سید رحمت الله فتاحی

هدف از این پژوهش، آگاهی از دیدگاه کاربران نسبت به قابلیت درک و پیش بینی-پذیری برچسب های بکار رفته برای بازنمون مقوله های اطلاعاتی (منوها) در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی ایران است. در این راستا، 10 وب سایت کتابخانه های مرکزی دانشگاه های برتر ایران توسط 30 نفر دانشجویان ارشد و دکتری رشته های غیر کتابداری مورد بررسی قرار گرفت. به این منظور از روش مکاشفه ای و مصاحبه نیمه ساختار یافته برای گردآوری اطلاعات استفاده شد. نتایج نشان داد برچسب های بکار رفته در بیشتر موارد برای کاربران پیش بینی پذیر نیستند و کاربران برداشت های متفاوتی از این برچسب ها دارند. این امر کاربران را در مکان یابی اقلام مورد نظر و دسترسی به اطلاعات با تردید مواجه می کند. مصاحبه با کاربران نیز این یافته ها را تأیید کرد. در پایان با توجه به درک و نظر کاربران، برچسب های مناسب برای توصیف مقوله های اطلاعاتی شناسایی و پیشنهاد شد.

تغییر نام رشته از علوم کتابداری و اطلاع­رسانی به علم اطلاعات و دانش­شناسی مبتنی بر پیشینه­ای از زمینه­های فکری و عملی است که سرانجام این تغییر نام را رقم زده است؛ و از دیگر سو، متضمن ویژگی­های جدیدی است که نام و عنوان جدید بر آنها دلالت دارد. تشریح این مبانی، هدف این نوشتار است. تلاش نویسندگان بر آن است تا با اتخاذ رویکردی قیاسی و استدلالی به تحلیل سرشت و جنبه­های دانش­مداری رشته، در قیاس با جنبه­های اطلاع­مداری آن، در شرایط جدید پرداخته شود. بخش نخست نوشتار به مفهوم دانش و دانش­شناسی می­پردازد و تمایزات و تشابهات دانش­شناسی با معرفت­شناسی و نیز مدیریت دانش با مدیریت اطلاعات را تشریح می­کند. بخش دوم بر چرایی ترکیب نام جدید رشته (علم اطلاعات و دانش­شناسی) متمرکز است؛ و بخش پایانی دربرگیرنده تشریح پیامدهای مورد انتظار برای رشته و نیز حرفه (متأثر از تغییر نام) است. نویسندگان مقاله بر این نظرند که حل دوگانه­انگاری­های ناشی از دوگانه «اطلاعات در برابر دانش» در رشته، گسترش گستره مفهومی و عملی رشته بنا به سرشت پیچیده­تر و انتزاعی­تر بودن مفهوم دانش نسبت به اطلاعات و بالاخره تقویت ابعاد انسان­مدارانه و اجتماعی رشته و حرفه می­تواند از پیامدهای این تغییر نام باشد

