فرنوش شمیلی

ضرورت سامان دهی نقاشی های دیواری به منظور رفع آلودگی های بصری شهر ها امری اجتناب ناپذیر است؛ زیرا بخش عمده ای از ناآرامی های روانی و مشکلات فرهنگی کلان شهرهای کنونی متأثر از ناهماهنگی های محیطی است. استفاده صحیح از هنر نقاشی دیواری می تواند در تلطیف نماهای شهری نقش مؤثری ایفا کند. این شاخه از هنر نقاشی، ضمن داشتن اصول و معیارهای ثابت، دارای قواعدی ویژه مناطق مختلف است؛ این اصول و ضوابط می توانند به منزله معیار سنجش کیفیتِ آثار نقاشی دیواری مورد استفاده قرار گرفته، بر اساس آن ها عیوب و کاستی های موجود بررسی شوند. این مقاله در پاسخ به این سؤال تنظیم شده است که آیا نقاشی های دیواریِ تبریز، از نظر فنّی و بر اساس اصول و معیارهای هنری و زیبایی شناسی، در سطح قابل قبولی قرار گرفته اند. بدین منظور، در این پژوهش 55 نمونه عکاسی شده از نقاشی های به اجرا درآمده در سطح شهر تبریز (به منزله جامعه آماری)، به روش مشاهده و تحقیق میدانی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. برای تشخیص سطح کیفیت هنری آن ها، به روش کتابخانه ای، به منابع معدود امّا مستدل و تخصصی استناد شده است. این آثار از دو جنبه بصری و محتوایی قابلیت بررسی داشتند؛ ولی با توجه به گستردگی مباحث در این مقاله، صرفاً به مطالعه ساختار بصری آن ها پرداخته شده است. بر اساس یافته های تحقیق و با توجه به اصول و قواعد مرتبط با ساختار بصری نقاشی های دیواری، دلایل ضعف و کاستی ها با روشی علمی و به دور از هرگونه پیش داوری تبیین شده است. نمونه های موجود در این مجموعه در رعایت اصول فنی و سبک و مناسبات فرهنگی نمود ضعیفی دارد و فاقد ایده های نو، سبک و تکنیک مورد انتظار از یک اثر هنری است.

دنیای نقوش سفالینه ها در ایران باستان در واقع نظامی نشانه شناختی است که بدون درک روابط نشانه ها و تأویل آنها قابل تحلیل و شناخت نمی باشد. از طرفی در تمام ادوار کهن آب اولین و آخرین نشانه حیات بشری است و نقش ویژه ای در زندگی مردم دارد. پیش از ابداع خط و کتابت تنها «کتابی» که از پیشینیان در دست داریم سفالینه های گوناگونی اند که با نقوش معنی دار و اعجاب انگیز مزین گشته اند. سفالینه های شوش جز آثار فاخر و با ارزش سرزمین ایران می باشند که نشانه ی آب به وفور به صورت عناصر تصویری گوناگون بر روی آنها نقش   آرایی شده است. این پژوهش درصدد بررسی تصویر عنصر آب با رویکرد به مباحث نشانه  شناختی است. به عبارتی در این مقاله سعی شده است تا رمزگان برخی از این نقوش بازیافته شود و مفهوم آنها در ارتباط با عنصر آب تبیین گردد و نیز ضمن طبقه بندی و مشخص کردن گونه های متفاوت نشانه های تصویری، به تحلیل اشکال و شناخت معناهای مدلول تصاویر از طریق درک مفاهیم آنها پرداخته شود. روش مورد نظر در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده که از مطالعه ی منابع کتابخانه ای و جمع آوری تصاویر موجود در کتب و موزه ها صورت پذیرفته است. این پژوهش در جهت پاسخگویی به سؤالات زیر است: سفالینه های باستانی شوش با چه نشانه و عناصر تصویری مزین شده است؟ عناصر تصویری بر مبنای رویکرد نشانه شناسی چگونه طبقه بندی می شوند؟ این نشانه های تصویری دارای چه مفاهیم و مضامینی نمادین و سمبلیک هستند؟ برآیند پژوهش نشان داد: عناصر تصویری در سه دسته ی گیاهی، حیوانی و هندسی تقسیم بندی می شوند. ساختار شکلی نقوش سفالینه ها شامل انواع نشانه های شمایلی، نمایه ای، نمادین و ترکیبی هستند که با یکدیگر ارتباط مفهومی تنگاتنگی بین دال و مدلول ها داشته و ارتباط مستقیم و گاهی غیر مستقیم با مفهوم آب، برکت، حاصل خیزی دارند. از طرفی بیشترین مبنای نشانه ها و نمادهای عنصر تصویری آب، دارای رابطه ای نمایه ای-نمادین بوده اند.

