داریوش کاظمی

عتاب الغافلین، به نظم و نثر، اثر میرزا غلامرضای قاصر کرمانی، شاعر عصر بازگشت ادبی است. این اثر محتوی 326 رباعی  است. رباعیات قاصر کرمانی اغلب سرتیتر دارند و تمامی سرتیترهای رباعیات  در فضائل و رذایل اخلاقی هستند. مضامین رباعیات تحت تأثیر اندیشه دینی و مذهبی قاصر قرار دارد و هدف قاصر در رباعیات توجه به جنبه تربیتی و آموزشی در این قالب ادبی است. یکی از مضامین مذهبی در ادب و هنر اسلامی، مضمون نماز است که در نگاره های اسلامی نیز موردتوجه بوده است. این پژوهش به روش تحلیل توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخگویی به این پرسش است که در رباعیات قاصر، کدام قسم از فضائل اخلاقی مورد تأیید است؟ و رذایل اخلاقی کدام هستند؟ در نگاره های اسلامی مضمون نماز چه بازتابی داشته است؟ براساس دستاورد تحقیق،  در این کتاب میزان پرداخت به فضایل اخلاقی به مراتب بیشتر از رذایل اخلاقی است. در واقع تأکید بر فضائل اخلاقی، خود به خود منجر به رد و نکوهش رذیلت ها می شود. آبشخور تعالیم اخلاقی  قاصر کرمانی  دین و تعالیم الهی است، لذا هدف نظام اخلاقی قاصر کرمانی یک نظام دینی است؛ از این رو شاعر کوشیده است تا جهت تبیین بهتر مفهوم اندرزی و حکمی رباعیات در ذهن مخاطب به آیات قرآن و احادیث نبوی استشهاد کند. مضمون نماز به عنوان یکی از مهم ترین مضامین دینی و اخلاقی اسلامی در نگاره های اسلامی بازتاب روشنی داشته است.اهداف پژوهش: برسی اندیشه دینی قاصر کرمانی در نسخه خطی عتاب الغافلین.بررسی اندیشه دینی قاصر کرمانی در نماز با تأکید بر نگاره های اسلامی.سؤالات پژوهش:اندیشه دینی قاصر کرمانی در نسخه خطی عتاب الغافلین چگونه است؟جایگاه نماز در مضامین نگاره های اسلامی چگونه است؟

صحیفه قاصریه اثر قاصر کرمانی از شاعر عصر بازگشت ادبی است. این نسخه خطی شامل پنج مقتل در رویدادهای کربلا و در چهار هزار بیت سروده شده است. یکی از رایج ترین شیوه های بهره گیری از آیات قرآن کریم در شعر، اقتباس و انواع آن است. قاصر کرمانی در صحیفه خود از آیات قرآن کریم، بهره جسته است. او  در استفاده از آیات قرآنی زیاده روی نمی کند، و همواره جانب اعتدال را نگه می دارد. از سوی دیگر، او آیات را برای اثبات مدعای خویش به کار می گیرد. با مطالعه  صحیفه قاصریه می توان به میزان دانش و تسلط قاصرکرمانی به آیات قرآن کریم پی برد. پژوهش حاضر تلاش دارد تا با روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر ابزار کتابخانه ای به این سوؤل پاسخ دهد که کدام یک از اقسام اقتباس در صحیفه قاصریه، کارکرد و بسامد بیشتری دارد؟مضامین قرآنی و مقتل نویسی چه بازتابی در پرده خوانی دوره قاجار داشته است؟ براساس نتایج تحقیق، قاصر کرمانی در صحیفه قاصریه اغلب از معنی و مضمون آیات قرآن کریم بهره گرفته است. اقتباس وی از قرآن کریم نوعی اقتباس آزاد و غیرمستقیم محسوب می شود؛ این امر دال بر توانایی و انس و الفت شاعر با قرآن کریم است و چنین اقتباسی را باید اقتباس خلاق نامید. بررسی مضامین پرده خوانی دوره قاجاری نیز حاکی از امتداد کاربست مفاهیم قرآنی در این هنر است. اهداف پژوهش: بررسی مفاهیم قرآنی در مقتل های نسخه خطی صحیفه قاصریه. بررسی مقتل های نسخه خطی صحیفه قاصریه بر پرده خوانی قاجاری. سؤالات پژوهش: مفاهیم قرآنی در مقتل های نسخه خطی صحیفه قاصریه چه جایگاهی داشته است؟ مضامین قرآنی و مقتل های صحیفه قاصریه چه بازتابی بر پرده خوانی قاجاری داشته است؟

