اباذر کافی موسوی

کشف معنای صحیح واژگان قرآنی بر پایه اصول و قواعد لفظی و غیرلفظی استوار است. به کارگیری هر یک از این اصول و قواعد، جایگاه و شرایط مشخصی دارد. «توجه به قرینه ارتکاز ذهنی»، یکی از این قواعد است که در علم اصول از آن صحبت شده، لیکن گستره و کیفیت کاربست آن در فهم معنای واژگان قرآنی به طور شایسته در مباحث علوم قرآنی تبیین نشده است. این امر، باعث شده تا مفسر و مترجم قرآنی بر اساس ارتکاز ذهنی، معنایی را برای آیه در نظر بگیرد که گاه با سیاق و مقصود آیه ناسازگاری دارد. برای اثبات این مسئله، نوشتار حاضر به روش انتقادی- تحلیلی، به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که نتیجه عدم توجه به جایگاه و لغزشگاه های ارتکاز ذهنی در فهم معنای صحیح برخی واژگان قرآنی چیست؟ به این منظور، با تأمل و واکاوی برخی استعمال ها و مشتقات (جمل، زنم، زوج و عصر) در تعدادی از آیات انتخابی قرآن، چگونگی اثرگذاری ارتکازات ذهنی، مورد نقد قرار گرفت و این نتیجه حاصل شد که اگرچه ارتکاز به عنوان قرینه لُبّی کلام در تفسیر و فهم آیات قرآنی بسیار پرکاربرد است؛ ولی گاه، مانعی است برای فهم صحیح واژگان قرآن. بر این اساس لازم است با معیار قرار دادن تناسب بافتی و محتوای آیات، معنای اولیه غیر مشهور این واژگان، بر معنای ارتکازیشان ترجیح داده شود.    

هم آوایی و تناسب موزون پایان بندهای آیات، یکی از مهم ترین عوامل ایجاد نظم آهنگ و حفظ موسیقیای قرآن کریم است. دانشمندان بلاغت این مناسب سازی را با عنوان تناسب فواصل و یا فواصل رئوس آیات می شناسند و معتقدند پایبندی به آن مستلزم جابه جایی اجزاء جمله و یا ساختارشکنی هایی در ظاهر لفظ است. طبیعتاً این تغییرات ظاهری که در اینجا به فراهنجاری لفظی تعبیر شده، ممکن است برداشت های متفاوتی از معنی و مفهوم واژگان را به دنبال داشته باشد. این نوشتار برای شناخت این سوء برداشت ها و در راستای یافتن پاسخی به این پرسش است که فرا هنجاری های لفظی چه تأثیری بر ترجمه و تفسیر واژگان قرآنی دارند؟ به همین خاطر، پس از یافتن تعدادی از مصادیق متأثر از این قاعده بدیع، در تلاش است به روش انتقادی - تحلیلی و با تکیه بر اصل معنایی و سیاق آیات، آن واژگان را مورد واکاوی قرار دهد تا به معنایی موافق با بافت و ساختار سوره برسد. در نهایت به این نتیجه می توان رسید که برخلاف دیدگاه مشهور، الفاظ «تَدلّی» به معنای فهم و آگاهی است و «أُقِّتَت» بر محدود شدن فرستادگان اشاره دارد و قید «الْأُولى» به معنای گذشته است که صرفاً به سبب ایجاد تناسب در کنار لفظ «عاد» آمده است و همچنین مقصود از واژه «إلْ یاسین» را شخص الیاس نبی می توان پنداشت.

تک تک واژگان و جملات کلام فصیح به صورت هدفمند و منطق پذیر، گزینش و چینش شده اند. از آنجا که قرآن، فصیح ترین سخن است، محققان قرآنی در پی کشف نحوه ارتباط و حکمت چینش آیات قرآنی بوده اند. فرایند «حلقه های معنایی» نیز در همین راستا تعریف شده تا بتواند فهم ساده ای از چگونگی ارتباط آیات سوره های قرآنی ارائه دهد. بر پایه این فرایند نوپا، محتوای هر سوره به حیطه های معنایی متعددی تقسیم شده و نحوه ارتباط بین این حلقه ها مورد بررسی قرار می گیرد. در این نوشتار، فرایند «حلقه های معنایی» به روش توصیفی تحلیلی بر دو سوره شمس و لیل تطبیق داده شده تا پاسخی برای این پرسش بیابد که کاربست فرایند حلقه های معنایی، چگونه موجب کشف انسجام متنی سوره های شمس و لیل می شود؟ در نهایت، این نتیجه به دست می آید که در هر یک از این دو سوره، یک حلقه معنایی مرکزی وجود دارد که بقیه حلقه ها با روش های مختلف بیانی در جهت اثبات و یا باورپذیری و درک بهترِ آن معنای محوری چینش شده اند.