امروزه، ارزش اطلاعات به منزله یک کالای حیاتی و راهبردی مورد توافق همگان است. کارهای مختلفی که روی اطلاعات صورت می گیرد، شامل فرایند یا فرایندهایی است که به آن پردازش و مدیریت اطلاعات می گوئیم. با توسعه منابع، فنّاوری ها، و محیط اطلاعاتی و در نتیجه، با گسترش انواع نظام ها و پایگاه های اطلاعاتی، توجه به پردازش و مدیریت اطلاعات بیش از هر زمان دیگری مطرح است. رشد توجه به این مقوله در سطوح گوناگون سازمانی و ملّی قابل مشاهده است. در دو دهه اخیر، میزان سرمایه گذاری در صنعت اطلاعات و ایجاد انواع نظام ها و پایگاه های اطلاعاتی بی نظیر بوده است. در این قلمرو، تعداد بسیار زیادی از افراد، مؤسسه های دولتی و غیردولتی با تخصص های گوناگون مشغول به کار هستند. بدیهی است کارآمدی دست اندرکاران این عرصه نیازمند برنامه های آموزشی گسترده و نوین است. نگاهی به برنامه های آموزشی دانشکده های کتابداری و اطلاع رسانی و نیز علوم رایانه در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهایی که در این زمینه پیشرفته به شمار می آیند، نشان می دهد که گستردگی و تخصص گرایی در قلمرو پردازش و مدیریت اطلاعات و نیز توجه به مفاهیم و زمینه های نوین تا چه اندازه از رشد برخوردار بوده است. آشکار است که برنامه های آموزشی کارآمد باید از اثربخشی لازم نیز برخوردار باشند. در این مورد نیز می توان به این نکته اشاره کرد که بدون تردید، موفقیت افراد و مراکز دولتی و غیردولتی در طراحی و ایجاد انواع نظام ها و پایگاه های اطلاعاتی و نیز در مدیریت اطلاعات مدیون برنامه های آموزشی است. این پیشرفت ها را نه تنها در کشورهای پیشرفته، در ایران نیز می توان شاهد بود. اما، زمینه دیگر اثربخشی برنامه های آموزشی را می توان در عرصه پژوهش ردیابی نمود. نخستین نمودهای فعالیت های پژوهشی در مقاله های کلاسی و بعد در پایان نامه های دانشجویی بروز می کند. هرچند که این نوع فعالیت پژوهشی را باید به منزله آغاز یا تمرین به شمار آورد، درواقع نوعی توانمندسازی برای آینده است. این حقیقت مورد توافق همگان است که توسعه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات به طور کلی و پیشرفت های فنون پردازش و مدیریت اطلاعات به طور ویژه وابسته به فعالیت های پژوهشی افراد و مراکز در یک فضای رقابتی تنگاتنگ است. به بیان دیگر، همه آنچه را که به منزله تحول و نوآوری در قلمرو پردازش و مدیریت اطلاعات شاهد هستیم، بدون داشتن برنامه های آموزشی کارآمد و نیز فعالیت های پژوهشی قابل تحقق نخواهد بود. باید شادمان بود که اکنون فعالیت های پژوهشی قابل ملاحظه ای در قلمرو پردازش و مدیریت اطلاعات در ایران صورت می گیرد، هرچند که عمده آنها حاصل پایان نامه های دانشگاهی است. از سوی دیگر، باز هم باید شادمان بود که برای اشاعه یافته های این پژوهش ها و نشر مقاله های برگرفته از آنها، مجله های تخصصی به وجود آمده و امکان ترویج سریع دستاوردهای پژوهشی را میسر ساخته است. مجله های تخصصی درواقع، چرخه آموزش، کار، و پژوهش را کامل می کنند و نقش حیاتی در توسعه آنها دارند. وظیفه این مجله ها، شناسایی و ارزیابی دانش ارزشمند در مقایسه با اطلاعات تکراری و به احتمال کم ارزش یا بی ارزش است.

کتابداری نوین در ایران از پیشینه ای نسبتا کوتاه برخوردار است که آن هم متاثر از آموزش کتابداری نوین در دانشگاهها از میانه دهه 1340 می باشد. طی پنج دهه گذشته، این رشته در سطح جهان و در قلمرو آموزش عالی، بویژه در تعامل با سایر رشته های علمی و نیز با ورود انواع فناوریهای نوین به عرصه کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی شاهد تحولات و تغییرات بسیار بوده است. این تحولات را می توان در تغییر ساختار برنامه های درسی، محتوای درسها، و گرایشهای پژوهشی بروشنی مشاهده کرد. از سوی دیگر، گسترش نیازهای جامعه به اطلاعات از یکسو و تقاضاهای نوین بازار کار از سوی دیگر، موجب آن شد که سرآمدان این رشته بتدریج در اندیشه بازنگری در نام آن و یافتن نامی باشند که بتواند نشان دهنده ماهیت و کارکردهای نوین آن در پاسخ به نیازها باشد. بسیاری از دانشکده های کتابداری در کشورهای پیشرو توانستند نام خود را تغییر دهند به گونه ای که از جذابیت کافی برای جذب دانشجو و نیز از مقبولیت لازم برای جامعه و بویژه بازار کار برخوردار باشد.