آثار ادبی به ویژه شعرِ شاعران، بازتابی از اوضاع اجتماعی و فرهنگی عصر آنهاست. از آنجا که هنرمندان دیده ای تیزبین و اندیشه ای ژرف نگر دارند، با دقّت بیشتری اوضاع جامعه را کنکاش کرده و نابسامانی های آن را در اثر خود جلوه گر می سازند. در ادب فارسی بیان این کمبودها، نابسامانی ها و نارضایتی ها را «شکوائیه» نامیده اند. این نوع شعر به خصوص در ادبیات فارسی جایگاه قابل توجّهی دارد. عماد فقیه کرمانی از شاعران برجسته قرن هشتم هجری است که اشعار زیبایی در قالب قصیده و غزل دارد. بررسی «شکوائیه» به عنوان یک مضمون در آثار وی می تواند نقش مهمی در بازشناسی وضعیت اجتماعی این دوره داشته باشد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر داده های کتابخانه ای انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی از این است که در دیوان عماد فقیه کرمانی، شاعر به طرز هنرمندانه، این شکوائیه ها را مطرح کرده و از اوضاع جامعه زمان خود، انتقاد کرده است. با تأمّل در شکوائیه های عماد فقیه می توان به این موضوع پی برد که اوضاع سیاسی حاکم بر عصر شاعر، بیشترین عامل نارضایتی او بوده است. این نارضایتی با مضامینی چون خوار بودن درویشان و نیازمندان، احساس بی ارزشی، حقارت فضل و هنر، انتقاد از ساختار و کارگزاران سیاسی بازتاب یافته است. اهداف پژوهش 1.آشنایی با جایگاه شکوائیه های اجتماعی و فرهنگی در شعر فارسی. 2. بررسی بازتاب شکوائیه های اجتماعی و فرهنگی عماد فقیه کرمانی در دیوان او. سؤالات پژوهش 1.شکوائیه های اجتماعی و فرهنگی در محتوای شعر فارسی چه سهمی داشته است؟ 2. شکوائیه های اجتماعی و فرهنگی عماد فقیه کرمانی چه بازتابی در دیوان او داشته است؟

آرزوی دستیابی به یک زندگی آرمانی، پیوسته انسانهای خردمند را به جستجوی زندگی بهتر وامی داشته است، در این راستا برخی، مثل افلاطون به صورت مدوّن و مستقیم و برخی نیز مثل شاعران، به صورت غیرمستقیم، جامعه آرمانی مورد نظر خود را به تصویر کشیده اند؛ برخلاف تصور ظاهری، اشعار مدحی هم به نوعی بیان کننده آرمانشهر ذهنی شاعران است که با توصیف ممدوح به صفاتی که در واقع متّصف به آن نیست، حاکم آرمانی ذهنی خود را آن گونه که آرزو دارند به تصویر می کشند، در مدایح فرخی، عنصری و منوچهری نیز جلوه های شخصیت حاکم آرمانی مشاهده می شود؛ این پژوهش برآن است تا مشخص کند نقش و کارکرد دو خصلت عدالت و هیبت در ترسیم شخصیت حاکم آرمانی چیست؟ روش تحقیق در پژوهش حاضر، تحلیلی توصیفی و ابزار مورد استفاده، دیوان اشعار شاعران مورد نظراست که نشان می دهد عدالت برخاسته از دانش حاکم است و باعث ایجاد امنیت، آرامش و آبادانی مُلک می گردد؛ هیبت نیز در کنار عدالت باعث جلوگیری از ناامنی داخلی و مانع تجاوز بیگانگان می گردد؛ عدالت، یکی از ابزار هیبت ساز حاکم است و هیبت شاه نیز بر توان عدالت گستری او می افزاید.

