امیرفرید گلسفیدی

پرچم جزو عناصرمتمایزکننده بین تمدن­ها و فرهنگ­های بشریت است که آن را می­توان نماد اتحاد ملی هر تمدنی دانست که در هر دوره ایدئولوژی خاصی را به‌همراه داشته و انتقال­دهندة مبانی فکری اعصار پیشین بوده است. ازاین­رو، شکل­گیری عصر صفوی در سدة دهم­ هجری، اتحاد و تحول سیاسی، فرهنگی، و دینی عظیمی را برای ایران به‌ارمغان آورد، به­طوری‌که تثبیت اندیشة اسلامی ‌ـ‌ شیعی در آثار این دوره به‌خصوص نسخ ­خطی قابل‌مشاهده است. یکی از عالی­ترین نسخ خطی ایران شاهنامة ­طهماسب است که در عصر صفوی مصور شد. عناصر نوشتاری نقش‌شده بر پرچم­های موجود در صحنه­های رزم به‌وضوح تبیین‌کنندة مضامین اعتقادی آن دوره است که از هنر خوش‌نویسی بهره­های فراوانی برده­است. پژوهش حاضر، ضمن شناسایی پرچم­ها و مفاهیم به‌کاررفته در ادبیات آن­ها، وجوه بصری و بیانی پرچم­های واجد نوشتار را در شاهنامة طهماسبی تبیین می‌کند. ازاین‌رو، این مطالعه سه پرسش اساسی را در بر دارد: 1. شاخص‌ترین مؤلفه­های بصری پرچم­های موجود در شاهنامه چیست؟ 2. عناصر نوشتاری پرچم­های شاهنامة طهماسب از چه ادبیات، مضامین، و محتوایی برخوردارند؟ 3. مبانی فکری حاکم در تصویرگری پرچم­های شاهنامه چیست؟ این تحقیق به‌روش پیمایشی ‌ـ ‌تحلیلی انجام شده است. نوع تکنیک مورداستفاده اسنادی و کتاب‌خانه­ای است که با بررسی و سنجش نمونه­های آماری نگاره­های نسخ خطی انجام گرفته است. تحقیق متکی‌بر منابع دست‌ِاول و تحقیقات معتبر است. نتایج پژوهش نشان‌گر آن است­که پرچم­ها با خط­هایی ازجمله نسخ، ثلث، نستعلیق، و با رنگ­هایی هم‌چون لاجورد، طلا، شنگرف، و تزئیناتی ازجمله ختایی و اسلیمی کار شده­اند. چهار الگوی اصلی و غالب در ترکیب­بندی نقوش پرچم­ها مشهود است؛ ازجمله: ترنج­دار، تکرار منظم نقوش، ساده، و آزاد. پرچم­ها از نوع نظامی ‌ـ جنگی بوده و عناصر نوشتاری اعم از آیات قرآن، نام خداوند، پیامبر (ص)، حضرت علی (ع)، و شعر در آن‌ها به­کار رفته است. عناصر نوشتاری پرچم­ها منطبق با اعتقادات، سلیقه‌ها، و مبانی فکری عصر صفوی و هم‌چنین اصالت ایرانی‌اند و ارادت هنرمندان به دین مبین اسلام و حفظ فرهنگ ایرانی را بازگو می‌کنند.