۱.
کلید واژه ها:
ارتباط آیات شبکه آیات ساختار سوره خط ارتباطی وحدت موضوعی عرضه به قرآن ترجمه سوره آل عمران
از جمله چالش های فرا روی ترجمه قرآن، اختلاف فراوان ترجمه ها در اثر اختلاف در تفسیر آیات است. از آنجا که مترجم ملزم به تبعیت از آراء مفسران است، حل این چالش محتاج یافتن شاخصی دقیق و مبتنی بر منطق زبانی قرآن برای قضاوت میان آراء تفسیری گوناگون است. این شاخص، ناگزیر محصول نگرش ساختارمند به قرآن کریم است. چرا که چنین نگرشی تلاشی عالمانه برای کشف هندسه حکیمانه سور است و ما را به آنچه غرض خداوند حکیم در نزول متن قرآن بوده، می رساند. این جستار با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از استخراج ساختار هندسی سوره آل عمران و تحلیل اختلافات موجود در ترجمه برخی از آیات این سوره و میزان انطباق هر کدام از آراء تفسیری با شاخص سازگاری با غرض کلی حاصل از ساختار هندسی سوره، در صدد پاسخ به این پرسش بوده است که چگونه از نگرش منظومه ای یا ساختارمند به سوره می توان برای نقد ترجمه بهره برد. برخی نتایج این پژوهش عبارتند از: اولاً: با توجه به اینکه قرآن خود شاخص ارزیابی همه چیز حتی سخنان معصومان علیهم السلام است، شاخص ارزیابی آراء تفسیری لزوما باید درون متنی باشد و این شاخص همان غرض مستنبط از ساختار هندسی سوره است. در این نگاه، واژگان و آیات هر سوره اجزای سازه ای هدفمند هستند که حول محوری واحد چیده شده اند. پس هر نظر تفسیری یا ترجمه ذیل هر آیه که با غرض سوره و جایگاه آیه در این ساختار هماهنگی نداشته باشد مقبول نیست. ثانیاً: ترجمه آیات منتخب سوره مبارکه آل عمران به عنوان مصادیق عینی با این شاخص ارزیابی و آراء تفسیری منطبق با ساختار سوره و ترجمه صحیح مبتنی بر آن ها تعیین گردید.
۲.
کلید واژه ها:
یکسان سازی ترجمه های قرآن آیات مشابه مشابه لفظی نقد ترجمه های قرآن
«مشابه لفظی» که از آن در آثار کهن علوم قرآن به «متشابه القرآن» و أحیانا «مشتبهات القرآن» تعبیر شده است، به گونه ای از آیات قرآن اطلاق می شود که در موضوع یا موضوعاتی تکرار شده و با وجود اختلافاتی اندک و چه بسا دقیق، دارای الفاظی شبیه به یکدیگر باشد. برخی از این تفاوت ها، عبارت اند از: تاکید و عدم آن، تعریف و تنکیر، اختلاف در حرف جرّ، زیادت و نقصان و زمان فعل. شباهت های فراگیر در آیات مشابه لفظی و دقیق بودن تفاوت ها در این گونه آیات، سبب شده که مترجمان دچار لغزش هایی در ترجمه این آیات شوند. این لغزش ها عمدتا معلول عدم توجه به تفاوتهای اندک و ناپیدای موجود در این آیات است و در مواردی به یکسان پنداری و به تبع آن یکسان سازی بی جا در ترجمه منجر شده است. در پژوهش حاضر ابتدا به معرفی گونه هایی از تشابه لفظی و نمونه هایی از آیاتی از این دست و تبیین دلیل تفاوت آن ها پرداخته شده است و سپس، عملکرد آقایان حدادعادل، رضایی اصفهانی، طاهری، فولادوند، کاویانپور، گرمارودی و مکارم شیرازی در ترجمه این دسته از آیات مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بهترین عملکرد مربوط به موسوی گرمارودی با 78.56% صحت است. پس از آن رضایی با 71.42%، فولادوند با 50%، حدادعادل و طاهری با 28.56%، کاویانپور و مکارم شیرازی با 14.28% قرار می گیرند.
۳.
