برنامه ریزی فضایی

طرح مسئله: مهاجرت، پدیده مشترک همه کشورها و مهاجرت معکوس نشان دهنده مهاجرت از شهر به روستاست؛ پدیده ای که به مرور بر شدت آن افزوده شده است و پیامدهایی نیز در جامعه خواهد داشت. هدف: بررسی علل و پیامدهای محیطی-کالبدی، اقتصادی و اجتماعی مهاجرت معکوس به نواحی روستایی شهرستان بوئین و میان دشت است. روش: روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر پیمایش بوده و برای جمع آوری اطلاعات از شیوه کتابخانه ای- میدانی استفاده شده است. از 5 دهستانِ این شهرستان تعداد 5 روستا که بیشترین خانوار مهاجر معکوس را داشته اند، انتخاب شده و نمونه 290 نفری مهاجران معکوس با استفاده از روش کوکران تعیین شدند و از آنها پرسش شد. نتایج: براساس یافته های توصیفی، شاخص محیطی- کالبدی با میانگین 14/40 مهم ترین علل مهاجرت بوده است. نتایج تحلیل عاملی تأییدی و ضریب مسیر علل اصلی نشان دهنده تأثیر40 درصدی علل اجتماعی، 7/41 درصدی علل اقتصادی و 2/48 درصدی علل کالبدی- محیطی بر مهاجرت معکوس است. نتایج آزمون تی مستقل برای کل متغیرهای پیامدهای مثبت و منفی مهاجرت معکوس نیز نشان از آن داشت که میانگین اثرات منفی کالبدی 86/29، اقتصادی 09/14 و اجتماعی 90/20 است. میانگین اثرات مثبت کالبدی 38/14، اقتصادی 68/24 و اجتماعی 13/30 است. در بررسی پیامدها، تغییر در چشم اندازهای طبیعی با میانگین 96/3 بیشترین تأثیر محیطی- کالبدی، ارتقای شاخص های آموزشی با میانگین 44/3 بیشترین تأثیر اجتماعی و افزایش قیمت زمین و مسکن با میانگین 45/3 بیشترین تأثیر اقتصادی است. ازنظر تفاوت فضایی- مکانی، در بین روستاهای مختلف علل کالبدی تفاوت معناداری دارند؛ اما بین عوامل اقتصادی و علل اجتماعی تفاوت معنادار نیست. پیامدهای اقتصادی نیز تفاوت معناداری بین روستاها ندارند؛ اما سایر پیامدها تفاوت دارند.

مقدمه: جوانان به عنوان یک سرمایه اجتماعی نیروی بالنده و موتور محرکه یک کشور هستند که در صورت برنامه ریزی و آموزش صحیح به عنوان نیرویی فعال در اعتلای اهداف عالی جامعه عمل می کنند؛ اما در برخی مناطق ازجمله حاشیه نشین به خاطر شرایط جغرافیایی، نبودِ خدمت رسانی، فقر، رواج بزهکاری و اعتیاد و ... جوانان در معرض انواع آسیب های اجتماعی قرار می گیرند. هدف پژوهش: در این مقاله تلاش شده است، با مطالعه پیشینه پژوهش و منابع، ابعاد توانمندسازی جوانان استخراج شده و با تهیه پرسشنامه وضعیت جوانان از نظر این ابعاد بررسی شود. روش شناسی تحقیق: این پژوهش از نوع، توصیفی-تحلیلی و ازنظر هدف، کاربردی است. برای تعیین حجم نمونه با توجه به جامعه آماری این محله که طبق سرشماری سال 1395 بالغ بر ۳۷۲۴۹ نفر بوده، از فرمول کوکران استفاده شده است. ابتدا 30 پرسشنامه در میان جوانان توزیع شد. بعد از تکمیل پرسشنامه و طبق واریانس به دست آمده از نمونه اولیه و با توجه به شناخت از محل 200 نفر محاسبه شد. داده ها با ابزار پرسشنامه جمع آوری شد که از طریق آنلاین و منتشرشدن در شبکه های اجتماعی یا ارسال لینک با حضور در محل و ارسال پیامکی و همچنین تکمیل دستی انجام و با استفاده از نرم افزار spss  و amos تحلیل شد. نتایج: حاکی از آن است که عامل محیط بیشترین بار عاملی را با وزن 94/0 به خود اختصاص داده است؛ همچنین عامل زمینه شخصی با بار عاملی 84/0 در مرتبه بعد قرار دارد که نشان دهنده وجود زمینه زیاد برای برنامه های توانمندسازی در بین جوانان است.