جهان همواره شاهد تغییر و تحولات زیادی بوده است. در نیمه دوم قرن بیستم و در نخستین دهه های قرن بیست و یکم بر سرعت و گستره این تحولات به طور قابل ملاحظه افزوده شده است. فنّاوری های اطلاعاتی و ارتباطی یکی از قلمروهایی به شمار می رود که از بیشترین تحولات برخوردار بوده است. نه تنها اختراع ها و نوآوری های بی شمار، بلکه تنوع فرآورده ها و خدمات مبتنی بر فنّاوری اطلاعات بسیار چشمگیر است. کافی است به نوآوری ها و توانمندی های فرآورده ای به نام تلفن همراه بیاندیشیم که در طول چند سالی که از آغاز آن گذشته است تا چه اندازه دچار تحول شده است. هوشمندی انسان در مدیریت تحولات فناوری اطلاعات به ویژه در هماهنگ سازی محیط، فرآورده ها، و خدمات توانسته است شرایطی را فراهم کند که گذشت زمان و تفاوت میان سامانه ها اختلالی در دسترسی و استفاده از محیط، فرآورده ها، و خدمات وارد نکند. همان گونه که اشاره شد، فناوری تلفن همراه را می توان یکی از نمونه های موفق ""سامانه های یکپارچه"" به شمار آورد که فرد را قادر می سازد اطلاعات خود را به اشتراک گذارد، اطلاعات دیگران را دریافت کند، با سامانه های بانک، راه آهن، هواپیمایی، ترافیک، آب و هوا و... به راحتی ارتباط برقرار و از خدمات آنها استفاده کند. یکی از رویکردها در مدیریت تحولات فنّاوری اطلاعات، استفاده از استانداردها و پروتکل های ملی و جهانی برای ایجاد و گسترش یکپارچگی و میانکنش پذیری است. این ابزارها در طول چند دهه اخیر رو به گسترش بوده و مورد توافق جهانی قرار گرفته اند. مزیت عمده استانداردها و پروتکل ها، نه تنها همخوان کردن محیط ها، محصولات، و خدمات با هم است ، بلکه یکی از دستاوردهای مهم آنها ایجاد یکپارچگی سامانه های (سیستم های) اطلاعاتی است. اکنون بیشتر سامانه ها به شکل فیزیکی قادرند با هم تعامل (میانکنش) داشته و از این رو برای کاربران قابل دسترس تر، قابل فهم تر، و قابل استفاده تر شوند.

مفهوم خدمت به کاربران در مراکز اطلاع رسانی ایران، همچنان موضوعی چالشی و بحث برانگیز است. به نظر می رسد که بخش عمده ای از جامعه دانشگاهی و پژوهشگر از خدمات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی راضی نیستند؛ یافته های برخی از پایان نامه ها این مطلب را تایید می کند. در چند سال گذشته، نتایج پایان نامه هایی که با استفاده از مدل هایی چون ServQual و LibQual به ارزیابی شکاف خدماتی میان انتظارات کاربران و آنچه که به طور عملی ارائه شده پرداخته اند، حاکی از آن است که سطح رضایت کاربران از خدمات، قابل توجه نیست؛ کاربران انتظاراتی فراتر از وضع موجود دارند. از سوی دیگر، یافته ها نشان می دهند که این وضعیت در کتابخانه های عمومی، به مراتب ناامیدکننده تر از کتابخانه های دانشگاهی است. به لحاظ تاریخی، مقوله ارائه خدمت به جامعه از سوی مراکز دولتی در ایران در ضعیف ترین شکل خود قرار داشته است، زیرا کاربران یعنی استفاده کنندگان از خدمات، در برخی از مراحل فرایند مدیریت (نیازشناسی، طراحی نظام، تعریف روابط عمومی، ارائه خدمات، ارزیابی خدمات، و بازخورد به مدیران) جدی انگاشته نشده اند. هرچند که واکاوی ریشه های این رویکرد در مجال نوشته حاضر نیست، به جرات می توان ادعا کرد که دلیل عمده بی توجهی به خدمات در سازمان های دولتی، تاکید بیش از اندازه بر قوانین و فرایندها، به جای تاکید بر کاربران (جامعه استفاده کننده) و خدمت بوده است؛ به بیان دیگر، فرایندها بر هدف ها سایه افکنده است. اینکه در تحقق دولت الکترونیک و خدمات راه دور، زیاد موفق نبوده ایم بیشتر به خاطر فراموش کردن هدف ها، نیازها، رفتارها، و دیدگاه های جامعه بوده است.

