانگر این نکته مهم است که همه آثار تولیدشده در زمینه مدیریت اسلامی، بعد از انقلاب اسلامی ایران و تحت تأثیر تحولات انقلاب اسلامی انجام شده و به برکت این انقلاب در مراحل تکامل خود قرار گرفته اند. خوشبختانه آثار تولیدشده در جمهوری اسلامی ایران از امتیازات فراوانی نسبت به تولیدات مدیریت اسلامی در دیگر کشورها برخوردار است.

شروع بحران جهانی کرونا با ابعاد گوناگون و نحوه مواجهه دولت ها و سازمان ها با این پدیده بحرانی غافلگیرکننده، به میدانی برای آزمون کارآمدی سبک مدیریت در این بحران تبدیل شد. عملکرد حوزه علمیه در شرایط ملتهب حاکم بر جامعه که از سوی جریان معارض با حاکمیت اسلام و انقلاب، متهم به شروع و شیوع این بیماری شده بود، مبتنی بر شناخت صحنه جنگ ترکیبی و ادراکی پیچیده در مدیریت بحران است. پژوهش حاضر با روش «پدیدارشناسی توصیفی» به دنبال شناسایی تأثیر مؤلفه های هوش سازمانی حوزه علمیه در مدیریت بحران کروناست. برای اندازه گیری هوش سازمانی از الگوی «هفت بعدی» آلبرخت، و برای مدیریت بحران الگوی چهارمرحله ای «بحران» مبنا قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که رابطه معناداری بین هوش سازمانی حوزه علمیه و مدیریت بحران کرونا وجود دارد. علاوه بر این، هوش سازمانی مطابق بررسی های حاصل از روش های آمیخته، از مؤلفه هایی به ترتیب اولویتی ذیل برخوردار است: سرنوشت مشترک، جرئت و شهامت، بینش راهبردی، اتحاد و توافق، فشار عملکرد، کاربرد دانش، تمایل به تغییر. اضافه بر هفت مؤلفه رصد شده، «معنویت» نیز فرا مؤلفه مهم هوش سازمانی حوزه علمیه در مدیریت بحران کرونا بوده است.

یکی از مسائل نظام اداری، فساد اداری است. این تحقیق با هدف شناسایی نقش آموزش ضمن خدمت کارکنان، در پیشگیری از فساد اداری انجام شده است و تلاش دارد تاثیر آموزش ها را در پیشگیری از فساد اداری، شناسایی کند. این پرسش  مطرح است که آموزش های ضمن خدمت با محتوای آموزش ارزش ها و اخلاق اسلامی و آموزش مقررات و رویه های اداری تا چه حد بر کاهش فساد اداری و ارتقاء سلامت اداری، اثر گذار است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی همبستگی و از طریق پرسشنامه نسبت به جمع آوری داده ها اقدام کرده است. داده ها مربوط به جامعه آماری کارکنان یک سازمان خدمات شهری است. روش نمونه گیری، تصادفی ساده و حجم نمونه آن 210 نفر از کارکنان می باشد. نتایج نشان داد بین مؤلفه های آموزش ضمن خدمت (با محتوای آموزش ارزش ها و اخلاق اسلامی و آموزش مقررات و رویه های اداری) و کاهش فساد اداری همبستگی معنی داری وجود دارد. با توجه به یافته های تحقیق، مدیران سازمان ها باید بر تقویت برنامه های آموزشی کارکنان در حوزه آموزش های اعتقادی و اخلاقی و آموزش های اداری تاکید کرده و خود مدیران بهترین عامل به این آموزش ها باشند.