هنر تذهیب یکی از هنرهای تزئینی کاربردی است که زیرمجموعه هنر کتاب آرایی محسوب می شود. قرآن آرایی از جمله بسترهای مناسب برای تجلی این هنر است که از اوایل قرون اسلامی با یکدیگر اجین شده اند. هنر تذهیب را می توان در کابردهای مختلف قرآن آرایی از جمله تزئینات صفحات افتتاح، صفحات آغازین جزء ها و غیره در قالب های شمسه یا سرلوح مشاهده نمود. در طول زمان، تزئینات سرلوح بیشتر مورد استفاده هنرمندان قرار گرفته و از دوره تیموری و قاجار نمونه های قابل تأملی برجای مانده است. نمونه های تیموری نگهداری شده در موزه آستانه مقدس قم و نمونه های قاجاری ذخیره شده در کتابخانه مرکزی تبریز از ذخایر ارزشمند ملّی در زمینه نسخ قرآنی مذهِّب هستند که تاکنون بررسی شده اند. این پژوهش ضمن شناسایی و معرفی سرلوح قرآن های مذکور خصوصیت های بصری سرلوح قرآن ها را با تأکید بر نقوش تزئینی و کیفیت بصری نهفته در این نسخ بررسی می کند. تحقیق حاضر به دو سؤال اساسی پاسخ می دهد: سرلوح های منتخب قرآن های عصر تیموری موزه آستانه قم و قرآن های مذهِّب قاجار کتابخانه مرکزی تبریز از چه ویژگی بصری تزئینی برخوردارند؟ نقاط اشتراک و افتراق در سرلوح قرآن های تیموری و قاجار موزه آستانه قم و کتابخانه مرکزی تبریز چیستند؟ این پژوهش توصیفی تحلیلی آثار مورد نظر را با روش تطبیقی  ارزیابی کرده است. جمع آوری منابع  به صورت کتابخانه ای و گردآوری نمونه ها با روش میدانی انجام شده است. برآیند تحقیق نشان داد، سرلوح قرآن های تیموری از نظر تناسب صفحات و نقوش تزئینی از ویژگی منسجم و استحکام بصری در فرم و نقش برخوردار بوده اند، اما ترکیب نقوش سرلوح های قاجار، ساختاری نسبتاً پراکنده دارد. استفاده از نقوش اسلیمی، ختایی و رنگ طلا و لاجورد با نسبت های متغیر در هر دو آثار دیده شده است. نظام حاکم در تناسب صفحه آرایی های آثار دو دوره، مبنی بر تناسبات طلایی و مستطیل ایستا بوده و بر اساس ترکیب بندی سه کتیبه ای و پنج کتیبه ای استوار است.

قوانین گشتالت به عنوان نظریه ای در باب مطالعه روان شناسانه ادراک انسان از محیط توسط برخی پژوهشگران در حوزه های مختلف از قبیل پوستر، نقاشی شهری و غیره مورد استفاده قرار گرفته است. این الگوی روان شناختی می تواند در حوزه صفحه آرایی اسلامی و به خصوص نسخ ارزشمند قرآنی نیز راه گشا باشند. نظریه گشتالت مجموعه ای از اصول و قوانین بصری است که یکی از آنها قانون«شکل و زمینه» نامیده می شود. نسخه قرآنی مذهب بر جای مانده از دوره قاجار با شماره ثبت 3089 به لحاظ غنای نقوش و کیفیت تذهیب کاری آن بسیار حائز اهمیت و مناسب مطالعات بیشتر است. این پژوهش بررسی و چگونگی ادراک و شناخت الگوهای بصری در اجزاء تذهیب قرآنی را با بهره گیری از مفهوم شکل و زمینه از قوانین گشتالت مد نظر دارد.  این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و به منظور پاسخگویی به این سؤال اساسی انجام یافته است که: بنیان و ساختار تزئینات سرلوح قرآن مورد نظر براساس قوانین تشکیل دهنده اصل شکل و زمینه از اصول نظریه روان شناسانه گشتالت چگونه قابل واکاوی است؟ تحلیل عناصر بکار رفته در سرلوح این قرآن نفیس و مطالعه ساختار بصری و نقش مایه های آن براساس قانون شکل و زمینه گشتالت میزان صلابت و استحکام ترکیب بندی آن را مشخص می کند.

هدف پژوهش: این پژوهش با هدف بررسی تذهیب های قرآنی عصر تیموری محفوظ در موزه آستان قدس رضوی انجام شده است و ضمن شناسایی آرایه های قرآنی همچون: شمسه، دعای افتتاح، سرلوح، صفحات متن (حاشیه صفحات)، نشان آیات (جزء، سجده، حزب)، گل آیه ها، فهرست سوره ها و صفحات ختم، به نحوه صفحه آرایی و ساختارشناسی فرم نقوش و رنگ می پردازد. از طرفی، مطالعه در این زمینه به منظور دستیابی به آرمان والایی است که در اطلاعات کتاب های آموزشی رشته هنر تذهیب و ارتقای نظام آموزش هنری ایران کمتر به آن توجه شده است. روش پژوهش و جامعه آماری: پژوهش پیش رو به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی صورت گرفته و اطلاعات از طریق منابع کتابخانه ای و گردآوری تصاویر به صورت میدانی از موزه های موردنظر جمع آوری شده است. با مطالعه آثار قرآنی موزه آستان قدس رضوی و مشورت با کارشناسان خبره این بخش، هفت نسخه نفیس سنددار مرتبط با عصر مذکور و زمینه مطالعه پژوهش حاضر به روش هدفمند انتخاب شد. با مشاهده این نسخه ها، ویژگی های آرایه های آن مشخص شده است. یافته های تحقیق: یافته ها نشان داد ساختار عناصر بصری شامل انواع نقوش تزئینی اسلیمی، ختایی، هندسی و خوشنویسی است. نقوش اسلیمی با 38.8% بیش ترین نقوش تزئینی را دربردارد، گل های ختایی22.4% و 3.4% نقوش هندسی و 27.3% توزیع خوشنویسی در صفحه است. صفحه آرایی به صورت 3کتیبه ای، 5کتیبه ای و 6کتیبه ای ساختاربندی شده است. صفحات به طور میانگین با تقسیم های طلایی آراسته و تدوین شده اند. لاجورد و طلا غالب ترین رنگ های به کاررفته در این آثار است. نتیجه گیری: موزه آستان قدس رضوی از جمله کلکسیون های عظیم در جهان است و قرآن های مذهّب فاخر و نفیسی را در خود گنجانده است. نسخه های قرآنی عصر تیموری در آن از ویژگی های خاصی برخوردار است؛ از جمله آن استحکام، منطق، نظم و ریتم، تقارن، ترکیب بندی های سامان دهی شده، صفحه آرایی هایی بر مبنای تناسب های طلایی از جمله مؤلفه های برجسته نسخه های مورد مطالعه هستند. از این رو، شناختن ساختار فرمی عناصر تزئینی _ بصری و عناصر نوشتاری و به کارگیری آنها در قرآن آرایی، لازمه فهم دقیق از اصالت نقوش است. از نقوش تزئینی اصیل مانند اسلیمی، ختایی، هندسی و خطوطی همچون نسخ، محقق و... در آراستن قرآن های تیموری مورد مطالعه بهره برده شده است که بیانگر مشخصه های اصلی تذهیب های قرآنی عصر تیموری است و استفاده از این عناصر، در تثبیت و تحکیم مبانی فکری نظام آموزشی هنری کشور نقش بسزایی دارد.