با توسعه کمی و کیفی در قلمرو کتابداری و اطلاع رسانی ایران در دو دهه گذشته، که خود تابعی از توسعه آموزش عالی در ایران است، عرصه پژوهش نیز در این قلمرو دچار تحول گسترده ای شده است. هم پای توسعه کمی و کیفی، شاهد تلاش تعداد بسیار زیاد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در انتخاب موضوع پژوهش پایان نامه خود، تصویب این موضوع ها، انجام پژوهش و سر انجام دفاع از پایان نامه ها هستیم. دستاورد این پایان نامه ها که در دسترس همگان قرار می گیرد، مقاله هایی است که در مجله های تخصصی کتابداری و اطلاع رسانی انتشار می یابد. در همین حال، یکی از مسئله های بنیانی در این زمینه آن است که در مقایسه با کل پایان نامه های دفاع شده در مقطع های کارشناسی ارشد و دکترا، همچنان شاهد عدم انتشار تعداد قابل ملاحظه ای از مقاله های بر گرفته از پایان نامه ها هستیم. در این زمینه، چند نکته که به نوعی با آینده پژوهش های کتابداری و اطلاع رسانی در پیوند است وجود دارد که مطرح کردن آنها می تواند برای آینده پژوهش و نشر در حرفه ما سودمند باشد: عدم آگاهی گروه های کتابداری از پایان نامه های در دست انجام یکدیگر، کندی در انتشار مقاله های برگرفته از پایان نامه ها، ساختار و رویکرد ضعیف مقالات برگرفته از پایان نامه ها، عدم رعایت فرایند داوری کیفی در مورد مقاله ها، مشکلات رتبه بندی مجلات توسط کمیسیون نشریات علمی کشور، کاهش تعداد مجلات ترویجی، و عدم نمایه شدن بسیاری از مجلات در نمایه های مطرح بین المللی و ملی. در نهایت، توسعه پژوهش و نشر در کتابداری و اطلاع رسانی ایران نیازمند توجه به برخی مسئله های بنیانی است که لازم است در یک چارچوب ملی و با رویکردی منطقی تحلیل و ارزیابی شود. این امر به ویژه در زمانی که آموزش کتابداری حرکت مناسبی را آغاز کرده و در پی آن شاهد رشد پژوهش و تولید علم هستیم دارای اهمیت است. همچنین، افزایش تعداد مجله های علمی-پژوهشی کتابداری و اطلاع رسانی ایجاب می کند که برای حفظ و توسعه کیفی آنها تلاش کنیم. بدون تردید، ارتقاء کیفیت پژوهش و نشر علمی در حرفه ما می تواند در ارتقاء اثربخشی آنها در جامعه و بالا رفتن جایگاه آن در میان دیگر حرفه ها کارآمد باشد. امید است این مجله تازه نیز همین مسیر را با کیفیت و بهروزی بپوید.

نظام دانشگاهی، به مفهوم نوین آن، در ایران پیشینه درازی ندارد. از اواخر دهه 1310 و بعد از تأسیس دانشگاه تهران، به منزله نخستین دانشگاه نوین در ایران، به تدریج دانشگاه های دیگری مانند دانشگاه تبریز و دانشگاه مشهد و دانشگاه اصفهان آغاز به کار کردند. دو موج دیگر تأسیس دانشگاه ها در ایران یکی از دهه 1340 و دیگری از دهه 1370 آغاز شد و طی آن تعداد دانشگاه های کشور افزایش یافت. اکنون در حوزه علوم پزشکی و غیرپزشکی بیش از 100 دانشگاه وجود دارد. افزون بر آنها، تعداد قابل توجهی از مراکز دانشگاه آزاد و دانشگاه پیام نور و مؤسسه های آموزش عالی آغاز به کار کرده اند که روی هم رفته جامعه بزرگی را تشکیل می دهند. بدیهی است هر یک از این دانشگاه ها و مؤسسه های آموزش عالی دارای زیرمجموعه ای شامل دانشکده های گوناگون هستند و باز بدیهی است که هر یک از این دانشکده ها باید دارای یک کتابخانه مناسب باشند. به جز دانشکده های دارای پیشینه دیرینه، بسیاری از دانشکده های جدید و نیز مؤسسه های آموزشی از کتابخانه مناسبی برخوردار نیستند و یا در اصل، کتابخانه ای ندارند. بازدیدهای نگارنده که طی ارزیابی رسمی از دانشگاه ها و مؤسسه های آموزش عالی در چهار سال گذشته صورت گرفته است حاکی از آن است که بسیاری از این مراکز توجه کافی و بایسته به کتابخانه ندارند و جایگاهی برای آن قائل نیستند. فاصله کتابخانه آنها با استانداردها و شاخص های موجود کتابخانه های دانشگاهی بسیار زیاد است. دلایل زیادی برای این وضعیت نابسامان وجود دارد که از گستره این گفتار کوتاه بیرون است، اما نکته مهم، نگاه مدیریتی ضعیف به کتابخانه ها در این مراکز است