اساطیر نشان دهنده ی فرهنگ و نحوه ی تفکر مردمان در دوران های کهن است؛ زبانِ گویای تاریخی است از دوران های پیش از تاریخی؛ سخنگویِ بازمانده های گرانبهایی است که از دل خاک ها بیرون کشیده می شود، یا در دل سنگ ها و کوه ها یافت می گردد. اساطیر نماینده ی تداوم زندگی فرهنگی یک ملت و به نوعی تاریخ آن است (آموزگار،1388 :1). شاعران و نویسندگان، اسطوره ها و باورهای کهن اقوام خود را پرورانده و آثار ایشان پیوندی تنگاتنگ با اسطوره ها دارد. گاو یکتا آفریده در کیهان شناسی زرتشتی، نام نخستین گاو آفریده شده و یکی از شش آفرینش ازلی اهورامزدا در جهان مادی و پدرِ اساطیریِ همه حیوانات سودبخش است. این گاو در افسانه آفرینش کشته می شود و از اندام و چهره ی او جهان دوباره پر از جانداران می شود. آن گونه که سیاوش نیز شخصیت مثبتی است، روح آزاده و جوانمردی دارد و مظلوم و بی گناه می میرد. از خون او گیاه مقدّس خون سیاوشان می روید که با رویش و زایش ارتباط دارد. در پهنه ی گسترده ی ایران نقوش برجسته، سنگ برجسته و سنگ نگاره در کنار ادبیات برای حفظ اساطیر قدمتِ زیادی دارد. بر همین اساس در تخت جمشید نیز از سنگ برجسته های بسیاری استفاده شده است. نماد گاو در نقوش برجسته ی تخت جمشید به وفور و با معانی مختلف به کار رفته است. معنای نهفته در لایه های ژرف تر سنگ برجسته ها و تطبیق آن با موارد مشابه در ادبیات می تواند تصویر درست تری از باورهای اسطوره ای و فرهنگی ایران زمین باشد. اهداف پژوهش ۱- بررسی اسطوره ی گاو یکتا آفریده و داستان سیاوش در شاهنامه از اهداف این پژوهش است. ۲- از دیگر اهداف این پژوهش انعکاس اساطیر درنقوش برجسته ی تختِ جمشید و شاهنامه ی فردوسی است. سوالات پژوهش ۱- اسطوره گاو یکتا آفریده چه کارکردی در نقش سیاوش در شاهنامه ی فردوسی و نقوش برجسته ی تخت جمشید داشته است؟ ۲- گاو یکتا آفریده در قالب شخصیت سیاوش چه مفاهیمی را به مخاطب القاء می نماید؟

آتش یکی از عناصر اربعه است که نقش آن در ساخت کیهان و پیدایش گیتی نزد قدما، بسیار مهم است. به همین دلیل فردوسی از این عنصر مقدس و باستانی، در «شاهنامه» بسیار مدد جسته است. هنگامی که سخن از آتش به میان می آید، باید به باورها و ایدئولوژی های باستانی و اساطیری نیز، حتماً توجه داشته باشیم. اگرچه آتش برای ساکنین جنوبی زمین و سرزمین های گرم و داغ مانند عربستان خیلی پدیده زیبا و ارزشمندی نمی باشد و شاید برای برخی از این اقوام به عنوان عذاب و ترسانیدن استفاده شده است اما برای قبایل و مردمان شمالی که روزگاری در یخبندان های طولانی زندگی می کرده اند، نعمتی ارزشمند محسوب می شود. تمامی این موارد باعث می شود که آتش رفته رفته در اندیشه اقوامی که در نیمکره شمالی زندگی می کردند، تقدّس و ارزش قدسی پیدا کند. پس از آن نیز در دوران تاریخی و حتی پس از اسلام نیز، در آثار شاعرانی همچون فردوسی ، به عنوان عنصری مقدس و مورد استفاده در جشن ها و شادی ها، انعکاس پیدا کند.

به نظر می رسد مردی و مردانگی یی که در آثار حماسی مورد نظر شاعران حماسه سرا بوده است، با اندک تفاوتی به آثار عرفانی راه یافته است. در واقع مجموعه صفاتی که مردان صحنه جنگ و جنگاوری در عرصه و میدان جنگ دارند در عرصه ومیدان مبارزه عرفانی با حال و هوای خاص این حوزه رخ می نماید. عارفان راستین، در آثارشان، خود را همواره با نام های ویژه ای، معرّفی کرده و با اوصاف و القاب خاصی نام برده اند. دقت در ابعاد و زوایای معنایی این نام ها، از یک سو نشان دهنده رازآلودی ساختار شخصیّتی عارفان و از سوی دیگر نشانه ای در تأیید حضور و کارکرد مؤثر آنان در جریان های مردمی است. در این مقاله یکی از نامواره ها که در متون عرفانی از آن بسیار یاد شده است- مردان- مدّ نظر واقع شده و با بهره گیری از شواهد قابل استناد، بر اهمیّت آن در ساختار اندیشگی عارفان، تأکید شده است. نتیجه این بررسی، نشان دهنده این موضوع است که بین مردان متون حماسی، پایداری و جنگاوری با مردان عرصه سلوک عرفانی شباهت های فراوانی وجود دارد.