کلید واژه ها:
نهج البلاغه ترجمه مجاهدین خلق ایدئولوژی الگوی تحلیلی - انتقادی ون لیوون مؤلفه های تصریحی و تلویحی دگرگفت
ترجمه، یکی از راه های بازتولید ایدئولوژی است؛ از همین رو شیوه های تحلیل انتقادی ترجمه می تواند معیار مناسبی برای ارزیابی عملکرد مترجمان به شمار آید. در این میان، مجاهدین خلق که بسیار به نهج البلاغه برای تبیین آراء و افکار خود توجه داشتند، در برگردان سخنان حضرت علی (ع) از متن اصلی، ایدئولوژی سازمان خود را منتقل می کردند. این جستار با تکیه بر روش های توصیفی- تحلیلی و از رهگذر مطالعه منابع کتابخانه ای به دنبال تبیین مواضع ایدئولوژیک این گروهک در ترجمه بر اساس الگوی ون لیوون است. الگوی یادشده مبتنی بر شاخص های جامعه شناختی- معنایی بوده ، به دو بخش کلی اظهار و حذف، تقسیم می شود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که گروهک مجاهدین خلق در ترجمه های خود از مؤلفه های اظهار، بیش از حذف سود جسته اند. در برگردان 50 فراز از نهج البلاغه، هفت مؤلفه فعال سازی، طبقه بندی، واژگان با توضیح، پیوند، تفکیک، عینی کردن و حذف به کار رفته است. از این میان، سه مؤلفه اظهار که عبارتند از واژگان با توضیح، طبقه بندی و تفکیک، بیشترین بسامد را دارا است. گروهک مجاهدین با استفاده از راهبردهای بازنمایی کارگزاران اجتماعی، تعریفی منحصر به فرد از کنش گران انقلابی ارائه دادند، سپس آنان را طبقه بندی و مردم را نسبت به پیروی از این گروه تشویق کردند. در اثر کاربست این مؤلفه ها، برگردان های این گروهک از نهج البلاغه به دگرگفتی بدل گشته که در آن گفتمان سازمانی، جایگزین گفتمان علوی شده است.
۴.
کلید واژه ها:
قلب نحوی نشانداری گفتمانی ضمایر قرآن کریم ترجمه
قلب نحوی در زبان شناسی فرآیندی است که در پی آن سازه های مختلف جمله به دلیل عوامل گفتمانی و معنایی از جایگاه بی نشان خود حرکت کرده و با تغییر جایگاه، موجب تغییر توزیع اطلاع در کلام و نشانداری و برجسته سازی عناصر زبانی می شود. قلب نحوی، ابزاری نحوی برای نشان دادن تأکید کلام است. در قرآن کریم روابط بین سازه ای و ترتیب و چگونگی چینش سازه های زبانی و تغییر آرایش آن بر اثر فرایند قلب نحوی تأثیر بسزایی در کارکردهای نقشی کلام دارد. با توجه به این که قلب نحوی در هر زبانی تابع محدودیت ها و ویژگی های نحوی و گفتمانی آن زبان است در این پژوهش سعی بر آن است با تکیه بر روش وصفی- تحلیلی، تحولات معنایی حاصل از قلب نحوی ضمایر در قرآن کریم با توجه به ویژگی های ساختاری زبان عربی بررسی شود، سپس چگونگی انتقال آن به مخاطب فارسی زبان مورد واکاوی قرار گیرد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که با توجه به تفاوت آرایش سازه ای و ساخت اطلاعی دو زبان عربی و فارسی، لایه های معنایی ضمایر مقلوب و نشاندار قرآن کریم به طور کامل در زبان فارسی، نشان داده نمی شود و غالباً این ضمایر در فرآیند ترجمه به ساختی غیر مقلوب و بی نشان، برگردان شده یا به ساختی غیرمقلوب و نشاندار، تبدیل و یا از میزان نشانداری آن کاسته می شود و بدین ترتیب، مخاطب فارسی زبان از بخشی از لایه های معنایی این ساخت نشاندار، آگاهی نخواهد یافت.
۵.
کلید واژه ها:
قرآن کریم مقاومت رکون غلظت شدت نبذ ترجمه های فارسی معاصر
در منطق قرآن کریم، یگانه راهبرد مؤمنان در مواجهه با دشمنان، «مقاومت» ذکرشده که دارای ابعاد مختلفی است. آراء لغویان، مفسران و حتی ترجمه مترجمان درباره ی برخی ازاین گونه ها (مشخصاً «لا ترکنوا الی» در آیه 113 سوره هود، «انبذ الی» در آیه 58 سوره انفال، «اشداء» در آیه 29 سوره فتح و «غلظه» در آیه 123 سوره برائت) مختلف و متعدد است. مقاله حاضر درصدد است با روش توصیفی-تحلیلی در ارزیابی داده ها، ابتدا مفهوم این واژگان را بر اساس آراء لغویان و مفسران احصاء نموده، سپس با تحلیل و واکاوی، معنایی جامع و دقیق از آن ها ارائه دهد. درنهایت بر اساس دستاورد حاصل شده، ترجمه های فارسی معاصر (مشخصاً انصاریان، فولادوند، مکارم، مشکینی، صفوی، رضائی، معزی، مصباح زاده، خرمشاهی، حدادعادل و یزدی) نیز ارزیابی شود. نتایج جستار حاضر حاکی از آن است که برای فهم معنای دقیق این واژگانِ راهبردی، توجه به قرینه سیاق و همراهی آن ها با دیگر واژگان، مهم ترین نقش را ایفا می کند؛ امری که برخی از لغویان، مفسران و مترجمان نسبت بدان بی توجه بوده اند. درهرحال، مشکینی و صفوی در انتقال معانی درست این واژگان از باقی مترجمان مناسب تر عمل نموده اند.