مکتب نقاشی سقاخانه جریان هنری بود که در دهه ی 1340 شمسی با استفاده از عناصر شکل از هنر مدرن و برخی از عناصر سنتی- مذهبی و باستانی در ایران شکل گرفت. نقاشان سقاخانه در تلاش بودند که به آثار خود هویتی قومی-ایرانی بدهند. هنرمندان منتسب به این جنبش ضمن ارج نهادن به عناصر تصویری کهن، آثاری پدید آوردند که به دنبال تفاوت در هنر خود بودند. پس با استفاده از هنر کهن، ارتباطی میان هنر مدرن و هنر سنتی برقرار کردند. آن چه در بررسی آثار سقاخانه ای بیشتر دیده می شود عناصر تصویری-نشانه ای هستند که از مضامین و مبانی فکری عمیقی ناشی می شوند. در علم نشانه شناسی به بررسی انواع نشانه ها و قواعد و مبانی فکری پرداخته می شود. همچنین در این علم به تشریح رمزگان نشانه شناسی تصویری و نوشتاری در آثار صادق تبریزی با توجه به هم سو بودن آثارش با اهداف این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد. بنابراین این تحقیق در تلاش است ضمن معرفی و شناسایی آثار این هنرمند، به وارسی ویژگی های عناصر تصویری در نقاشی های ایشان بپردازد و همچنین ساختار و مضامین این عناصر تصویری را با رویکرد نشانه شناختی مورد تشریح قرار دهد. لذا دو سوال اساسی در این تحقیق مطرح است: عناصر تصویری در آثار صادق تبریزی واجد چه مؤلفه های بصری است؟ این عناصر از چه نوع ساختار نشانه ای برخوردارند، به عبارتی عملکرد رویکرد نشانه شناختی در آثار منتخب چگونه است؟ این تفحص به شیوه ی توصیفی-تحلیلی با روش کیفی می باشد و همچنین گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اینترنتی انجام شده است. برآیند پژوهش نشان داد؛ در آثار صادق تبریزی نشانه های تصویری در شش دسته طبقه بندی می شوند. به طور کلی عناصر تصویری بیشتر به صورت نمایه ای و نمادین می باشد. بیشترین حجم عناصر تصویری از نوع نمادین-شمایلی بوده و از نشانه فیگوراتیو و انتزاعی ناشبیه ساز تشکیل شده است و کمترین نشانه طبیعت گرایانه می باشد. در نمونه های مطالعاتی وجوه اشتراک بین نشانه های تصویری و نیز تقسیمات نشانه شناسی مفاهیم بسیار مشاهده شده است. نقوش نوشتاری، در آثار تبریزی از جایگاه خاصی برخوردار است که با مضامین دینی و معنوی و با خط ثلث ایرانی توأم شده است. از این نقوش در تمامی آثار مشاهده شده است. نقوش گیاهی بیشتر به صورت نمادین و نقوش انسانی و جانوری بیشتر به صورت شمایلی قابل رویت است.

هدف این پژوهش بررسی تأثیر آموزش هنر بر حافظه بصری افراد است. با توجه به این اصل که ارتقای کیفیت سازمان ادراکی افراد به ارتقای کیفیت حافظه ایشان می انجامد، هرگونه بحث در مورد کیفیت حافظه و بهبود و ارتقای آن منوط به بحث و مداقة بیش تر در مورد ادراک و سازمان بندی اطلاعات در ذهن افراد است. در این پژوهش سعی شده است در محیطی آزمایشگاهی سنجشی انجام گیرد که نتایج آن پاسخ به دو سؤال این پژوهش باشد. اول این که «آموزش هنر چه تأثیری بر سازمان ادراکی افراد دارد؟»؛ دوم این که «آموزش هنر چه تأثیری بر حافظه بصری افراد دارد؟». این آزمون «آزمون کپی و باز پدیدآوری اشکال هندسی پیچیده آندره ری» نامیده می شود. شصت آزمودنی شامل سی نفر هنرجوی هنرهای تجسمی و سی نفر از میان افراد غیرهنری در این پژوهش شرکت کرده اند. برای تحلیل داده های پژوهش از روش های آماری استفاده شده است. مقایسه نمرات تفاوت معنی داری را در معیارهای سازمان ادراکی و حافظه بصری نشان می دهد. بر اساس این نتایج معیارهای متفاوت سازمان ادراکی افراد شامل کیفیت و غنای ترسیم، سبک ترسیم و همچنین طول مدت ترسیم در گروه غیرهنری نمرات کمتری را نسبت به گروه هنری نشان می دهند. از طرفی مقایسه نتایج مربوط به باز پدیدآوری اشکال نشان می دهد غنا و صحت باز پدیدآوری اشکال و یا به عبارتی معیار اندازه گیری حافظه بصری افراد هنری به مراتب از گروه غیرهنری بیش تر است.