مقدمه و هدف پژوهش: این پژوهش با هدف شکل گیری برنامه ریزی راهبردی مبتنی بر هوش جمعی سازمانی در یک موسسه آموزش عالی طراحی شده است. پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی است. روش پژوهش: از حیث نحوه گردآوری داده ها، از نوع پژوهش های توصیفی محسوب می شود و از لحاظ ارتباط بین متغیرهای تحقیق، از نوع علٌی است. در جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه هوش سازمانی آلبرشت و پرسشنامه برنامه ریزی راهبردی برایسون، استفاده شده است. جامعه آماری عبارتند از کارکنان موسسه آموزش عالی علوم انسانی، که به کمک فرمول کوکران، در سطح اطیمنان 95 درصد، حجم نمونه آماری 117 نفر مشخص شد. پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ 93 درصد تعیین شد. یافته ها: تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که بین هوش سازمانی و برنامه ریزی راهبردی همبستگی مثبت معنادار وجود دارد و فرضیه اصلی پژوهش پذیرفته شد. نتیجه گیری: نتایج ضریب همبستگی نشان داد که همه ابعاد متغیر هوش سازمانی ارتباط مثبت و معناداری با همه ابعاد برنامه ریزی راهبردی دارند.

مقدمه و هدف پژوهش: بحران کرونا، معضلات گسترده ای در زندگی جاری مردم به وجود آورد. رهبر انقلاب جمهوری اسلامی، از ابتدای شکل گیری این بحران، باتوجه به دیدگاه متخصصان بهداشتی، الگوی خاصی را برای مدیریت بحران، در پیش گرفتند. روش پژوهش: این مطالعه براساس روش تحلیل مضمون و باهدف اکتشاف دیدگاه مقام معظم رهبری، در بحران کرونا صورت گرفته است. مجموعه سخنرانی ها، پیام ها، و اقدامات مقام معظم رهبری در طول سال 1399، است که در خصوص کرونا، مطرح شده و به شیوه گردآوری کتابخانه ای تدوین شده است. یافته ها: یافته های پژوهش نشان داد که براساس فرمایشات مقام معظم رهبری می توان یک الگوی مدیریتی برای حل بحران کرونا، شناسایی کرد. این الگو فراتر از مدل های حل بحران در دانش مدیریت است. نتیجه گیری: براساس رویکردهای پذیرفته شده در مدیریت بحران و براساس مطالعه انجام شده در این تحقیق، مقام معظم رهبری، در سه حوزه ی روانشناختی، اجتماعی-سیاسی، و فنی، ساختاری، شش مولفه ی اصلی را برای مدیریت بحران به کار گرفته اند که عبارتند از جامعیت نگرش، معنویت و تقوا، اخلاق مداری، همدردی اجتماعی، رفتار هوشمندانه، و اصلاح تشکیلات و سازماندهی. شناسایی و فهم این الگو، می تواند شیوه ی مناسبی برای مدیریت بحران های جامعه اسلامی باشد.

هدف این نوشتار بررسی منابع قدرت رهبریِ حضرت یوسف(ع) از نگاه قرآن است. مطالب به صورت کتابخانه ای جمع آوری و به روش «توصیفی تحلیلی» و با مراجعه با متون مدیریتی و تفسیری، تجزیه و تحلیل شده است. ابتدا با توجه به آثار مدیریتی، منابع قدرت تبیین گردید. این منابع عبارت اند از: قدرت قانونی، قدرت پاداش، قدرت مهارت و تخصص، قدرت اطلاعات، قدرت صلاحیت و رابطه. سپس وجود آنها در دوران پیامبری حضرت یوسف(ع) و کیفیت آنها اثبات گردید. در ادامه، علاوه بر منابع رایج قدرت رهبری که در آثار پژوهشی و کتب مدیریتی ذکر شده است، با توجه به بیان قرآن از زندگی، سیره و مدیریت حضرت یوسف(ع) در جامعه آن روز، منابع دیگری یافت شد که عبارت اند از: توفیق الهی، معجزه و وحی. در نهایت، به توان الگوگیری انسان های عادی از منابع قدرت پیامبران اشاره گردیده است.