هدف پژوهش حاضر بررسی تولیدات علمی پژوهشگران دانشگاه فردوسی مشهد در یک دوره 20 ساله به منظور تعیین میزان همکاری گروهی و ترسیم ساختار علمی این دانشگاه بر اساس میزان استنادهای دریافتی مدارک منتشر شده ی پژوهشگران این دانشگاه می باشد. پژوهش حاضر مطالعه ای با استفاده از شاخص های علم سنجی است که با بکارگیری برخی از قوانین و روش های این حوزه از قبیل قاعده لوتکا، بردفورد و تحلیل استنادی به تحلیل داده های بدست آمده این پژوهش که از پایگاه وب آو ساینس گردآوری شده، پرداخته است. نتایج نشان داد که در این بازه زمانی، پژوهشگران این دانشگاه موفق به انتشار 2318 مدرک نمایه شده در WOS گردیده اند. نتایج نشان دهنده این است که توزیع فراوانی مشارکت نویسندگان این دانشگاه از قاعده لوتکا تبعیت می کند، همچنین توزیع فراوانی موضوعی مدارک هسته، تولید شده توسط نویسندگان این دانشگاه از قاعده برادفورد تبعیت می کند. نتایج همچنین نشان داد که دانشگاه فردوسی مشهد در تولید علم جهانی از نرخ متوسط رشد برابر با 2/34 درصد برخوردار بوده است. تحلیل استنادهای مدارک مورد بررسی نشان داد که بین تعداد نویسندگان مدارک با تعداد استنادهای دریافتی و میزان مشارکت یک نویسنده با تعداد مدارک منتشر شده توسط وی رابطه مثبت وجود دارد. در نهایت، ساختار علمی این دانشگاه بر اساس میزان استنادهای جهانی با استفاده از نرم افزار هیست سایت (Hist Cite) ترسیم و مورد تحلیل قرار گرفت و نتایج نشان داد که نقشه علم این دانشگاه از 9 خوشه موضوعی تشکیل گردیده است.

از عمده تلاش هایی که طی سالیان اخیر برای پاسخگویی به نیازهای علمی محققان، پژوهشگران و دانشجویان در محیط وب صورت گرفته است، می توان به توسعه پایگاه های استنادی اشاره داشت که به منزله یک رویکرد جدید در ذخیره و بازیابی اطلاعات به شمار می آید. قابلیت های درخور توجه این پایگاه ها ، امکانات بسیاری را در اختیار پژوهشگران چه در زمینه جستجو و بازیابی اطلاعات و چه در عرصه علم سنجی قرار داده است. هدف این مقاله که به روش کتابخانه ای و مطالعه موردی (مشاهده مستقیم پایگاه ها) انجام گرفته بررسی ساختار و قابلیت های جستجو و بازیابی اطلاعات در پایگاه های استنادی و اینکه این پایگاه ها از چه سیستم ها و الگوریتم هایی برای وزن دهی، نمایه سازی و برقراری پیوند میان استنادها و تحلیل هم استنادی نویسنده استفاده می کنند مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این بررسی نشان داد که این نوع پایگاه ها از ساختار شبکه ای برخوردارند و از دو سیستم نمایه سازی استنادی خود گردان و پاپ سرچ و نیز الگوریتم مورد استفاده آن ها براساس مدل های وزن دهی و بردار فضایی و خوشه بندی سلسله مراتبی انباشتگی است، که در متن مقاله به طور مشروح به آن ها اشاره شده است.