اندیشه نوین دینی

درتفکر مغرب زمین، از مهم ترین ادله اثبات وجود خداوند متعال، استدلال از راه امکان و وجوب است. واکاوی روند تقریرهای گوناگون آن، ویژگی های هر یک از آن تقریرها و تمایزهای آنها و نیز ارزیابی اعتبارمعرفت شناختی شان و دستیابی به معیار یا راه حلی برای ارزیابی، انگیزه کاوش کنونی است. پیامد این پژوهش این است مجموع تقریرها به دو شیوه یا با دو رویکرد عرضه شده اند: 1. تقریرهایی از راه علّیت یا تبیین علّی؛ 2. تقریرهایی از راه توصیف و توضیح یا تبیین غیرعلّی. از سویی با بررسی تقریر آکویناس و لاک که از نمونه های شاخص تبیین علّی اند، بدین نتیجه رهنمون می شویم که آن تقریرها یا استدلال از راه حدوث اند یا استدلال از راه تبیین غیرعلّی و نه استدلال از راه امکان و وجوب و نه استدلال بر اساس تبیین علّی. ازاین رو، اعتبار معرفت شناختی آنها زیر سؤال است. از سویی دیگر، استدلال لایب نیتس و دیگر تقریرهای از راه تبیین غیرعلّی، دچار معضل اعتبار معرفت شناختی اند و دستیابی به معرفت یقینی، حتی بنابر فرض درستی، میسور نیست.

یکی از مسائل مهم و چالشی در باب صفات الهی، مسئله رابطه وجودی ذات و صفات الهی و کیفیت اتصاف ذات به صفات کمال است. خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب تجریدالاعتقاد از نظریه «عینیت ذات و صفات کمالی خداوند» دفاع کرده و آن را بر ویژگی واجب الوجود بودن خدا استوار ساخته است. اینک این پرسش مطرح است که چگونه می توان فقط با اتکا بر وجوب وجود، نظریه عینیت صفات و ذات الهی را مدلَّل کرد. فرضیه مقاله حاضر با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی، آن است که خواجه، مفهوم «وجوب وجود» را عنوانی شامل برای برخی از مبانی وجودشناختی و الهیاتی خود قرار داده تا نظریه عینیت را مدلل کند. عمده مبانی وجودشناختی او در این مبحث، عبارت است از اشتراک مفهوم، اصالت و تشکیک وجود. همچنین بهره گیری او از برخی اصول الهیاتی مانند «عینیت وجوب ذاتی با وجود حق تعالی» «وحدت واجب بالذات» «بساطت حقیقت واجب بالذات» و «استغنای واجب بالذات» که برای استدلال کامل تر نظریه عینیت، مدد می رساند.

برهان آگاهی یکی از ادله معاصر بر وجود خداوند است. این برهان با تکیه بر اینکه پیدایش آگاهی در جهان نیازمند تبیین است و تبیین علمی برای آن کافی نیست، به تبیین خداباورانه نسبت به این پدیده می پردازد. برهان مزبور در دوران معاصر توسط سه فیلسوف خداباور به نامهای ریچارد سوئینبرن، رابرت آدامز و جی پی مورلند در دفاع از خداباوری تقریر شده است. این مقاله درصدد است ابتدا با ارائه مفهوم شناسی دقیقی از آگاهی و انواع آن، تقریرهای مختلف فلاسفه مزبور از برهان آگاهی بر وجود خدا را با روش تحلیلی-انتقادی بررسی نماید. بر این اساس مسئله مورد بحث در این پژوهش، تحلیل ماهیت برهان آگاهی بر وجود خداوند است که با بررسی دیدگاه سه فیلسوف معاصر صورت می گیرد. تبیین و دفاع از یک برهان جدید در میان براهین سنتی بر وجود خداوند و اثبات عدم امکان تبیین آگاهی بر مبنای دیدگاه های مادی گرایانه از یافته ها و نتایج تحقیق حاضر است.