با فرارسیدن اسلام، شیشهگران ایران در قرنهای 3 و 4 ه.ق دستآفریدههای ارزندهای خلق کردهاند که در گذر زمان بخشی از آنها بر جای مانده است. هدف این پژوهش مطالعه ابریقهای شیشهای ایران با تمرکز بر ساختار کلی اجزا، فرم، نقوش و تزیینات تحت عنوان ریختشناسی است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش که ابریقهای شیشهای ایران در قرون 4-3 ه.ق دارای چه ویژگیهای بصری هستند؟ انجام گرفته است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و نمونههای مورد نظر به شیوه کیفی و با رویکرد ریختشناسانه مورد ارزیابی قرار گرفتهاند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که ابریق های شیشه ای از عناصر ثابت مخزن، دهانه و دسته تشکیل شده اند. زائده روی دسته، گردن، پایه، تزیینات و نقوش از اجزای متغیر این ابریق ها است. مخزن ابریق های شیشه ای با فرمهای اشکی، شلجمی، گوشت کوبی، استوانه ای و تلفیقی از آنها با دهانه های تنگ، استوانه ای و گشاد ساخته شده اند. دسته از دهانه این ظروف به ابتدا، میانه یا انتهای مخزن متصل شده است. زائده بر روی دسته اغلب ابریق های شیشه ای برجسته بوده و پایه مسطحی در کف تمام ابریق های شلجمی و بعضی از ابریق های اشکی توسط شیشه گر در نظر گرفته شده است. تزیینات ابریق های شیشه ای ایران در دو دسته انتزاعی محض و شمایلی-انتزاعی قابل پیگیری است.

اهداف: پژوهش حاضر، ضمن شناسایی و معرفی صفحات افتتاح مصحف های قرآنی عصر تیموری موزه های آستانه مقدسه قم و آستان قدس رضوی به تبیین و تشریح ویژگی های صفحات افتتاح، صفحه آرایی و عناصر تزئینی  وابسته به این آثار می پردازد.  روش/رویکرد پژوهشی: مقاله از نظر هدف کاربردی بوده و پژوهش ماهیت توصیفی _ تحلیلی دارد و آثار به روش تطبیقی ارزیابی می شوند. اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه ای و به شیوه میدانی گردآوری و تدوین شده است. سؤال های پژوهش: صفحات افتتاح از مصحف های قرآن های تیموری منتخب از موزه های آستانه مقدسه قم و آستان قدس رضوی دارای چه ویژگی های بصری _  تزئینی هستند و چه نقاط اشتراک و افتراقی بین آنها وجود دارد؟ یافته های پژوهش: در بررسی صفحه آرایی و طبقه بندی عناصر تزئینی مشخص شدبه طور کلی 3/63% از صفحه آرایی صفحات افتتاح عصر تیموری به صورت سه کتیبه ای و 7/36% پنج کتیبه ای بازوبندی هستند. بیش ترین عناصر تزئینی متعلق به نقوش مصحف های قرآنی موزه آستان قدس رضوی است. مهم ترین وجه اشتراک در به کارگیری نوع رنگ ها، ترکیب بندی صفحه آرایی، موتیف ها و نقوش بوده و بارز ترین وجه افتراق در میزان درصدهای فراوانی نسبی از عناصر بصری _  تزئینی تشکیل شده است. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد صفحات افتتاح مصحف قرآنی تیموری از ساختاری متعادل و منسجم در ترکیب بندی، نقوش و رنگ برخوردار است. از نقوش اسلیمی، ختایی، هندسی و رنگ های لاجورد و طلا با نسبت های متغیّر در هر دو آثار دیده شده است. تزئینات صفحات افتتاح قرآن های مذهّب موزه رضوی نسبت به موزه قم پرکارتر و دارای ظرافت و تنوع نقوش هستند.

هدف پژوهش: این پژوهش درصدد است ضمن معرفی نسخ قرآنی مذهّب عصر قاجار کتابخانه مرکزی تبریز، آرایه های قرآنی آثار مورد نظر را شناسایی و ساختارشناسانه بررسی نموده و نسخه های قرآنیِ مذهّب را به لحاظ ساختارشناسی از منظر ترکیب بندی صفحات و فرم نقوش تفحص و ارزیابی کند. روش/ رویکرد پژوهشی: تحقیق حاضر به روش پیمایشی با رویکرد توصیفی _ تحلیلی انجام شده است و اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه ای و به شیوه میدانی گردآوری و تدوین گردید. از بین 20 نسخه قرآنی مذهّب قاجاری موجود در کتابخانه مرکزی تبریز و با صلاحدید متخصصان این حوزه و کارشناس کارآمد بخش نسخه شناسی کتابخانه مذکور، جامعه آماری پژوهش را 10اثر قرآنی مذهّب سند دار تشکیل می دهد که با توجه به نیاز موضوع پژوهش حاضر، برگزیده شده است. اطلاعات تحقیق در قالب جدول ها و نمودارها از طریق نرم افزار SPSS و EXCEL طبقه بندی و محاسبه شده اند. اصالت/ ارزش پژوهش: مطالعهنسخه های مذهّب قرآنی محفوظ در آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز و عناصر تزئینی وابسته به قرآن ها، سبب ژرف عمیق و ارتقای کیفیت آثار هنری و تذهیب های قرآنی می شود. این مقاله در نظر دارد جنبه های هنری نسخه های قرآن های مذهّب را با تأکید بر عصر قاجار مطالعه کند و تفحصی را انجام دهد. لیکن، آثار مطالعاتی تاکنون معرفی نشده و پژوهشی بر روی آنها انجام نشده است. یافته ها: یافته های تحقیق نشان داد 9/39% از سرلوح قرآن ها بدون تاج همراه با کتیبه سرسوره بوده و 91/60% تاج دار و دارای کتیبه های فوقانی و تحتانی است. 47/67% از صفحات متن دارای تزئینات نشان دار هستند. در بخش عناصر تزئینی و نقوش 1/44% نقوش ختایی، 9/8%نقوش اسلیمی، 2/14% نقوش انتزاعی، 3/3% گره چینی، 1/18%دارای جدول کشی و عناصر شرفه دارای میانگین 4/11% درصدهای فروانی نسبی در بین توزیع نقوش هستند. نتایج تحقیق: نتایج پژوهش حاکی آن است، عناصر تزئینی همچون نقوش ختایی، اسلیمی، تاج، نیم تاج، کتیبه، انواع جدول کشی، نقوش ترصیع، نقوش انتزاعی و ... در قرآن های منتخب از دوره قاجار کتابخانه مذکور مشاهده شده است. استفاده از گل های گرد، شاه عباسی، اناری، اسلیمی های توخالی و به صورت قاب بندی ساده، ترکیب بندی حلزونی، تنوع رنگی در گل ها و جدول ها، بیش ترین استفاده از رنگ طلا جزءِ ویژگی های شاخص تذهیب های قرآنی عصر قاجار کتابخانه ذکرشده است.