کار ارزشمند ترین رفتار انسان است که اگر در چارچوب های پذیرفته شده اسلامی باشد؛ مرضی الهی نیز قرار خواهد گرفت. در فقه اسلامی، توصیه های ارزشمندی درباره کار سازمانی یافت می شود که می تواند راهنمای خوبی برای کارکنان سازمان ها باشد. فقه اسلامی می تواند وضعیت سازمان ها را بهبود بخشد. تقویت این عرصه با استخراج و دسته بندی مسائل فقه سازمانی صورت می گیرد. این مطالعه از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت کیفی است و رویکرد به روش «تحلیلی توصیفی» است که با استفاده از منابع دینی انجام شده است. این پژوهش به برخی از ابعاد فقهی کار سازمانی، یعنی استخدام نیروی انسانی، کسب مهارت کار، ساعت کار در سازمان و استفاده از اموال سازمانی پرداخته است تا شیوه ای برای طراحی بهبود کار سازمانی به مثابه نمونه ارائه دهد. نتایج تحقیق نشان می دهد برای بهبود وضعیت کار در سازمان ها، نیازمند استفاده از ظرفیت فقه اسلامی در تدوین قوانین، اصلاح ساختارها، آموزش منابع انسانی و برنامه های سازمان هستیم.

موضوع: «رفتار سازمانی» یکی از مهم ترین موضوعات در دانش مدیریت و سازمان است. پژوهشگران اسلامی در همه رشته ها تلاش دارند که توصیه های اسلامی را استنباط کنند و به کار گیرند. اندیشمندان مدیریت اسلامی نیز با کاوش علمی، آموزه های اسلامی درخصوص مدیریت و سازمان را استخراج می کنند و با به کارگیری آن، زمینه بالندگی سازمان های اسلامی را فراهم می سازند.موضوعات متعددی در رفتار سازمانی مطالعه می شود تا بتواند بهبود روابط بین مدیر و کارکنان را محقق کند. سطح رفتار فردی، نقطه شروع مطالعه رفتار سازمانی است. چارچوب مطالعاتی سطح رفتار می تواند تأثیر قابل توجهی بر موضوعات سطوح دیگر رفتار داشته باشد. اینکه موضوعات مطرح شده در سطح رفتار چگونه دسته بندی شود دغدغه محققین است. طراحی نوین ساختار مطالعه سطح فردی در رفتار سازمانی براساس آموزه های اسلامی، موضوع اصلی این پژوهش است. روش: این پژوهش که با روش اجتهادی انجام شده است، پس از پرسش تحقیق به بررسی مبانی نظری موضوع پرداخته و سپس با بررسی منابع برون دینی و درون دینی، مستندات مرتبط شناسایی شده است. درنهایت، به تحلیل داده ها و ایده پردازی پرداخته شده است. تدوین دانش رفتار سازمانی با رویکرد اسلامی، نیازمند تبیین زیرساخت های بنیادی این دانش است. همه دانش های علوم اجتماعی بر پایه پیش فرض ها و بنیاد های فلسفی شکل می گیرند. در این پژوهش تلاش شده است که به دور از مباحث عمیق فلسفی، به پیش فرض ها و مبانی نزدیک تر به مسائل رفتار سازمانی، با زبان ساده و مختصر پرداخته شود. سه مبنای فلسفی، تجربی و دینی، به شکل کاربردی، زیربنای مطالعات رفتار سازمانی در این مقاله قرار گرفته است. یافته ها: ماهیت رفتار های جوارحی، ایجاد دگرگونی و تغییر، با منشأ حرکت انسانی به وسیله یکی از اعضا و جوارح است. انسان با حرکات و اقداماتش می تواند باعث حرکت یا توقف فعالیت های سازمان بشود. شناخت رفتار های جوارحی عرصه گسترده ای از موضوعات رفتار کارکنان را به خود اختصاص داده است. مطالعه علمی در برخی از این موضوعات نوآورانه بوده و برخی در این دانش متداول است. با شناسایی آیات و روایات مرتبط با موضوع موردمطالعه، سپس تحلیل و بررسی آنها، دلالت های مدیریتی آن در حوزه رفتار سازمانی ارائه شده است.نتایج: این مطالعه تلاش دارد که نشان دهد موضوعات رفتار سازمانی در سطح فردی را می توان در چارچوب رفتارهای جوارحی و رفتارهای جوانحی به شکل پذیرفته شده در منابع اسلامی ارائه کرد تا پژوهشگران دینی بتوانند دراین الگو موضوعات رفتار سازمانی را مبتنی بر آموزه های اسلامی مطالعه کنند. رفتار های جوارحی در سه دسته مورد مطالعه قرار گرفته است که عبارت ند از: فعالیت های حرکتی (حضور در سازمان، بهره گیری از حواس ظاهری، ارتباطات)، فعالیت های نمادین ارتباطی (زبان نوشتاری، زبان گفتاری، و زبان غیرکلامی)، و فعالیت های ناشی از عواطف، انسانی (پرخاشگری، استرس، شادابی). امروزه در دانش رفتار سازمانی رایج، اجزای رفتار جوانحی، مورد تحقیق گسترده ای قرار گرفته است؛ به گونه ای که در همه کتب رفتار سازمانی، موضوعاتی نظیر ادراک، انگیزش، نگرش، یادگیری، هیجانات، تصمیم گیری و نظایر آنها مشاهده می شود. رفتار های جوانحی در دو دسته مطالعه شده است که عبارت ند از: فعالیت های فکری (ادراک، یادگیری، تصمیم گیری و خلاقیت) و فعالیت های عاطفی (نگرش، انگیزش و هیجانات). ساختار کلی این موضوعات در این مقاله تبیین شده است.

