مطالعات ترجمه قرآن و حدیث

ترجمه قرآن کریم، راهی برای ایجاد ارتباط غیر عرب زبانان با قرآن کریم است و ازاین رو تحلیل و نقد ترجمه های قرآن کریم، به منظور شناخت محاسن و کاستی های ترجمه های پیشین و دست یابی به ترجمه ای مطلوب امری ضروری است. یکی از زبان های رایج برای ترجمه قرآن کریم زبان روسی است. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، پنج ترجمه شاخص را از میان ترجمه های قرآن کریم به زبان روسی بررسی کرده است که توسط «محمد نوری عثمانوف»، «والریا پروخوروا »، «ایگناتی کراچکوفسکی»، «المیر کولیف» و «بتسی شیدفر» از آیه نخست سوره علق ارائه شده اند. در این پژوهش ضمن ارائه تاریخچه ای از ترجمه قرآن کریم به زبان روسی، ترجمه های مذکور در خصوص آیه نخست سوره علق مورد بررسی قرار گرفت و نقاط قوت و ضعف هریک از آن ها با استناد به نکات تفسیری، ادبی و شواهد تاریخی تبیین گردید و در نهایت، ت رجمه ای نسبتاً مناسب از آیه مورد بحث، با استفاده از تناسب آیات سوره علق به زبان روسی ارائه شده است.

ترجمه واژه ها در قرآن کریم به زبان فارسی ، همواره ذهن پژوهشگران این کتاب آسمانی را به خود مشغول نموده است. یکی از این واژه های چالش برانگیز، کلمه "تفاوت" است که با مفهوم عام خود که همان اختلاف و فرق بین اشیاست، سازگار نیست . مقاله حاضر در صدد بوده است با روش توصیفی -تحلیلی ، معنای لغوی ریشه فوت و سایر مشتقات آن به ویژه تفاوت را مورد واکاوی قرار داده و بر اساس یافته های پژوهش، ترجمه های قرآنی آن را مورد ارزیابی قرار دهد. از جمله نتایج پژوهش این بوده است که واژه " فوت " در ترجمه ها غالباً به معنای "رهایی" و "نجات" ترجمه شده که صحیح آن "فرصتی برای رهایی" است. همچنین اکثر مترجمان واژه "تفاوت" را به مفاهیمی چون "فرق"، "اختلاف"، نابسامانی"، "ناهمگونی"، "ناهماهنگی"، "خلل", "عیب" و "نقص" ترجمه کرده اند که با توجه به سیاق آیه و مفهوم لغوی این واژه، ترجمه های یاد شده، مناسب ارزیابی نمی شود و ترجمه صحیح آن را می توان "گسستگی" و "نیستی" دانست که با هدف آفرینش نیز کاملاً سازگار است.

نهج البلاغه با ترجمه فارسی قرن پنجم و ششم، کهن ترین ترجمه ای است که از کتاب گران سنگ نهج البلاغه در دست ماست. این ترجمه بر خلاف اهمیت زبانی و ادبی اش، کم تر مورد توجه زبان شناسان و ترجمه پژوهان بوده است. به همین خاطر، پژوهش حاضر در صدد است تا به عنوان یکی از اولین پژوهش ها در این زمینه، به بررسی و نقد ترجمه خطبه مشهور «شقشقیه» با تکیه بر الگوی نقد پیتر نیومارک (1988) بپردازد. یافته های این پژوهش که با روش توصیفی - تحلیلی، نگاشته شده، نشان می دهد که مترجم در ترجمه واژگان بیش تر از راهکار انتخاب معادل فرهنگی و در ترجمه استعارات، بیشتر از راهکار بازسازی تصویر استعاری استفاده کرده است. وی هر چند روش تحت اللفظی را برگزیده است اما از حیث ساختارهای دستوری، تابع بی قید و شرط متن مبدأ نبوده و مواردی از تغییر در ترجمه اش وجود دارد؛ این تغییرات گاهی به خاطر مسائل ایدئولوژیک و گاهی نیز به دلایل زبانی اتفاق افتاده است.