بیان مسئله: شیشه گری از جمله هنرهای ارزنده سرزمین ایران است که پیشینه آن به هزاران سال پیش می رسد. این هنر در طول دوران اسلامی با برخورداری از پیشینه تاریخی و هنری غنی، وارد مرحله نوینی می شود به طوری که قرن های سوم تا ششم ه.ق از مهم ترین عصرهای شیشه گری دوران اسلامی ایران به شمار می رود. پژوهش حاضر در نظر دارد به مطالعه ریخت شناسانه قندیل های شیشه ای دوران اسلامی ایران بپردازد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش ها است؛ قندیل های شیشه ای ایران به لحاظ ریخت شناسانه دارای چه ویژگی های بصری هستند و عناصر ثابت و متغیر قندیل های شیشه ای ایران در قرن های سوم تا ششم ه.ق چه بوده  است؟ هدف: هدف این مقاله شناخت ساختار کلی قندیل های شیشه ای ایران، اجزا و همچنین عناصر تشکیل دهنده ثابت و متغیر آن است. روش پژوهش: روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات آن از طریق منابع کتابخانه ای گردآوری شده است. یافته ها: قندیل های شیشه ای از عناصر ثابت بدنه، گردن، پایه و حلقه آویز تشکیل شده اند. فرم بدنه قندیل های مذکور شلجمی-کروی و گلدانی کشیده است و گردن آن ها بلند و کوتاه با فرم های استوانه ای و شیپوری است وتنوع قندیل های شیشه ای ایرانی، ناشی از نحوه اعمال حلقه آویز و محل قرارگیری آن در دهانه یا میانه بدنه آن ها  و نیز تزیینات آثار مذکور و افزودن خمیر شیشه در دهانه این اشیاء است. 

پرچم جزو عناصرمتمایزکننده بین تمدن­ها و فرهنگ­های بشریت است که آن را می­توان نماد اتحاد ملی هر تمدنی دانست که در هر دوره ایدئولوژی خاصی را به‌همراه داشته و انتقال­دهندة مبانی فکری اعصار پیشین بوده است. ازاین­رو، شکل­گیری عصر صفوی در سدة دهم­ هجری، اتحاد و تحول سیاسی، فرهنگی، و دینی عظیمی را برای ایران به‌ارمغان آورد، به­طوری‌که تثبیت اندیشة اسلامی ‌ـ‌ شیعی در آثار این دوره به‌خصوص نسخ ­خطی قابل‌مشاهده است. یکی از عالی­ترین نسخ خطی ایران شاهنامة ­طهماسب است که در عصر صفوی مصور شد. عناصر نوشتاری نقش‌شده بر پرچم­های موجود در صحنه­های رزم به‌وضوح تبیین‌کنندة مضامین اعتقادی آن دوره است که از هنر خوش‌نویسی بهره­های فراوانی برده­است. پژوهش حاضر، ضمن شناسایی پرچم­ها و مفاهیم به‌کاررفته در ادبیات آن­ها، وجوه بصری و بیانی پرچم­های واجد نوشتار را در شاهنامة طهماسبی تبیین می‌کند. ازاین‌رو، این مطالعه سه پرسش اساسی را در بر دارد: 1. شاخص‌ترین مؤلفه­های بصری پرچم­های موجود در شاهنامه چیست؟ 2. عناصر نوشتاری پرچم­های شاهنامة طهماسب از چه ادبیات، مضامین، و محتوایی برخوردارند؟ 3. مبانی فکری حاکم در تصویرگری پرچم­های شاهنامه چیست؟ این تحقیق به‌روش پیمایشی ‌ـ ‌تحلیلی انجام شده است. نوع تکنیک مورداستفاده اسنادی و کتاب‌خانه­ای است که با بررسی و سنجش نمونه­های آماری نگاره­های نسخ خطی انجام گرفته است. تحقیق متکی‌بر منابع دست‌ِاول و تحقیقات معتبر است. نتایج پژوهش نشان‌گر آن است­که پرچم­ها با خط­هایی ازجمله نسخ، ثلث، نستعلیق، و با رنگ­هایی هم‌چون لاجورد، طلا، شنگرف، و تزئیناتی ازجمله ختایی و اسلیمی کار شده­اند. چهار الگوی اصلی و غالب در ترکیب­بندی نقوش پرچم­ها مشهود است؛ ازجمله: ترنج­دار، تکرار منظم نقوش، ساده، و آزاد. پرچم­ها از نوع نظامی ‌ـ جنگی بوده و عناصر نوشتاری اعم از آیات قرآن، نام خداوند، پیامبر (ص)، حضرت علی (ع)، و شعر در آن‌ها به­کار رفته است. عناصر نوشتاری پرچم­ها منطبق با اعتقادات، سلیقه‌ها، و مبانی فکری عصر صفوی و هم‌چنین اصالت ایرانی‌اند و ارادت هنرمندان به دین مبین اسلام و حفظ فرهنگ ایرانی را بازگو می‌کنند.