انسجام متن، بیان کننده مجموعه ای از جملات به هم پیوسته و مرتبط با یکدیگر است. قرآن پژوهان برای اثبات و نحوه انسجام و مناسبات بینا آیه ای سوره های قرآن از الگوهای ساختارشناسانه متعددی بهره گرفته اند و به ابعاد جدیدی از نظم و ساختارمندی سوره ها دست یافته اند. در همین راستا، فرایندی با عنوان «حلقه های معنایی» طراحی شده که روشی کاربردی برای فهم نحوه ارتباط آیات یک سوره است. در این فرآیند، ابتدا محتوای هر سوره براساس موضوع، هدف، ساختار و بافت همگون به حلقه های معنایی متعددی، تقسیم و سپس ارتباط منطقی بین این دوایر معنایی بررسی می شود. در این جستار با رویکرد توصیفی تحلیلی به انطباق فرایند حلقه های معنایی بر سوره ذاریات پرداخته می شود تا پاسخی به این پرسش داده شود که کاربست فرایند حلقه های معنایی چگونه موجب کشف انسجام متنی سوره ذاریات می شود. نتیجه اینکه محتوای جواب قسم که بیان کننده تحقق حتمی وعده های الهی است، حلقه محوری سوره است و بقیه حلقه ها در راستای اثبات و باورپذیری آن، چینش شده اند. خداوند برای اطمینان بخشی نسبت به تحقق وعده هایش، انسان را به اندیشیدن در نشانه های زمینی، آسمانی و انفسی دعوت کرده است.

بحث قسم های استدلالی، دیدگاه جدیدی است که برخی صاحب نظران به آن تصریح کرده اند که ضرورت تبیین و تصویر صحیح آن، غور در دیدگاه ها و بررسی تطبیقی آراء متفکران را می طلبد. در این راستا، این نوشتار از رهگذر روش توصیفی، تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای به تطبیق آراء دو اندیشمند قرآنی؛ استاد عبدالحمید فراهی و استاد عایشه بنت الشاطی پرداخته است که پس از مروری کوتاه بر مبانی نظری این دو صاحب نظر، به مقایسه آن پرداخته است. وجه اشتراک آنان در مخالفت با دیدگاه مشهور در حکمت قسم و ایراد بر وجه تعظیم و تأکید قسم های الهی است و همچنین اصرار بر وجود ارتباط این قسم ها در راستای استدلال و باورپذیر شدن مضمون جواب قسم. تمایز این دو دیدگاه در بیان گستره و پیشینه الفاظ قسم و کیفیت استدلال به قسم های الهی است. بر اساس دیدگاه فراهی می توان هر یک از سور اقسام را در سه بخش قسم، جواب قسم و محتوای سوره، در نظر گرفت و فرایندی را برای کشف ارتباط این سه بخش، طراحی نمود. در این فرایند، جواب قسم به عنوان محور اصلی سوره در نظر گرفته شده که بقیه آیات سوره، در راستای اثبات این محور اصلی قرارگرفته اند.