۶.
کلید واژه ها:
ترجمه قرآن ریشه شناسی زبان شناسی سامی ماده «خ ط و» خطوات الشیطان
مهمترین وظیفه مترجمان در فرآیند ترجمه قرآن کریم، فهم دقیق واژگان قرآنی و انتخاب بهترین معادل ها برای آنهاست؛ به ویژه آنجا که واژه دارای پاره ای از مؤلّفه های معناییِ خاص باشد که در انتقال به زبان عربی کلاسیک از نظرها دور مانده است. یکی از بارزترینِ این نمونه ها، واژه قرآنی «خطوه» است که به دلیل دربرداشتن پاره ای مؤلّفه های معناییِ کم شناخته، تنها در قالب ترکیب «خُطُوات الشَّیطان» به کار رفته است. مطالعه حاضر در صدد برآمده است با کاربست دانش ریشه شناسی به عنوان یک ابزار کارآمد در فرآیند ترجمه، به پیجویی ماده «خ ط و» در شاخه های مختلف سامی دست زند و قدیم ترین معنای آن را بازشناسد، روند تحولات معنایی آن تا عصر نزول قرآن کریم را به مطالعه گذارد و به بازشناسی مؤلّفه های معنایی آن همّت گمارد. همچنین پژوهش حاضر، میزان موفقیت ترجمه های فارسی در ارائه معادل هایی برای واژه قرآنی «خطوه» را مورد ارزیابی قرار داده، ونشان داده است که یکی از مهمترین مؤلّفه های معنایی واژه «خطوه» که در سنّت مطالعات لغوی و تفسیری مغفول مانده، گمراهی و سرگردانی است. بر این پایه، «خطوه» در بافت نزول قرآن کریم، بر خصوصِ ردّپاهای گمراه کننده ای اطلاق می گردید که موجباتِ سرگردانی مسافران را پدید می آورد.
۷.
کلید واژه ها:
ترمذی الشمائل المحمدیه حافظ هروی نظم الشمائل
ممنوعیت دینی شمایل نگاری باعث شد مسلمانان برای نمایش چهره بزرگان دینی، کتاب های احادیثی در توصیف ویژگی های ظاهری مقدسان دین به ویژه پیامبراسلام (ص) تدوین کنند. ترمذی (صاحب یکی از صحاح سته اهل سنت) مؤلف یکی از نخستین و جریان سازترین این کتاب ها است. کتاب وی، مشهور به «الشمائل المحمدیه»، در 56 باب به احادیثی اختصاص دارد که در آن ویژگی های جسمانی پیامبر (ص) توصیف شده است. با وجود جریان سازی کتاب الشمائل در شمایل نگاری اسلامی، تنها یک ترجمه فارسی از آن، در روزگار معاصر به قلم مهدوی دامغانی منتشر شده است، درحالی که نسخه خطی ترجمه ای منظوم از این کتاب با نام «نظم الشمائل»، متعلق به قرن دهم در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. در مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن معرفی این تک نسخه، بیان ویژگی های زبانی و ادبی آن و میزان وفاداری اش به متن عربی، نشان داده ایم سراینده منظومه (حافظ هروی) ابتدا الشمائل را با عنوان نثر الخصائل به فارسی ترجمه و سپس ترجمه منثورش را منظوم کرده است. ترجمه 4500 بیتی وی در قالب مثنوی و در بحر خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فَعلن) است و جز در بخش های آغازین، بهره چندانی از عناصر شاعرانگی ندارد و باید آن را نظمی موزون و مقفّی شمرد تا شعری خیال انگیز. از مقایسه این نسخه با اصل عربی دریافتیم شاعر فارسی گو در آغاز هر باب با حذف سلسله راویان و اضافه کردن افزوده ای با عنوان «فائده»، توانسته است در مجموع ، به صورت ماهرانه و باوفاداری به متن عربی، احادیث را گاه در یک، دو، سه و گاه در چند بیت به شعر فارسی درآورد.