بررسی شکوه و آموزه های تعلیمی نهفته در اشعار طالب آملی به عنوان یک شاعر عارف، جدا از شناخت اوضاع سیاسی و اجتماعی، به شناخت افکار، عقاید و زبان خاص او وابسته است. بدین منظور در این گفتار ابتدا به توضیحی اجمالی پیرامون زبان خاص عرفا پرداخته می شود تا از زبان رمزی عرفانی اطلاعاتی به دست آوریم. سپس از میان اشعار مختلفی که طالب در آنها شکوه و شکایتی را مطرح ساخته است به شکوه او از مردم خواهیم پرداخت و تعلیم مورد نظر او را که به شکل شکوائیه بیان گردیده با ذکر شواهد جستجو خواهیم کرد. بررسی شکوائیه های طالب، ما را به این نتیجه می رساند که شکایت از مردم در حقیقت، شکایت از نابخردی، ظلم، نفاق، ریا و همه آن چیزی است که با نوع ایدئولوژی و جهان بینی عرفانی در تضاد است و بیان شکوه نوعی اعتراض و مبارزه است. از سوی دیگر طالب در بیان شکوه و شکایت، نه تنها مردمان عصر خویش بلکه همه انسان ها را از اندیشه ها، رفتارها و کردارهای ناشایست برحذر می دارد.

شکوائیه، عنوانی است برای اشعاری که مضمون و محتوای آنها شکوه و شکایت از درد و رنج های سراینده آنهاست. این گرایش در آثار تمام بزرگان و به طور کلّی در اشعار همه شاعران به نوعی یافت می شود. در آثار برخی از بزرگان شعر فارسی، استخوان بندی آثار را می سازد و یا بخش اصلی اشعار را تحت تأثیر قرار می دهد. اهمیّت شکوائیه ها بیشتر در شناساندن اوضاع روزگار سرایندگان آنهاست، زیرا علاوه بر آشکار ساختن وضع نامطلوب زندگی شاعر، از جامعه آرمانی او و تضادّ ایده های وی  با حاکمیت و وابستگی های عوام مردم نیز تصویر روشنی به دست می دهد. وقار شیرازی نیز از جمله شاعرانی است که بخش وسیعی از دیوان خود را به این موضوع اختصاص داده؛ به طوری که می توان از خلال این شکوائیه ها به اوضاع اجتماعی،سیاسی،اقتصادی و فرهنگی عصر او پی برد. موضوع این پژوهش «بررسی شکوه در دیوان وقار شیرازی» است .در پژوهش حاضر سعی شده است که شکوائیه های دیوان وقار شیرازی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و سپس با دسته بندی آنها از لحاظ محتوایی و تجزیه و تحلیل و استنباط آنها،نگرانی ها و دغدغه های شاعر را مورد تحلیل قرار دهیم و به این ترتیب ، نه تنها به احوال و رفتار شخصی وی ، بلکه با وضعیت جامعه عصر او بیشتر آشنا شویم.  

در آثار ادبی فارسی، مردم و عوام متفاوتند. در این آثار مردم معنای مثبت انسان ها و عوام مردمان نادان و گاه آزاررسان هستند. نامگونه عنوانی است که در این مقاله برای شبه نام های برساخته توسط شاعران عارف که برای مخالفانشان به کار می رفته، انتخاب شده است. آثار ادبی که محل بروز اندیشه های عرفانی است، مملو از این نامگونه هاست. در پژوهش اصلی نزدیک به یک صد و بیست عنوان از این نامگونه ها از متون ادبی شناسایی، جمع آوری و به صورت فرهنگ تدوین شده است. در این مقاله سه نامگونه «گرانان، گران باران و گران جانان» مورد بررسی قرار گرفته اند. در سه نامگونه فوق مردمان بدخلق و خودخواه، تن پرست و کاهل، ریاکار و دنیاگرای، مردم آزار و ستمگر، سودجو و زرپرست، متبلور شده اند. مطالعه این نامگونه ها راه را برای شناخت هر چه بهتر و بیشتر مفاهیم ادبی فارسی و جوامع پیشین هموار می سازد.