مناطق روستایی همواره در معرض خطر ها و آسیب های جدی است که این موضوع اهمیت مدیریت و پیش بینی مخاطره ها را بیشتر نشان می دهد. تاب آوری رویکردی است که می تواند به بهبود مناطق روستایی و واکنش آنها در مواجهه با بحران کمک کند. هدف از پژوهش حاضر، شناخت و تحلیل عوامل مؤثر بر تاب آوری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی به صورت مطالعه موردی در شهرستان کرمانشاه است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر گردآوری داده های میدانی است. ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه بوده است. روایی ساختاری و محتوایی پرسشنامه تأیید و پایایی آن نیز با آلفای کرونباخ بیشتر از 74/0 تأیید شد. جامعه آماری پژوهش را سرپرستان خانوار در روستاهای بیش از 100 خانوار در بخش مرکز شهرستان کرمانشاه تشکیل داده اند که درمجموع، 2314 خانوار بوده است. حجم نمونه با فرمول کوکران، 330 سرپرست خانوار تعیین شد. نتیجه آزمون نشان داد که تاب آوری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی در سطح کمتر از 05/0 معنادار است و با توجه به میانگین محاسبه شده (386/2)، وضعیت آنها نامطلوب ارزیابی شده است. در میان 11 شاخص تاب آوری اقتصادی و اجتماعی دو شاخص خسارت با میانگین 962/3 و سپس آمادگی مقابله با سوانح در میان روستاییان با میانگین 093/3 وضعیتی متوسط و مابقی شاخص ها نیز وضعیتی ضعیف دارند. همچنین، نتایج تحلیل عاملی نشان می دهد که سه عامل رونق بسترهای اقتصادی و اشتغال زایی (55/39)، ارتقا سرمایه انسانی و اجتماعی (56/23) و ایجاد ظرفیت های تسهیلاتی و درآمدی (954/11)، تأثیرگذارترین عوامل در تاب آوری مناطق روستایی هستند.

دمای سطح یا رویه آب در آب های آزاد و دریاچه ها به عنوان یکی از شاخص های سنجش ویژگی های اقیانوس شناسی و هواشناسی شناخته می شود. در این پژوهش، برای تحلیل تغییرات زمانی و مکانی دمای سطح آب دریای عمان، خلیج فارس و خزر با استفاده از داده های (25/0 درجه) سنجنده AVHRR طی بازه زمانی 1989-2019 استفاده شد. میانگین دمای ماهانه، فصلی و سالانه از داده های روزانه در نرم افزار ArcGIS 10.8 تهیه شد. سپس روند تغییرات دمایی آب در خلیج فارس و دریای عمان نسبت به دریای خزر بررسی شد. نتایج تحلیل داده های دمای سطح آب نشان دهنده آن است که در خلیج فارس و دریای عمان کاهش دما در قسمت شمالی خلیج فارس در فصل بهار و در عین حال، در فصل تابستان، در قسمت مرکزی خزر اتفاق افتاده است. در فصول پاییز و زمستان، کاهش دما متأثر از عرض جغرافیایی است؛ در حالی که در بخش های جنوبی دریای خزر به خصوص جنوب شرقی گرم ترین پهنه ها بوده است و خزر میانی نیز دمای کمتری نسبت به بقیه مناطق دارد. در فصل بهار، کاهش دما در خزر میانی اتفاق افتاد و به سمت عرض های بالا و پایین افزایش دما مشاهده شد؛ در حالی که در فصل پاییز کاهش دمای سطح آب در خلیج فارس و در زمستان در دریای عمان مشاهده شد. روندهای ماهیانه دما برای خلیج فارس و دریای عمان برای 12 ماه افزایشی است. در دریای خزر، روند تغییرات دما در ماه های ژانویه و دسامبر کاهشی و بقیه ماه ها افزایشی بود.