هدف:هدف این مقاله بررسی مؤلفه های حاکم درصفحه آرایی نسخه های قرآنی عصرتیموری است.از طرفی ضمن تشریح میزان عملکرد وکارکرد تناسبات در اصول صفحه آرایی این نوع نسخه ها، میزان اندازه گیری های شاخص و غالب درصفحه آرایی نسخه های دوموزه نام برده را مورد ارزیابی، تحلیل و تطبیق قرار می دهد. روش پژوهش/جامعه آماری: این پژوهش ضمن توصیف آثار موردنظر به روش پیمایشی انجام شده است و با رویکرد تحلیلی-تطبیقی مورد بررسی قرارگرفته است. گردآوری مطالب ازطریق منابع کتابخانه ای است. به دلیل محدودیت تعداد بالای اخذ نسخه ها از موزه های مورد نظر، انتخاب نمونه های مطالعاتی اندک بوده و با مشاوره کارشناسان خبره این بخش ها، به روش هدفمند آثاری مورد مطالعه قرار گرفتند که دارای صفحات افتتاح و تزئینی باشند. لذا 5 مصحف مذهب قرآنی از هر موزه منتخب گردید. یافته ها: تناسبات حاکم در اصول صفحه آرایی و قطع نسخه های قرآن های مورد مطالعه از موزه های مذکوربر مبنای تناسبات طلایی و مستطیل پویا است. با این تفاوت که تناسبات طلایی، مستطیل پویا با معیار 2√ و قطع صفحات آثار قم با 8 /52 درصد بیشتر ازآثار رضوی سنجیده شده است. در بررسی صفحه آرایی و تطبیق آن با دیگر کادرهای موجود صفحه میزان تناسبات حاکم بر اساس نسبت های مستطیل ایستا استنباط گردید به گونه ای که آثار رضوی با 6/ 57 درصد بیشتر از آثار قم از این مقیاس برخوردار است. نتایج: برآیند این پژوهش نشان داد، مهمترین و اصلی ترین عامل مؤثر در صفحه آرایی نسخه های قرآنی مذهب انتخاب قطع کاغذ بوده است. سایز خوشنویسی و کتابت نیز در میزان طراحی و مسطرکشی، نوع فرم و کارکرد تذهیب ها نیز نقش تعیین کننده ای درترسیم داخلی آرایش صفحات دارند. ضابطه شاخص در اندازه گیری اوراق، تناسبات طلایی محاسبه شده است.

ادراک فرایندی است که از طریق آن، احساس، یعنی اطلاعاتی که از اندام های حسی گرفته شده است، به کل سازمان یافته و معناداری تبدیل می شود. اهمیت ادراک از آن جهت است که دنیای اطراف ما را منظم و زمینه را برای شناخت فراهم می کند. از طرفی دستیابی به ادراکی سامان یافته از روابط و اصول حاکم بر جهان و در نهایت شناختی متعادل، الفبای ورود به دنیای آفرینش هنری است. هنرمند جهت بازنمایی و خلق اثر هنری نیازمند ادراک سازمان یافته است. در این پژوهش فرض بر آن است که ادراک هنرمند به واسطه ی انجام برخی تمرینات (که در متن بدان ها اشاره شده است) بهبود یافته است. جهت اثبات این فرضیه در این پژوهش از ابزاری به نام "آزمون اشکال هندسی پیچیده آندره ری" استفاده شده است.  این آزمون همچنین این امکان را به ما می دهد که بدانیم یک ادراک به کندی صورت گرفته است و یا با سرعت ایده آل. پژوهش حاضر در صدد است به دو سؤال اساسی پاسخ دهد. اول این که کسب مهارت های هنری چه تأثیری بر عملکرد ادراک افراد می تواند داشته باشد؟ و دوم این که کسب مهارت های هنری چه تأثیری بر زمان واکنش افراد می تواند داشته باشد؟ بدین منظور60  آزمودنی شامل 30 نفر هنرجوی شاخه های مختلف هنرهای تجسمی و 30 نفر از میان افراد عادی (غیر هنری) در این پژوهش شرکت کرده اند. برای تحلیل داده های پژوهش از روش های آماری استفاده شده است. مقایسه ی نمرات، بین دو گروه هنرجویان هنرهای تجسمی و افراد غیر هنری که تحت تعلیم هنری خاص قرار نگرفته اند، تفاوت معنی داری را در معیارهای سازمان ادراکی نشان می دهد. بر اساس نتایج به دست آمده از این آزمون، دو معیار سنجش سازمان ادراکی افراد، شامل کیفیت ترسیم و سبک ترسیم) روند مراحل ترسیم)، در گروه غیر هنری،  ضعیف تر از گروه هنری است. همچنین در گروه هنری فرآیند ادراک در مدت زمان کوتاه تری نسبت به گروه غیر هنری اتفاق می افتد.