۸.
کلید واژه ها:
ترجمه قرآن قصر إنّما نقد ترجمه حصر
هر واژه ای در قرآن کریم دارای معنی خاص خود و دارای اهداف معنوی و بلاغی است که در ترجمه نیز باید به این مسأله توجه شود. از جمله واژگانی که در ترجمه قرآن، دقت ویژه ای می طلبد، واژه «إنّما» است که از ادات حصر بوده و دارای جایگاه خاص در قرآن کریم است. اما علیرغم اهمیت توجه به این امر، برخی مترجمان در برگردان «إنّما»، یا دقت لازم را اعمال ننموده اند و یا آن را اساساً ترجمه نکرده اند و یا به صورت نادرست ترجمه نموده اند. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، آیاتی که در آن «إنّما» به کار رفته استخراج و در پنج ترجمه انصاریان، خرمشاهی، فولادوند، الهی قمشه ای و مکارم شیرازی، بررسی شده است. براساس نتایج پژوهش، خطاهای رایج در ترجمه «إنّما» عبارتند از: 1. ترجمه إنّمای حصری به صورت تأکیدی، 2. خطا در تشخیص طرفین قصر در ترجمه «إنّما»، 3. خطا در تشخیص مای کافه از مای موصوله در «إنّما»، 4. خطا در تشخیص مای موصوله از مای مصدریه، 5. خطا در معادل یابی معنایی «إنّما» ، 6. خطا در ترجمه یکسان «إلا» و «إنّما». نتایج حاکی از آن است که ترجمه های خرمشاهی (81 مورد)، الهی قمشه ای (74 مورد) و انصاریان (23 مورد) در برگردان «إنّما» توجه لازم را مبذول نداشته اند و ترجمه مکارم به طور کامل، برگردان تأکیدی «إنّما» را مورد توجه قرار داده است.
۹.
کلید واژه ها:
واژه شناسی ماده «فکه» فاکهه ترجمه قرآن
یکی از واژگان پرکاربرد قرآنی که از سوی لغویان و مفسران مورد توجه قرار گرفته، ماده «فکه» به همراه مشتقات آن است. به موازات همین اختلاف معنایی، مترجمان قرآن نیز در بیان معنای واژه فکه گوناگون عمل کرده اند. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی و با هدف دستیابی و یافتن دیدگاه صحیح در خصوص معنای ماده «فکه»، به گردآوری، تحلیل و ارزیابی دیدگاه های لغویان و مفسران پرداخته و سپس بر اساس خروجی نهایی، ترجمه های آیتی، الهی قمشه ای، خرمشاهی، رضایی، صفوی، فولادوند، مشکینی، و مکارم شیرازی را از جهت توفیق یا عدم توفیق در معادل یابی این ریشه ارزیابی نموده است. برآیند پژوهش حاضر این شد که اصل معنایی و مفهوم لغوی این واژه به ترتیب «گشودن میان یک چیز با پر کردن چیزی لطیف» و «شادی زیاد به همراه غرور» بوده که در مصادیق مختلفی مانند «میوه» و «شوخ طبعی» به عنوان اسبابی برای ایجاد آن معنا به کار می روند. عملکرد ترجمه های یادشده، برای مشتقات مختلف ماده «ف ک ه» نیز متفاوت است؛ در برخی موارد، مانند انتخاب معنای «میوه» برای «فاکهه»، عملکرد آن ها موفقیت آمیز است؛ لیکن در برخی دیگر، مانند معنای «فاکه»، عملکرد مترجمان ضعیف ارزیابی می گردد.
۱۰.