عبارت «سِدرَه المُنتَهی» یک مرتبه در قرآن به کار رفته (نجم/14) و از عبارت هایی است که ترجمه دقیق آن به خوبی تبیین نشده و حتی برخی آن را مبهم و غریب المعنی دانسته اند. این عبارت غالباً به معنای (تک درخت کُناری در منتهای بهشت) ترجمه شده؛ ولی این معنی، نامتناسب با بافت و سیاق دیگر آیات سوره بوده و ظاهراً متأثر از روایات متعددی است که ضعف سندی و محتوایی آشکاری دارند. تحقیق حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف یافتن معنایی جدید و مطابق با شواهد سیاقی به دنبال پاسخی برای این پرسش است که مناسب ترین ترجمه برای عبارت (سِدرَه المُنتَهی) چیست؟ در نهایت مشخص گردید واژه «سِدرَه» از لحاظ صرفی، مصدر نوع و به معنای (نوعی حیرت و تحیّر خاص) می باشد و اضافه بیانی «سِدرَه المُنتَهی» به معنای (نوعی حیرت به نهایت رسیده) می باشد. با این توضیح که پیامبر اکرم به هنگام رؤیت آیات کبرای الهی، در جایگاهی قرار گرفت که نهایت حیرت و شگفتی در آنجا به ظهور رسید. هرچند دیدگانش تحت تأثیر آن تحیّر قرار نگرفت و توانست آن حقایق را با قلب خویش درک نماید. معنای جدید، موافق معنای اصلی واژگان و متناسب با مضمون دیگر آیات این سوره است.

روحانیت در طول تاریخ جایگاه و نقش بسیار مهم و ویژه ای در تربیت دینی و ارزشی و حتی سوادآموزی داشته است و همواره نسبت به نظام دینی و ارزشی و تبیین مصالح و مبارزه با مفاسد اجتماعی در صف اول مجاهدت و تلاش علمی و عملی بوده است. هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش تربیتی روحانیت در نظارت اجتماعی، ارتقاء فرهنگ دینی، تبیین مصالح و مفاسد اجتماعی است. در پژوهش حاضر از روش بررسی اسنادی در جمع آوری اطلاعات و از روش توصیفی_تحلیلی در تحلیل اطلاعات استفاده شده است. این مقاله ضمن ریشه یابی عوامل فساد، راهکارهای مؤثری در کاهش مفاسد اجتماعی ارائه می دهد و محور اصلی بحث را بر اهمیت و نحوه اثرگذاری روحانیان و حوزویان قرار داده است. شناخت صحیح ریشه های فساد و بررسی ابعاد مختلف و گستره اثرگذاری آن، بهترین راه مقابله با این پدیده خطرناک است. تقویت تقوا و خودکنترلی و همچنین تقویت نظارت اجتماعی دو راه مؤثر برای کنترل و کاهش مفاسد اجتماعی است که در این زمینه از استعدادهای حوزه و روحانیان به خوبی می توان بهره گرفت تا با هدایت و دستگیری معنوی و تقویت بنیه فرهنگی و اخلاقی، برای رسیدن به جامعه ای مطلوب، نقش مؤثر خود را ایفا نمایند.

هدف پژوهش حاضر، تبیین معیارها و مؤلفه های شاگردپروری «بانو امین» براساس سیره و سخنان ایشان در سال 1399 است. رویکرد این پژوهش کیفی است و برای رسیدن به اهداف پژوهش از روش تحلیل و توصیف سیره، سخن و آثار این بانوی ایرانی بهره گرفته شده است. اطلاعات ازطریق نمونه گیری هدفمند و در سطح کد گذاری باز و مفهومی، احصاء و دسته بندی شده. براساس یافته های تحقیق، مؤلفه های شاگردپروری بانو امین در دو بُعد علمی و اخلاقی طبقه بندی شده است. در بُعد علمی، مؤلفه هایی همچون الگوی علمی، ایجاد روحیه علمی و انگیزه تحقیق و همچنین ایجاد نظام صحیح فکری و در بُعد اخلاقی، مؤلفه هایی نظیر تبیین مسائل اخلاقی و معنوی، دعوت شاگردان به مبارزه با هوای نفس، تحریک ایمان و اعتقادات دینی متربیان، ایجاد تعادل بین مادیات و معنویات مطرح است. انجام این مؤلفه ها از وظایفی است که یک استاد متعهد بر دوش دارد و بانو امین در هریک از این زمینه ها به بهترین وجه ممکن، عمل کرده است. نتیجه اینکه معرفی سبک زندگی، شیوه تربیتی و نوع فعالیت های ایشان می تواند راهنمای اساتید، معلمان و مادرانی باشد که در عرصه تعلیم و تربیت تأثیرگذار هستند.