گراهام اُپی فیلسوف معاصر استرالیایی، خداناباور طبیعت گراست که هرگونه علت ماوراء الطبیعی را انکار می کند . مسئله تحقیق این است که؛ مبانی اُپی در جایگزینی طبیعت گرایی به جای خداباوری چیست؟ یافته های تحقیق که با روش تحلیلی برهانی به دست آمده، نشان می دهد؛ مبانی معرفت شناختی، روش شناختی و هستی شناختی اُپی که بر اساس آن طبیعت گرایی را باورپذیرتر از خداباوری می داند واقع بینانه نیستند و دارای چالش ها و لغزش های اساسی است. در معرفت شناختی؛ نگرش وی از برهان موفق با چالش های عدیده ای روبه روست؛ در روش شناسی، استنادش بر اصل سادگی است اما وی با ادعای سادگی طبیعت گرایی در برابر خداباوری، پاسخ درخوری در برابر سوالات زیادی که مطرح می شود فراهم نمی آورد و معضلات فلسفی کلامی در باب آن را برطرف نمی سازد. در هستی شناختی نیز طبیعت گرایی جایگزین برتری برای خدا نیست و احتمال جایگزینی طبیعت گرایی به جای خداباوری بسیار ضعیف است؛ هم چنین اُپی تبیین درستی از علیت ندارد و علیت را با اصل موجبیت خلط کرده است.

زیبایی نزد ابن سینا همان وجود و کمال محض و علم از اوصاف و کمالات وجودی است. ذات باری با ادراک ذات زیبای خویش، مسرور به ذات و این عشق و ابتهاج، علت ماسوا می شود. نویسندگان این پژوهش با روش توصیفی انتقادی و با رویکرد تحلیل زبانی و هرمنوتیک اصولیون شیعی، به دنبال یافتن پاسخی برای این مسئله اند که در إلاهیات سینوی دو صفت از اوصاف الهی یعنی علم و زیبایی چه نسبتی با یکدیگر و با ذات دارند و از سوی دیگر نسبت این دو چه تأثیری در خوانش ما از إلاهیات سینوی دارد. یافته های تحقیق نشان می دهد که ظاهر عبارات ابن سینا در تبیین کیفیت ارتباط اوصاف با ذات به ویژه در دو صفت مورد نظر یعنی علم واجب به زیبایی اش دارای تناقض است که جز از طریق قائل شدن به مراتب در ساحت واجب، قابل رفع و رجوع نیست. اما همین قائل شدن به مراتب، إلاهیات سینوی را به هستی شناسی عرفانی نزدیک می کند.

بی تردید قرآن کریم، به عنوان معجزه مهم و جاوید پیامبر اکرم، همانند هر معجزه ای، شرایط خاصی دارد که از جمله آن ها «تحدی» یا مبارزه طلبی در هر زمینه ای به ویژه محاسبات ریاضی است. این مسئله در این نوشتار با روش تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای بررسی می شود که در آن علاوه بر بیان شرایط معجزه (به ویژه تحدی)، به تبیین دیدگاه های مختلف در رابطه با علت ناتوانی انسان از آوردن سوره یا کتابی همانند قرآن (به عنوان تحدی) می پردازد. مطابق یافته های تحقیق، محاسبات ریاضی در خصوص تعداد جملات (فصیح و بلیغ) احتمالی (حاصل از لغات عربی) نشان می دهد که علاوه بر دو نظریه «صرفه» (ناتوان شدن انسان توسط خداوند) و دیدگاه مقابل آن (امتناع ذاتی و ناتوان بودن انسان)، دیدگاهی دقیق تر است که معتقد به امتناع وقوعی باشد که علت ناتوانایی بشر از آوردن مثل قرآن، درواقع نبودن متنی در حد و اندازه آن است، نه عدم توانایی او و تحدی قرآن کاشف از نبود چنین متنی است.

مسئله حرکت در دو نظام فکری فلسفه و کلام اسلامی دو راه متفاوت را پیموده است. یک مسئله مهم در این میان، یافتن آن دسته از مبانی معرفتی، روشی و هستی شناسانه ای است که به شکل گیری رویکرد خاص متکلمان به طبیعت و حرکت منجر شده است. مسئله مقاله این است که رویکرد متکلمان اسلامی به پرسش از طبیعت و حرکت چیست و مبتنی بر چه اصول و روشی است؟ طبق یافته های مقاله از نظر آنان شناخت طبیعت همانا شناخت فعل الله و غایت آن معرفه الله است. بنابراین طبیعت شناسی، شناختی بالاصاله نیست بلکه شناختی آلی و نردبانی برای شناخت حق تعالی و تنزیه او از ماسوی است. معرفت شناسی سلبی متکلمان، زمینه اصلی باور به جسمانی بودن ماسوی الله و باور به جوهر فرد است. همچنین حرکت، امری واحد، متصل و تدریجی به معنای فلسفی آن نیست، بلکه برپایه نظریه جوهر فرد، اکوان اربعه و خلأ، حرکت امری گسسته و منحصر در حرکت انتقالی است. این مقاله به روش تحلیلی به مسئله پرداخته است.