امروزه سرمایه فرهنگی و ارتقای آن یکی از مهم ترین ابزارهای مورد توجه علوم اجتماعی در کاهش و کنترل مسائل اجتماعی برای بحران های زیست محیطی است. یکی از عوامل مهم در حوزه توسعه اجتماعی آب زاینده رود، کارآمدی و عملکرد نیروهای حفاظت از منابع آبی است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر عملکرد مطلوب گروه های حفاظت و بهره برداری از منابع آب استان اصفهان است. در مبانی نظری این پژوهش از نظریه های جامعه شناسی، نظریه اجتماعی-روانشناختیِ رفتار نوع دوستانه شوارتز، دیدگاه گیدنز، مور و مارانز و دیدگاه استرن استفاده شده است. روش تحقیق، پیمایشی و از نوع توصیفی-همبستگی است. جامعه مطالعه شده شامل کلیه نیروهای سازمانی و نیروهای شرکت های وابسته به معاونت حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای اصفهان در سال 1400 است. با توجه به اینکه تمام 362 نفر به عنوان نمونه آماری شدند، برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته استفاده و در تحلیل داده ها نیز علاوه بر آمار توصیفی (میانگین، واریانس، انحراف معیار، کمینه و بیشینه، فراوانی و درصد) از آمار استنباطی (آزمون کلموگروف اسمیرنف، تحلیل عاملی تأییدی و روش مدل سازی معادله های ساختاری) استفاده شد. نتایج نشان داد که عوامل فرهنگی (اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعارضات آبی) و عوامل اجتماعی (آگاهی زیست محیطی، نگرش های زیست محیطی و فرهنگ اصلاح الگوی مصرف) بر عملکرد مطلوب گروه های حفاظت و بهره برداری از منابع آب استان اصفهان اثر دارند. آگاهی زیست محیطی با وزن Beta (235/0)، نگرش های زیست محیطی با وزن  Beta(555/0)، فرهنگ اصلاح الگوی مصرف با وزنBeta  (063/1)، اعتماد اجتماعی با وزن  Beta(830/0)، مشارکت اجتماعی با وزن Beta (929/0) و تعارضات آبی با وزن Beta (909/0) بر عملکرد مطلوب گروه های حفاظت و بهره برداری از منابع آب استان اصفهان اثر گذار هستند. بر این اساس، رفتارهای زیست محیطی شهروندان و نهادها باید زیست بوم گرا و بر ارزش ها، باورها، آگاهی زیست محیطی مردم استوار باشند؛ بنابراین نهاد ها در کنش های مدیریتی و کاربردی جدید در پایداری آب و چالش های زیست محیطی شهروندان باید علاوه بر عوامل فنی، متوجه نگرش و دانش زیست محیطی انسان و ابعاد فرهنگی رفتارهای شهروندان باشند. نتیجه پژوهش حاضر نشان داد که آگاهی و دانش زیست محیطی و میزان مشارکت اجتماعیِ ضعیف بهره برداران محلی از عوامل مؤثر بر کارآمدی و اثربخشی گروه های حفاظت از منابع آبی در اصفهان است.