بررسی، شناخت و نسبت سنجی اسماء الهی نقش بسزایی در فهم، ترجمه و تفسیر قرآن کریم دارد. در جستار حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، هشت نام الهی حوزه آفرینش؛ صانع، خالق، فاطر، مبد ئ ، منشئ، بدیع، بارئ، ذارئ، مورد بررسی قرار گرفته تا بر پایه کاربست ها در شعر و نثر عرب، بافت زبانی و روابط هم نشینی و جانشینی در قرآن کریم، احادیث معصومان، سخن لغت شناسان و مفسّران، معنای دقیق و تفاوت های مفهومی و کاربردی آن ها نمایان شود. این نام ها همگی بر اصل مفهوم آفرینش دلالت دارند، ولی هریک ویژگی مفهومی و کاربردی خویش را دارا است. "صانع" سازنده با دقت، علم و مهارت است. "خالق" به معنای آفریننده بر اساس اندازه و تقدیر است و با ربوبیت و رزق پیوستگی دارد. "فاطر" به معنای پدیدآورنده ای است که نیستی را می شکافد و با توجه به هم نشین هایش بر قدرت و عظمت خداوند دلالت دارد. "مبدئ"، با توجه به مفهوم متقابل آن (معید)، بر آفرینش آغازین دلالت دارد. "منشئ" پدیدآورنده رفعت بخش است. "بدیع" بر نوآوری و بی نیازی آفریدگار از ماده و صورت پیشین دلالت دارد. "بارئ" آفریدگاری است که خود از هر عیب و نقص منزّه است و آفریدگانی به دور از عیب و ناراستی می آفریند. "ذار ئ " آفریدگارِ آفرینش پردامنه و پراکنده است. بی گمان لازم است تفاوت مفهومی این نام ها ، در ترجمه، تفسیر و استناد به آیات مورد توجه قرار گیرد.

ترجمه های قرآن کریم یکی از مهم ترین منابع شکل دهنده به ذهنیت مخاطبان غیر عرب زبان قرآن درباره مفاهیم این کتاب آسمانی هستند. واژه «عذاب» یکی از واژگان پرکابرد قرآن کریم است که در ساخت طرح واره قرآنی نسبت به معاد و زندگی در سرای آخرت نقشی کلیدی دارد. این تحقیق به بررسی این امر می پردازد که مترجمان فارسی قرآن، چه معادل هایی برای این واژه پیشنهاد داده اند. بررسی 50 ترجمه فارسی قرآن کریم در دوره های زمانی مختلف، با استفاده توأمان از روش های توصیفی- تحلیلی و روش های آماری، نشان می دهد که مترجمان فارسی زبان قرآن، اهتمام چندانی به معادل یابی برای این واژه نداشته اند و در اکثر قریب به اتفاق موارد، از خود واژه «عذاب» برای ترجمه استفاده نموده اند. البته در طول سده های میانه هجری، استفاده از خود واژه برای ترجمه به تدریج و با سرعت بسیار کم، رو به کاهش بوده که این سیر نزولی، در سده های معاصر شکسته می شود و اکثر مترجمان معاصر نیز رویه متقدمان را پیش گرفته اند. در اندک مواردی که از خود واژه برای ترجمه استفاده نشده، واژگان «مجازات، شکنجه، کیفر، عقوبت، آزار، گرفتاری، بلا و عقاب» به ترتیب کثرت استعمال، به عنوان برابرنهاد این واژه به کار رفته اند که به نظر می رسد از میان موارد فوق، واژه «کیفر» واژه مناسبی برای هم ارزی با کلمه «عذاب» در قرآن کریم باشد.

بحث و پژوهش در ابعاد مختلف لفظی و معنایی قرآن و بخصوص جنبه ها ی نحوی و بلاغی، حیرت و شگفتی قرآن پژوهان هر عصری را برانگیخته است. از جمله این مسائل نحوی بلاغی، بحث تنوین و مقاصد و اغراض پنهان در آن است. این پدیده منحصر به فرد زبان عربی که کاربرد گسترده ای در قرآن کریم دارد، علاوه بر معنای ظاهری و اصلی (نشانه نکره بودن)، معانی ثانوی دیگری هم دارد که به طور پراکنده در کتب نحو و بلاغت به آن ها اشاره شده است. با دقت و تأمل در آیات قرآنی چنین برمی آید که تنوین، دارای اغراض و دلالت های دیگری چون تفخیم، تقلیل، تکثیر، تنویع، تحقیر، تعمیم و... است . بررسی میدانی ترجمه های فارسی قرآن نشان می دهد که بیشتر مترجمان، توجه عمیقی نسبت به تنوین و دیگر دلالت های معنایی آن نداشته و به طور غالب معنای تنکیری آن را استنباط کرده اند. در این پژوهش، سعی شده است جنبه های دلالی تنوین در برخی از آیات قرآن با روش توصیفی و تحلیلِ انتقادی در ترجمه معاصر عبدالرحمن پیرانی و همکاران به عنوان یکی از جدیدترین ترجمه ها ی فارسی قرآن کریم به بوته نقد و تحلیل گذاشته شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که توجه به ابعاد معنایی و دلالی تنوین، می تواند گامی مؤثر در راستای ارتقای سطوح معناشناختی عبارات قرآنی و کشف لایه های بلاغی- معنایی این کتاب آسمانی باشد. اما با توجه به این که ترجمه مذکور ، حاصل کار یک تیم تخصصی است، در کنار ویژگی های ایجابی بسیاری که دارد، در حد انتظار به معانی ثانوی تنوین توجه نداشته، که این امر سبب شده است تا این ترجمه، از برخی معانی و مفاهیم والای نهفته در مفردات قرآنی، فاصله بگیرد.