علامه جعفری و فرانکل برای عینیت بخشی معنای زندگی، ساز و کارهای عملی خاصی را بر اساس اصول و مبانی مکتب فکری خود پیشنهاد می دهند. مسئله تحقیق دراین پژوهش بنیادی که به روش تحقیق کتابخانه ای و با رویکرد تحلیلی-توصیفی است، بررسی راهکارهای عملی علامه جعفری به عنوان یک فیلسوف معناگرای اسلامی و فرانکل به عنوان یک روان شناس مبدع سبک معنا درمانی می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد، علامه جعفری بر اساس مبانی و روش های دینی، عقلانی و وجدانی با طرح مراحل و اصول سه گانه تصعید روح، اصول تعالی بخش و اصول سلبی، محقق کردن حیات معقول را برای معنا بخشی به زندگی ترسیم می کند و فرانکل بر مبنای اصول و روش های تجربی و روانشناختی، سه رویکرد ارزش های تجربی، ارزش های خلاقانه و ارزش های نگرشی را برای تحقق معنابخشی از طریق عشق، وجدان، حقیقت روح، خودآگاهی، مسئولیت پذیری و انتخاب گری را پیشنهاد می دهد.

از آثار مهم شناخت حقیقت نفس، باور و توجیه چگونگی زندگی پس از مرگ است. براین اساس، مسئله اصلی این تحقیق، بررسی مقایسه ای تبیین این چگونگی در دیدگاه پویشی و برخی دیدگاه های مشابه در سنت کلام اسلامی است. برخی از معتزلیان و نیز سیدمرتضی با اعتقاد به یگانه انگاری نفس، آن را همین شخص ظاهری و هیکل مشهود می دانند که روح در منافذ آن حلول کرده است و برخی همچون شیخ مفید و وایتهد، با اعتقاد به دوگانه انگاری نفس و بدن، نفس را جوهری غیر از بدن و متعلق به آن دانسته اند؛ هرچند وایتهد این جوهر را مادی و شیخ مفید آن را روح مجرد و غیرمادی می داند. پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است و مهم ترین یافته آن، ارتباط تبیین صحیح و بدون ابهامِ بقای نفس پس از مرگ، با تمایز ساختاری میان نفس و بدن است که دیدگاه پویشی و نیز برخی دیدگاه های یگانه انگاری نفس در سنت اسلامی، در این مسئله با چالش مواجه هستند.

پیشرفت های علمی از طرفی چالش های جدید و انتقادهای فراوانی به برهان نظم وارد کرده است و از سوی دیگر به نقطه عطفی در ارائه خوانش های جدید و تقریرهای نوین برهان نظم تبدیل شده است. ریچارد داوکینز به این جزم رسید که یافته های علمی همواره راه را برای تبیین طبیعت گرایانه نظم گشوده است. از آن سو آنتونی فلو نیز به این باور رسید که پیشرفت های جدید علمی موجب تقویت نتیجه برهان نظم شده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر اصل«طرحمندی طبیعت» استدلال فلو و داوکینز را با رویکرد کلامی مورد ارزیابی قرار داده است. مسأله اصلی پژوهش این است که بهترین تبیین، برای نظم وارگی هستی، «فرگشت» و «انتخاب طبیعی» است یا «طراح هوشمند»؟. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که تبیینِ منشاءِ نظم بر مدار فرگشت با چالش های علمی و الهیاتی فراوانی روبروست و استدلالِ تجمیعی فلو به یک استنتاج مبتنی بر احتمالات منجر خواهد شد به نحوی که عُقلایی و قابل اعتنا است، اگرچه یک برهان عقلی و قیاسی نیست. و نیز این پژوهش نشان می دهد می توان بدون استفاده از اصول و مفاهیم غامضِ فلسفی، از علوم تجربی، رهیافتی به الهیات داشت.