بدون تردید، صنعت گردشگری از مهم ترین منابع کسب درآمد در هر کشوری است. در عین حال، توجه به «حرکت» و «جابه جایی» گردشگران به عنوان یکی از ارکان نظام گردشگری، نقش انکار ناپذیری در توسعه این صنعت دارد؛ زیرا گردشگری با هر هدف و در هر مقیاسی که صورت گیرد، می توان مسیری را برای حرکت گردشگر ترسیم کرد؛ بنابراین توجه به چگونگی حرکت گردشگران در تعیین و طراحی مسیرهای گردشگری بسیار حائز اهمیت است و بدیهی است که کیفیت این مسیرها در ارتقا گردشگری تأثیر چشمگیری دارد. هدف از پژوهش حاضر بررسی حرکت گردشگران و تحلیل ارتباط میان ساختار فضایی این مسیرها و حرکت طبیعی در آن است. بدین منظور، محورگردشگری جلفا واقع در بافت تاریخی منطقه 5 شهرداری اصفهان به عنوان نمونه موردی انتخاب و سپس با بهره گیری از نظریه چیدمان فضا و مفاهیم مرتبط با آن، گراف توجیهی و نقشه محوری این مسیرها ترسیم و با استفاده از نرم افزار اگراف و شاخص های آن که عبارت است از: عمق کلی، عمق میانه، نداشتن تقارن نسبی، ارزش هم پیوندی و مقدار کنترلی، حرکت گردشگران در این مسیرها تحلیل و مقایسه شده است. روش پژوهش از حیث هدف کاربردی و بر حسب نوع اقدام محقق، توصیفی-تحلیلی است. اطلاعات و داده ها نیز با روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. یافته ها بیانگر این است که خیابان خاقانی، کوچه کلیسا و کوچه خواجه عابد با مقادیر شاخص هم پیوندی 67/20، 95/14 و 78/13 و عمق کلی 72، 85 و 89 به ترتیب بیشترین ارزش هم پیوندی و کمترین عمق کلی را دارند؛ بنابراین به صورت طبیعی، پتانسیل حرکت، حضور گردشگران و عابران پیاده در این مسیرها درمقایسه با سایر قسمت های محور گردشگری جلفا بیشتر است. کوچه جلفا نیز با اینکه از نظر ساختار فضایی به نسبت سایر فضاهای این محور، نفوذپذیری و دسترسی کمتری دارد، به دلیل وجود کلیسای وانک، میدان جلفا و سایر جاذبه های گردشگری، روزانه پذیرای گردشگران و عابران زیادی است. پس می توان نتیجه گرفت علاوه بر شاخص های بررسی شده در نرم افزار اگراف، عوامل دیگری نیز در جذب و حرکت عابران پیاده مؤثر هستند.

برای توسعه گردشگری شهرها باید درجهت به کارگیری خلاقانه خدمات گام برداشته شود تا علاوه بر تأمین نیاز شهروندان و گردشگران، احساس رضایت خاطر آنها نیز فراهم شود. هدف از پژوهش حاضر بررسی مؤلفه های تأثیرگذار در توسعه گردشگری خلاق با تأکید بر بخش خدمات در شهر اصفهان است. نوع پژوهش از نظر روش توصیفی-تحلیلی و از حیث هدف کاربردی-توسعه ای است. اطلاعات لازم پژوهش از مطالعات کتابخانه ای-اسنادی و میدانی (پرسشنامه) گردآوری شده است. جوامع مطالعه شده شهروندان، گردشگران، متولیان و کارشناسان هستند. با استفاده از روش کوکران حجم نمونه شهروندان 383 نفر، گردشگران 384 نفر و حجم نمونه کارشناسان و متولیان به شیوه گلوله برفی 40 نفر تعیین شد که پرسشنامه ها براساس حجم نمونه های تعیین شده تکمیل شده است. همچنین، برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک پرومته فازی و نرم افزارهای EXCEL و GIS  استفاده شده است. با توجه به نتایج حاصل از تکنیک پرومته فازی، منطقه 14 به دلیل بهره مند نبودن از عواملی نظیرتکنولوژی های جدید و کم اثر، احساس مسئولیت به محیط زیست، مسائل ایمنی و امنیتی، عرضه خدمات و محصولات بازیافت کردنی، شرایط طبیعی مطلوب، افزایش اعتبار با عرضه محصولات اصیل، برندی متمایز و مشهور، حمایت و اعطای تسهیلات به شرکت ها و متولیان، پتانسیل فراوان سرمایه گذاری خدمات، زیرساخت ها و تسهیلات لازم برای افراد با ناتوانی جسمی سبب شده رتبه اول را از نظر عدم برخورداری از خدمات خلاقانه گردشگری کسب کند؛ بنابراین برای توسعه عادلانه تر و جذب بهتر گردشگران با توجه به اینکه مناطق 14، 15، 11، 13، 12، 10، 9 و 7 در سطح های محروم تا بسیار محروم قرار گرفته اند، باید در اولویت برنامه ریزی قرار گیرند. از نوآوری پژوهش حاضر می توان به ارائه راهکارهای خلاقانه برای ارتقا وضعیت خدمات گردشگری و تجربه های مورد انتظار از خدمات گردشگری اشاره کرد تا به کمک آن گامی مثبت در تسهیل فرآیند خلاقانه خدمات گردشگری برداشته شود.