معنایابی رمزگان فرهنگی رولان بارت در متنی سقاخانه ای از منصور قندریز(چاپ دستی: لینولئوم) حمیده حرمتی [1] فرنوش شمیلی [2] صلاح الدین خضرنژاد [3] چکیده «معنایابی» فرآوری متن در بازه دلالت گری رمزگان فرهنگی (یکی از پنج رمز روایی هرمنوتیک، معنایی، نمادین، کنشی و فرهنگی) رولان بارت است که با اهداف دوگانه، ابتدا درصدد دستیابی به معانی صرفاً فرهنگی و سپس تعیین حدود و ثغور مراجع فرهنگی است. گفتنی است از یک سو متن از دید بارت محدود به متن ادبی نیست، بلکه آثار هنری نیز قابلیت متن بودگی را دارند و به همین دلیل می توانند به عنوان یک متن مورد معنایابی قرار گیرند و از سوی دیگر، مراجع فرهنگی نقش منابع معانی متن مورد بررسی را ایفا می کنند. متن مورد بررسی «تابلوی لینوتراشی» از منصور قندریز در حوزه چاپ دستی است که موضوع آن به دلیل ارجاع به تمدن های کهن ایرانی و موضوعات اساطیری مشترک با دیگر فرهنگ ها، به خصوص از بُعد تزئین، در زمره آثار سقاخانه قرار گرفته است. وجه تزئین از یک سو عامل مسلط و از سوی دیگر مانع از برداشت صریح معانی شده که علاوه بر عدم درک بنیان های فرهنگی نقوش، موجبات چالش در خوانش متن مورد بررسی را فراهم کرده است. بر همین اساس، نگارنده پژوهش حاضر درصدد پاسخ گویی به دو سؤال عمده بوده است. نخست آنکه چه روشی برای خوانش هر متن سقّاخانه و متن مورد بررسی وجود دارد؟ دوم، معانی برخاسته از نقوش تجریدیِ متن مورد بررسی کدام اند؟ به همین منظور در مقاله حاضر از روش کتابخانه ای برای گردآوری منابع بهره گرفته شده و با عنایت به رمزگان فرهنگی رولان بارت از رهیافت معنایابی، معانی عمده ای از قبیل عروج به عالم اعلا، مرگ، توسل به نیروهای ماورایی، باور به عوامل نمادین باروری، اعتقاد به تکامل و تطور انسان و همچنین برجستگی نقش مادرسالارانه در ساحت متنوع زنانه، فرآوری شده است. واژه های کلیدی: معنایابی، رمزگان فرهنگی، رولان بارت، سقاخانه، منصور قندریز، چاپ دستی [1] نویسنده ی مسئول مقاله: حمیده حرمتی ، استادیار، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، Email: hhormati2@gmail.com [2] فرنوش شمیلی، استادیار، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، f.shamili@tabriziau.ac.ir [3] صلاح الدین خضرنژاد ، کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، wria62@ymail.com

یکی از شیوه های رایج برای تعیین هویت و بازنمایی خویشتن، به ویژه در دوران معاصر، مصرف فرهنگی است. افراد در مصرف فرهنگی، انواع کالاها و نمادهای ارزشمند را، نه به خاطر ارزش استفاده و ارزش مادی شان بلکه به دلیل ارزش فرهنگی و ارزش نمادین آن ها مصرف می کنند و در این نوع از مصرف تلاش دارند که تصویر مطلوبی از خویش در ذهن دیگران ایجاد کنند. در این میان، استفاده از محصول سفالی به عنوان یک کالای فرهنگی، نه به معنای استفاده ی صرف(آنچه در دوران پیشامعاصر مدنظر بود) بلکه در بردارنده معناهای متفاوتی است. پژوهش حاضر با هدف ارائه مدل پارادایمی در ارتباط با مصرف و عدم مصرف محصولات سفالی در شهر تبریز و در پی پاسخ به سوالات تحقیق، یعنی؛ چگونه مصرف محصولات سفالی در شهر تبریز سبب ایجاد سبک های متنوع زندگی می شود؟ و چه پیامدی در پی خواهد داشت؟، از روش کیفی و مبتنی بر نظریه داده بنیاد استفاده می کند. برای گردآوری داده ها از ابزار مصاحبه از 60 نفر تولیدکنندگان، توزیع کنندگان، مصرف کنندگان، درحوزه سفال و سرامیک در شهر تبریز، و به روش نمونه گیری نظری صورت پذیرفت. محتوای مصاحبه ها براساس مدل توسعه یافته فرآیند اجرای داده بنیاد کدگذاری و در مجموع 249مفهوم به عنوان کد اولیه شناسایی شد که پس از حذف تکرارها و مفهوم سازی در مرحله ی کدگذاری باز، تعداد 87 مفهوم استخراج شد. با غربالگری مفاهیم اولیه به 40 مقوله فرعی و 15 مقوله اصلی دست یافتیم که در قالب پنج بعد و منطبق بر مدل پارادایمی داده بنیاد مشخص شد. ضمن اینکه برای تضمین کیفیت کدگذاری از روش خودبازبینی محقق و کنترل های اعضا استفاده گردید. در نهایت نتایج تحقیق نشان می دهد، افراد محصولات سفالی را با هدف کسب تشخص، هویت، سرمایه اجتماعی و فرهنگی، ایجاد زندگی سالم، حس نوستالژیک و یادآوری آفرینش انسان مورد استفاده قرار می دهند و از این طریق زندگی خود را در ارتباط با استفاده از محصولات فرهنگی و سفالی سبک مند می کنند.