کلید واژه ها:
آیات حجاب استعاره مفهومی استعاره سنتی الگوهای ترجمه
با توجه به جایگاه ویژه استعاره در افزون سازی معنا، فهم معانی ابداع شده توسط استعاره و انتقال صحیح آن به زبان دیگر، از ملاک های مهم یک ترجمه محسوب می شود . در این پژوهش با هدف دستیابی به کیفیت انتقال استعاره های آیات حجاب، ده ترجمه فارسی آیتی، انصاریان، الهی قمشه ای، صلواتی، کاویانپور، موسوی گرمارودی، فولادوند، مشکینی، مکارم شیرازی و معزی مورد بررسی قرار گرفته است. مباحث مربوط به پوشش، گرچه در شش آیه از قرآن مطرح می شود، اما فقط پنج آیه شامل استعاره است. این تحقیق در گام نخست، استعاره ها را بر اساس دو نظریه سنتی و مفهومی مورد تحلیل قرار می دهد تا معانی ابداع شده از آن ها به دقت استخراج گردد؛ سپس با انطباق سنجی با الگوی نیومارک، درصدد است شیوه صحیح برگرداندن استعارها را به دست آورد. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و استنباطی انجام گرفته است. تحلیل استعاره بر اساس دو نظریه نیز، زمینه برداشت کامل و صحیح تر را فراهم می کند. معانی به دست آمده بر اساس این دو نظریه تقریباً شبیه به هم است و این نتیجه باعث می شود در صحت معانی به دست آمده اطمینان بیشتری حاصل گردد. بررسی ترجمه ها، نشان می دهد که مترجمان در برگرداندن این فن، نظام مند عمل نکرده و از نظریه ای خاص تبعیت ننموده اند. از میان ده مورد بررسی شده، ترجمه های فولادوند، کاویانپور، گرمارودی، مشکینی و معزی در انتقال استعاره دقیق تر بوده و بیشتر از شیوه تحت اللفظی بهره برده اند.
۱۱.
کلید واژه ها:
قرآن کریم طاهره صفارزاده ترجمه باواسطه نادستوری بودن افزوده های زبانی برابرنهاد
متن قرآن کریم در عین اینکه روشن و فهم شدنی است، معناهای ظریف بسیاری دارد و با نحوی بلیغ و ایجازی بی نظیر نگاشته شده است. طبق این توصیف، در ترجمه قرآن لازم است، هم سادگی متن، برگردان شود و هم ظرایف معنایی و بلاغی و نحوی آن مورد توجه قرار گیرد. ترجمه طاهره صفارزاده از قرآن کریم، با زبانی روشن و همه فهم نوشته شده است؛ اما در جاهایی، دلالت های معنایی واژگان و نحوِ متن، با دقت و ایجاز برگردان نشده است. نگارندگان مقاله حاضر با بررسی ترجمه فارسی قرآن کریم از طاهره صفارزاده و مقایسه آن با واژگان و ساختارهای نحوی متن عربی دریافتند که بخش هایی از این ترجمه، از متن عربی فاصله دارد و متأثر از ترجمه انگلیسی قرآن است. برای تحقق این هدف، متن چهار جزء آخر ترجمه طاهره صفارزاده، با قرآن کریم و ترجمه انگلیسی قرآن از عبدالله یوسف علی مطابقت داده و گونه های تأثیرپذیری صفارزاده از ترجمه انگلیسی استخراج و تحلیل شد. با بررسی های دقیق، این نتیجه به دست آمد که در ترجمه صفارزاده تغییراتی نظیر نادستوری بودن، افزوده های زبانی، تغییر دلالت، برابرنهادهای نامناسب و برابرنهادهای توصیفی صورت گرفته که تحت تأثیر ترجمه انگلیسی بوده است.
۱۲.
کلید واژه ها:
سوره نجم سدره المنتهی درخت کنار قواعد صرف
عبارت «سِدرَه المُنتَهی» یک مرتبه در قرآن به کار رفته (نجم/14) و از عبارت هایی است که ترجمه دقیق آن به خوبی تبیین نشده و حتی برخی آن را مبهم و غریب المعنی دانسته اند. این عبارت غالباً به معنای (تک درخت کُناری در منتهای بهشت) ترجمه شده؛ ولی این معنی، نامتناسب با بافت و سیاق دیگر آیات سوره بوده و ظاهراً متأثر از روایات متعددی است که ضعف سندی و محتوایی آشکاری دارند. تحقیق حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف یافتن معنایی جدید و مطابق با شواهد سیاقی به دنبال پاسخی برای این پرسش است که مناسب ترین ترجمه برای عبارت (سِدرَه المُنتَهی) چیست؟ در نهایت مشخص گردید واژه «سِدرَه» از لحاظ صرفی، مصدر نوع و به معنای (نوعی حیرت و تحیّر خاص) می باشد و اضافه بیانی «سِدرَه المُنتَهی» به معنای (نوعی حیرت به نهایت رسیده) می باشد. با این توضیح که پیامبر اکرم به هنگام رؤیت آیات کبرای الهی، در جایگاهی قرار گرفت که نهایت حیرت و شگفتی در آنجا به ظهور رسید. هرچند دیدگانش تحت تأثیر آن تحیّر قرار نگرفت و توانست آن حقایق را با قلب خویش درک نماید. معنای جدید، موافق معنای اصلی واژگان و متناسب با مضمون دیگر آیات این سوره است.
