مدایح

آرزوی دستیابی به یک زندگی آرمانی، پیوسته انسانهای خردمند را به جستجوی زندگی بهتر وامی داشته است، در این راستا برخی، مثل افلاطون به صورت مدوّن و مستقیم و برخی نیز مثل شاعران، به صورت غیرمستقیم، جامعه آرمانی مورد نظر خود را به تصویر کشیده اند؛ برخلاف تصور ظاهری، اشعار مدحی هم به نوعی بیان کننده آرمانشهر ذهنی شاعران است که با توصیف ممدوح به صفاتی که در واقع متّصف به آن نیست، حاکم آرمانی ذهنی خود را آن گونه که آرزو دارند به تصویر می کشند، در مدایح فرخی، عنصری و منوچهری نیز جلوه های شخصیت حاکم آرمانی مشاهده می شود؛ این پژوهش برآن است تا مشخص کند نقش و کارکرد دو خصلت عدالت و هیبت در ترسیم شخصیت حاکم آرمانی چیست؟ روش تحقیق در پژوهش حاضر، تحلیلی توصیفی و ابزار مورد استفاده، دیوان اشعار شاعران مورد نظراست که نشان می دهد عدالت برخاسته از دانش حاکم است و باعث ایجاد امنیت، آرامش و آبادانی مُلک می گردد؛ هیبت نیز در کنار عدالت باعث جلوگیری از ناامنی داخلی و مانع تجاوز بیگانگان می گردد؛ عدالت، یکی از ابزار هیبت ساز حاکم است و هیبت شاه نیز بر توان عدالت گستری او می افزاید.

سلاطین غزنوی، شاعران مدیحه سرا را جذب دربار خود می کردند تا علاوه بر افزودن به هیبت و شکوه دربار، باعث تخلید نام آنها شوند و نقش رسانه ای خود را که ارائه تصویری آرمانی از حاکمان است اجرا کنند. این شاعران علاوه بر ستایش شاهان و امیران در برخورداری از صفاتی مثل: شجاعت، بخشندگی و عدالت که هویت یک شاه آرمانی را می سازد برخورداری او از طلعت شاهانه را هم مورد ستایش قرار می دادند. این پژوهش برآن است تا مشخص کند چهره و ظاهر ممدوحان صاحب قدرت در مدایح سه شاعر این دوره(فرخی، عُنصری و منوچهری) چگونه توصیف شده است؟روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی – تحلیلی و ابزار مورد استفاده، دیوان شاعران است. بدین منظور تمامی ابیات مرتبط با توصیفات ظاهری حاکمان در مدایح مورد بررسی قرار گرفته است که بر اساس آن مشخص گردید: سلاطین و امیران غزنوی در مدایح، به این صفت ستوده شده اند و هدف از بیان نیک منظری آنها، علاوه بر ترسیم چهره ای محبوب از ممدوح، به اعتبار اینکه مردم به صورت فطری زیبایی را دوست دارند، بیان فرهمندی و برخورداری او از تأییدات آسمانی است. با توجه به اینکه مدایح این شاعران در دواوین ثبت و در کوی و برزن و مجالس برای مردم خوانده می شد، تبلیغ نیک منظری و نیک طلعتی شاهان و امیران در اقصا نقاط امپراطوری بزرگ غزنویان، در ذهن مردمی که آنها را ندیده بودند چهره ای زیبا و آراسته ترسیم می کرد که آن را نشانه خجستگی و جلوه ای الهی می دانستند.

در این مقاله جنبه های مهم مدایح و مناقب امامان معصوم (ع) در دواوین برخی از شاعران برجسته سبک هندی بررسی شده است. بدیهی است پرداختن به این مقوله، سبب آگاهی بهتر در مورد اندیشه و اشعار ادیبانی که کلام خود را به نام و یاد بزرگترین مردان تاریخ و دفاع از آرمان ایشان مزیّن کرده اند خواهد شد. برای نیل به این هدف، اشعار شاعرانی چون فغانی(شاعر پیشگام سبک هندی) طالب آملی، کلیم کاشانی، صائب تبریزی و زلالی خوانساری در نظر گرفته شده و مشاهده می شود که شاعران مذکور در دواوین خود به زیبایی از ولایت امامان معصوم (ع) دفاع کرده و عقیده خود را در اشعارشان متجلّی ساخته اند. پیش از ورود به مبحث اصلی، مقدمه ای درباره شیوه هوشمندانه عثمان مختاری از نظر می گذرد که در آن شاعر با توجه به مقتضای زمان خویش، به نحوی غیر مستقیم و با زیرکی مثال زدنی، به مدح و منقبت پرداخته است.

دین مبین اسلام از دو منبع نورانی و استوار سرچشمه می گیرد؛ یکی آموزه های قرآن کریم و دیگر تعالیم اهل بیت علیهم السلام. در قرآن کریم به استناد تفاسیر و روایات خاندان وحی علیهم السلام آیاتی هست که در شأن امیر مؤمنان علی ابن ابی طالب(ع) نازل شده است. حال شعرای شیعی و نیز مسلمان که بنا به تیمّن و تبرّک آیات نورانی وحی را در اشعار خویش منعکس می ساخته اند، گاهی اوقات به هنگام مدح مقام عظمای علوی و نیز تمجید از مقام شامخ ولایت، این آیات را در اشعار خود تعمّداً می گنجانده اند تا از طرفی سخن خویش را رنگ و رویی قرآنی بزنند و نیز از طرفی دیگر بتوانند در پرتو روایات اهل بیت علیهم السلام، اشعار ولایی خود را مستحکم بیان نموده و به آن رنگ جاودانگی ببخشند. در این پژوهش سعی شده است تا آیاتی را که به حدّ تواتر در احادیث، مرتبط با امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام دانسته شده و شعرای فارسی زبان این آیات را در اشعارشان متبلور ساخته، مورد نقد و بررسی قرار دهیم تا بیش تر با این اشعارقرآنی- ولایی آشنا شده و از میزان ارادت این شعرا به ساحت امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام بیش تر آگاه شویم.