مرتضی عباسپور

یکی از دستاوردهای مهم ساختارگرایی، موضوعات مرتبط با روایت شناسی است. پراپ، فرمالیست روس، نقطه عطفی در روایت شناسی ایجاد کرد، طبق نظر او شخصیت دیگر جدا از متن هیچ موجودیتی ندارد.گرماس، یکی از نظریه پردازان پیرو پراپ، الگوی کنشی را با هدف نمایان ساختن نقش شخصیت ها و ارتباط کنش و شخصیت ارائه داد: کنشگرها نقش شخصیت های روایت را بازی می کنند؛ با اینحال دو تفاوت با شخصیت دارد: اول اینکه چند شخصیت می تواند نقش یک کنشگر واحد را ایفا کند؛ دوم اینکه کنشگرها در ژرف ساختِ روایت؛ اما شخصیت ها در روساختِ روایت، نقش دارند. در الگوی گرماس، شمار کنشگرها به شش می رسد:1-فرستنده (sender) 2- گیرنده پیام(receiver)3- مفعول (object)4- یاری دهنده(supporter) 5- مخالف(conflict) 6- فاعل (قهرمان) (subject). این مقاله برآن است تا حماسه آرش سروده سیاوش کسرایی را که روایت محور است نسبت به قابلیت تطبیق با نظریه روایت محور گرماس و شش گروه کنشگر او مورد بررسی قرار دهد. در این پژوهش که به صورت کتابخانه ای و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است مشخص گردیدکه هر شش کنشگر الگوی گرماس در منظومه آرش کمانگیر وجود دارند و همانگونه که گرماس، نقابل را بنیادی ترین چهارچوبی می داند که ذهن انسان در قالب آن به جهان ساختار می بخشد؛ برای درک ساختار متن، ابتدا باید تقابل ها را درک کرد؛ در اسطوره آرش نیز، با تقابل بین ایران و توران سرو کار داریم که این تقابل، بن مایه روایت کسرایی از حماسه آرش است که در سه کنشگر دوتایی در تقابل با یکدیگر بیان گردیده است.

سلاطین غزنوی، شاعران مدیحه سرا را جذب دربار خود می کردند تا علاوه بر افزودن به هیبت و شکوه دربار، باعث تخلید نام آنها شوند و نقش رسانه ای خود را که ارائه تصویری آرمانی از حاکمان است اجرا کنند. این شاعران علاوه بر ستایش شاهان و امیران در برخورداری از صفاتی مثل: شجاعت، بخشندگی و عدالت که هویت یک شاه آرمانی را می سازد برخورداری او از طلعت شاهانه را هم مورد ستایش قرار می دادند. این پژوهش برآن است تا مشخص کند چهره و ظاهر ممدوحان صاحب قدرت در مدایح سه شاعر این دوره(فرخی، عُنصری و منوچهری) چگونه توصیف شده است؟روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی – تحلیلی و ابزار مورد استفاده، دیوان شاعران است. بدین منظور تمامی ابیات مرتبط با توصیفات ظاهری حاکمان در مدایح مورد بررسی قرار گرفته است که بر اساس آن مشخص گردید: سلاطین و امیران غزنوی در مدایح، به این صفت ستوده شده اند و هدف از بیان نیک منظری آنها، علاوه بر ترسیم چهره ای محبوب از ممدوح، به اعتبار اینکه مردم به صورت فطری زیبایی را دوست دارند، بیان فرهمندی و برخورداری او از تأییدات آسمانی است. با توجه به اینکه مدایح این شاعران در دواوین ثبت و در کوی و برزن و مجالس برای مردم خوانده می شد، تبلیغ نیک منظری و نیک طلعتی شاهان و امیران در اقصا نقاط امپراطوری بزرگ غزنویان، در ذهن مردمی که آنها را ندیده بودند چهره ای زیبا و آراسته ترسیم می کرد که آن را نشانه خجستگی و جلوه ای الهی می دانستند.

آرزوی دستیابی به یک زندگی آرمانی، پیوسته انسانهای خردمند را به جستجوی زندگی بهتر وامی داشته است، در این راستا برخی، مثل افلاطون به صورت مدوّن و مستقیم و برخی نیز مثل شاعران، به صورت غیرمستقیم، جامعه آرمانی مورد نظر خود را به تصویر کشیده اند؛ برخلاف تصور ظاهری، اشعار مدحی هم به نوعی بیان کننده آرمانشهر ذهنی شاعران است که با توصیف ممدوح به صفاتی که در واقع متّصف به آن نیست، حاکم آرمانی ذهنی خود را آن گونه که آرزو دارند به تصویر می کشند، در مدایح فرخی، عنصری و منوچهری نیز جلوه های شخصیت حاکم آرمانی مشاهده می شود؛ این پژوهش برآن است تا مشخص کند نقش و کارکرد دو خصلت عدالت و هیبت در ترسیم شخصیت حاکم آرمانی چیست؟ روش تحقیق در پژوهش حاضر، تحلیلی توصیفی و ابزار مورد استفاده، دیوان اشعار شاعران مورد نظراست که نشان می دهد عدالت برخاسته از دانش حاکم است و باعث ایجاد امنیت، آرامش و آبادانی مُلک می گردد؛ هیبت نیز در کنار عدالت باعث جلوگیری از ناامنی داخلی و مانع تجاوز بیگانگان می گردد؛ عدالت، یکی از ابزار هیبت ساز حاکم است و هیبت شاه نیز بر توان عدالت گستری او می افزاید.