باد درشاهنامه فردوسی، دارای دونقش وکاربرد مثبت ومنفی وبه گونه ای «ایزدی» و«اهریمنی» است. بادهای اهریمنی دررویدادهای شاهنامه، درتضاد با نورو روشنی و پاکی و درمقابله با نیروهای ایزدی می وزند. گاهی این بادها، ابزار اهریمن قرار گرفته وبا جادوگر ی دشمنان، برایرانیان فرو فرستاده شده اند وگاهی نیز دشمن یا «دیو»در شکل وهیئت باد موجب فریب یا آسیب پهلوانان گشته است. وزش تند وناگهانی این بادها، مانع پیشروی وحرکت سپاه ولشکر است. بادهای اهریمنی با برف وسرمایی کشنده نیز جلوه گر می شوند. مرگ وناخوشی نیزازپی آمدهای شوم این بادهای پلید است . بادهای اهریمنی درشاهنامه از نظر شکل وکارکرد، با بادهای ویرانگر دراسطوره های ایرانی ودیگر ملت ها، شباهت هایی دارند .

در مقاله حاضر، بخشی از کتب عرفانی تحت عنوان «سبب نظم کتاب» بررسی شده است. بررسی همسانی و همگونی این بخش ها به دقت و توجه فراوان نیاز دارد؛ چنان که در این پژوهش نیز یکسانی آنها در مصباح الارواح ــ تالیف شمس الدین محمد بردسیری ــ و دیگر آثار عرفانی به چشم می خورد.این بخش از آثار معمولا با صبحی مبارک، شبی نورانی یا سحری فرخنده آغاز می شود که نماد لحظه تفکر و مراقبه است. مشخصه های این لحظه مبارک، نورانیت، سکون و سکوت، زیبایی و ماورایی بودن آن است. در لحظه ای دیگر، عارف با حالتی قدسی تصویر می شود که دست از همه مادیات شسته، سر بر زانوی تفکر نهاده و در بحر مکاشفت مستغرق شده است. در این لحظات، او غرق شعف و شادی است و آسمان ها زیر پای او قرار دارند. هم در این لحظه است که شخصی نورانی و خوش سیما بر او ظاهر می شود. او را به نام های مختلف می خوانند: یار، دوست، انس جلیس، معشوق پری چهره، پیر نورانی و... او صفاتی قدسی دارد. او دنیایی نیست و از زمان و مکان برتر است؛ همه چیز می داند و بر هر سری آگاه است. او عارف را خطاب می کند و از او می خواهد به باغ و گلستان یا صحرایی که او می نمایاند، پای نهد. عارف همراه او به گلشن قدسی می رود و دیدنی ها می بیند؛ آنچه که با چشم سر امکان دیدنش نیست. سپس پیر رهنما که در عمق وجود عارف خانه کرده است و کسی جز خرد برتر نیست، او را به تحریر آنچه دیده است، تشویق می کند و عارف چنین می کند و آنچه که خرد برتر به او تلقین کرده است، می نویسد و این اثر او است.چکیده عربی:عالج هذا المقال جزءا من الکتب العرفانیة بعنوان «سبب نظم الکتاب». فمعالجة هذا الجزء من حیث المشابهة بحاجة إلی دقة عالیة وعنایة شدیدة؛ کما أن هذه المشابهة تتضح فی مصباح الأرواح لشمس الدین محمد بردسیری وباقی النتاجات العرفانیة.یبدأ هذا الجزء عادة بفجر مبارک، أو سحر میمون یرمز إلی لحظة تأمل ومراقبة یمتازان بالنور، والسکون، والصمت، والجمال، وکونهما ماورائیین. ثم یتم تصویر العارف فی حالة من القداسة حیث یترک کل المادیات غارقا فی التفکیر مستغرقا فی بحر المکاشفة. وفی هذه الأثناء یظهر له شخص و سیم له نور. یسمی هذا الشخص بأسماء مختلفة: کالحبیب، والصدیق، والمونس، والجلیس، والمعشوق ذات الوجه الملکی، والشیخ المشرق، و... وله صفات قدسیة. لیس من هذه الدنیا ویفوق الزمان والمکان؛ یعرف کل الأمور وخبیر بکل الأسرار. وهو ینادی العارف داعیا إیاه إلی دخول جنة، أو روضة، أو صحراء یدله علیها. والعارف یرافقه إلی روضة قدسیة ویری مرئیات لایمکن العین البشریة رؤیتها. ثم یطلب الشیخ المرشد الذی سکن فی وجود العارف ولیس له تفسیر إلا العقل الأکبر، من العارف کتابة ما رآه والعارف یتمثل الأمر ویسجل ما لقّنه العقل الأکبر وتعد تلک المشاهد نتاج العارف.