صاحب نظران علوم انسانی و اجتماعی بر این باور هستند که نظریه های سازمان و جامعه متأثر از پیش فرض های گوناگون ازجمله مبانی انسان شناختی است. به همین جهت مکاتب مختلف به لحاظ تفاوت در مبانی یادشده، تئوری های متمایزی را در حوزه سازمان و مدیریت و جامعه ارائه می دهند. یکی از این علوم اجتماعی دانش رفتار سازمانی است که نقش اساسی در اداره هرچه بهتر سازمان ایفا می کند. ازاین رو ضروری است این دانش بر اساس مبانی انسان شناختی اسلام مورد بازنگری قرار گیرد. به منظور دستیابی به ابعاد گوناگون انسان شناسی و تأثیر آن بر رفتار سازمانی، منابع اسلامی با روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر این است که مبانی انسان شناختی که در ذیل به آن اشاره خواهد شد، بر مباحث گوناگون مطرح در رفتار سازمانی تأثیر گذار است: 1. فطرت (شامل شناخت ها، ادراکات و گرایش ها)؛ 2. نیازمند محض بودن انسان؛ 3. اختیار؛ 4. هدفمندی؛ 5. مسئولیت؛ 6. اصالت روح؛ 7. ایمان؛ 8. اجتماعی بودن؛ 9. کرامت انسان.

اطلاعات در سازمان ها هنگامی ارزش مند است که از صحت و اعتبار برخوردار باشد. شایعه سازمانی، پدیده ای است که انتقال اطلاعات مفید در سازمان را تحت تأثیر قرار می دهد. اندیشمندان رفتار سازمانی، با کاوش این پدیده در سازمان، راه های شکل گیری و رشد آن را در سازمان شناسایی کرده و برای مقابله با آن از علم اخلاق بهره گرفته اند. در این پژوهش که با روش تحقیق تحلیلی - اجتهادی انجام شده تلاش گردیده که با استفاده از آموزه های اسلامی به عوامل شکل گیری شایعه و درمان آن پرداخته شود. مطالعه در منابع اسلامی نشان می دهد که ظرفیت مناسبی برای مبارزه با شایعه سازمانی وجود دارد. با شناسایی عوامل شکل گیری و توجه به سازوکارهای درمان و مقابله با آن می توان سلامت جابجایی اطلاعات در سازمان را شاهد بود. شفاف سازی، دقت در اطلاعات، تحلیل در شنیده ها، تربیت اخلاقی کارکنان، فعال بودن سیستم بازخور و پرهیز از خوش بینی بی جا، از مهم ترین یافته های این پژوهش برای مقابله با شایعه سازمانی است.