یکی از فنون و آرایه های وابسته به معماری، استفاده از گچ و آرایه های گچی است که در هر دوره تاریخی قبل و بعد از اسلام از خصایص منحصر به فردی برخوردار بود. هنر گچبری فنی است که توانست با تکیه بر تزئینات اعم از نقوش انتزاعی، هندسی و خوشنویسی شاهکارهای گوناگونی را در هنرهای متعدد از جمله معماری برجای گذارد. از این رو آرایه های گچی گنبد سلطانیه دوره ایلخانی در زنجان و همچنین دو بنای بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس الدین دوره آل مظفر واقع در یزد نمونه هایی تاریخی شاخص و نفیسی از کاربرد این هنر در معماری به شمار می روند. همچنین ناشناخته ماندن و عدم تحقیق بر این هنر به مرور زمان باعث فراموشی و از بین رفتن آن خواهد شد. اهداف پژوهش حاضر شناسایی، تحلیل و تطبیق ساختارشناسانه ی عناصر بصری به کار رفته در آرایه های گچی و عوامل تأثیرگذار در بناهای مزبور و بررسی تاثیر پذیری آنها از یکدیگر است تا با شناختن آنها هم به باز آفرینی نقوش و هم به شناخت تمایزات شیوه های طراحی و اجرایی آرایه های گچی بپردازد؛ زیرا نبود شناخت کافی از تاثیرات متقابل بناهای دوره ایلخانی باعث شده است تا خلأ ای در دسته بندی آرایه های گچی دوره ایلخانی به وجود بیاید لذا پژوهش حاضر به رفع این خلأ موجود در گونه شناسی آرایه های گچی این دوره و آشکار شدن نکات پوشیده از هنر دوره ایلخانی کمک کند. این پژوهش حول محور سه سؤال اساسی سازماندهی شده است:1- آرایه های گچی در گنبدسلطانیه و دو بقعه ی سید رکن الدین محمد و سید شمس الدین از چه عناصر بصری تشکیل شده است و دارای چه ویژگی هایی هستند؟ 2-وجوه اشتراک و افتراق در سه بنای مذکور چیست؟ 3- امکان چه اثرات متقابلی در این سه بنا وجود دارد؟وش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و «تطبیقی-مقایسه ای» و شیوه ی گردآوری اطلاعات بصورت میدانی و کتابخانه ای است. نتایج مطالعات نشان داد: عناصر بصری آرایه های گچی بناهای نامبرده در سه دسته نقوش گیاهی، هندسی و خوشنویسی طبقه بندی می شوند. ویژگی های عناصر بصری آرایه های گچی دو بنای دوره آل مظفر در یزد متاثر از گنبد سلطانیه و تنوع کتیبه های گچی گنبد سلطانیه بیشتر از دو بنای منتخب در یزد بوده و در هر سه بنا نقوش اسلیمی، گره های هندسی، خطوط ثلث و کوفی مشاهده شده است.

بیان مسئله: معماری اسلامی در برگیرنده معانی والا و مضامین متعالی است که یکی از نمودهای آن را در حرم آستان قدس رضوی می توان یافت. صحن آزادی آستان قدس رضوی به مثابه یک متن از باشکوه ترین آثار معماری اسلامی است که به وفور واجد رمزگان های پنهانی است که آشکارسازی آن ها به روش تأویل نیازمند است و نشانه شناسی یکی از آن ها است. هدف مقاله: در این پژوهش سعی خواهد شد ضمن معرفی و شناسایی عناصر بصری مکان مذکور به تبیین روابط دال و مدلول در نشانه های به کاررفته در این فضای سنتی دینی که مبتنی بر انواع قراردادها از شباهت (شمایلی) و تداعی و سنن (نماد) و علت و معلول (نمایه) است، پرداخته شود و از ابزار تحلیلی علم نشانه شناسی در تحلیل و خوانش نقوش و کشف معانی ضمنی آنها استفاده نمود. سؤالات مقاله: پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤالات است: چه نوع نشانه های تصویری بر اساس روابط بین دال ها و مدلول ها در صحن آزادی موجود می باشند؟ و اینکه این نشانه ها با کاربست ابزارهای تحلیلی رویکرد نشانه شناسانه چگونه قابل خوانش و تحلیل می باشند؟ روش پژوهش: این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. گردآوری اطلاعات به صورت منابع کتابخانه ای می باشد. نتیجه پژوهش: برآیند تحقیق نشان داد: نشانه های تصویری صحن آزادی در هفت دسته طبقه بندی می شوند. به طورکلی پیام و مفاهیم نشانه های تصویری مرتبط با مضامین و معانی همچون: قدسیت، ربانیت، روح و انسان کامل مشاهده شده است. روابط بین وجوه مختلف نشانه ها نیز بر اساس رویکرد نشانه شناسی بیشتر به صورت نمایه ای-نمادین، نمایه ای-شمایلی، نمادین- شمایلی است.

هدف از انجام این پژوهش شناسایی و تطبیق تنگ های شیشه ای ایران و مصر در سده های 6-3 هجری قمری است تا با رویکرد ریخت شناسانه به برخی از مهم ترین ویژگی های این آثار اشاره نماید. این رویکرد اولین بار در حوزه نقد ادبی مطرح شده و هم اکنون در حوزه های هنری کاربرد دارد که بر پایه آن بررسی و شناخت اجزای تشکیل دهنده این نوع شیشه ها از طریق مطالعه عناصر ثابت و متغیر تنگ ها و ارائه تصویر کلی از ریخت آثار جهت تدقیق و تطبیق میسر می گردد. مطالعه بر روی ریخت و فرم تنگ های شیشه ای ایران و مصر از سده های نامبرده رهیافتی در مطالعه هنر شیشه گری این دوران است. بدین منظور در جستجوی یافتن پاسخ این پرسش ها که عناصر فرمی ثابت و متغیر و رایج ترین نقوش تنگ های شیشه ای(زنگوله ای و گوشتکوبی شکل) سده های 6-3 هجری قمری ایران و مصر کدام است و «تنگ های شیشه ای ایران و مصر در سده های 6-3 ه.ق به لحاظ ریخت شناسی چه تفاوت ها و تشابه هایی دارند» به جمع آوری نمونه ها، طبقه بندی و بررسی آن ها اقدام شده است. این پژوهش بر پایه مطالعات کتابخانه ای و به شیوه توصیفی-تحلیلی شکل گرفته است. نتایج حاصل نشان می دهد که تنگ های شیشه ای هر دو سرزمین دارای عناصر ثابت مخزن و گردن بوده و تزیینات در دو بخش انتزاعی و شمایلی- انتزاعی قابل پیگیری است. علیرغم وجود تشابهاتی در ریخت تنگ های ایران و مصر که بیانگر تأثیر و تأثرات شیشه گری دو سرزمین است تفاوت هایی در عناصر متغیر شامل دهانه و تزیینات متنوع همچون تزیینات هندسی، غیرهندسی، نوشتاری و همینطور تزیینات گیاهی و حیوانی که کیفیت انتزاعی در آن ها مشهود است وجود دارد.