اسلوب عطف یکی از پرکاربردترین اسلوب ها در زبان عربی به ویژه در قرآن کریم است که با پیوست عبارتی به عبارت دیگر ، مانع از تکرار گردیده و سبب ایجاز در کلام می گردد. اصل بر این است که " معطوف علیه " به عنوان عبارت نخستِ این اسلوب و " معطوف " به عنوان عبارت پسین در کنار یکدیگر قرار می گیرند. اما گاهی میان این دو عبارت به وسیله عبارتی که متعلق و متکی بر هر دو آن ها است، جدایی می افتد. بر اساس این پژوهش، این پدیده دارای کارکردی معنایی بوده و در واقع بیانگر تفاوت میان معطوف علیه و معطوف در برخورداری از معنای حکم مشترک فیه [حدث کلام + عبارت فاصل] است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی این پدیده در ترجمه آیاتی از قرآن کریم پرداخته است. نتیجه بررسی ها حاکی از آن است که این امر به عنوان یک پدیده شاخص معنایی، مورد شناخت و توجه مترجمان قرار نگرفته و جز در موارد معدودی به انتقال معنای حاصل از آن اهتمام نشده است. در این میان، ترجمه های تفسیری و ارتباطی که دست بازتری نسبت به ترجمه های تحت اللفظی دارند، واکنش بهتری در مواجهه با این پدیده داشته اند.

الگوهای متعددی به ارزیابی کیفیت و نقد ترجمه ها می پردازند که در بین آن ها الگوی گارسس زوایای بیش تری از نقد ترجمه ها را در برمی گیرد. این الگو بر اساس اصل برابری میان متن مبدا و مقصد استوار است و آن را در چهار سطح معنایی- لغوی، نحوی- صرفی، گفتمانی-کارکردی و سطح سبکی- کاربرد شناختی می داند. این پژوهش در صدد بوده است با روش توصیفی – تحلیلی، ترجمه الهی قمشه ای و فولادوند از سوره مبارکه قمر را بر مبنای سطوح چهارگانه مدل گارسس مورد بررسی و نقد قرار دهد. نتایج نشان می دهد که در سطح معنایی-لغوی در ترجمه فولادوند بسط معنایی بیش تر و در ترجمه الهی قمشه ای قبض معنایی، ابهام واژگانی و توضیح بیش تری مشاهده می شود. در سطح صرفی-نحوی در ترجمه فولادوند ترجمه غلط ساختار صرفی و نحوی بیش تر و در ترجمه الهی قمشه ای جابجایی ساختار در ترجمه بیش تر وجود دارد. در سطح گفتمانی-کاربردی در ترجمه فولادوند و الهی قمشه ای تغییر منظور آیات در حد یکسان و تغییر به سبب تفاوت های اجتماعی و فرهنگی در ترجمه فولادوند بیش تر مشاهده می شود. در سطح سبکی – کاربرد شناختی در ترجمه الهی قمشه ای، تغییر کاربرد صنایع بلاغی بیش تر مشاهده می شود. بنابراین میزان افزایش در ترجمه الهی قمشه ای بیش تر و در ترجمه فولادوند میزان مانش و میزان کاهش، بیش تر مشاهده شد.

واژه های «خَرَصَ» و «ظنّ» از جمله کلماتی هستند که در تعدادی از آیات هم نشین و در معنا مترادف دانسته شده اند. پژوهش حاضر بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی معنای این دو واژه در قرآن بپردازد، بنابراین با معناشناسی این دو واژه و تحلیل سیاق و بافت آیات قرآن، معنای این دو کلمه تبیین و در نهایت تمایز بین آن دو ارائه می شود. یافته های تحقیق بیانگر این است که اصل معنای واژه «خَرَصَ» تخمین و حدس است و در زبان عرب در مورد تخمین خرماهای نخل به کار می رود. در صیغه مبالغه (خراص) به معنای کسی است که در تخمین خود اقوال مختلف دارد که آن اقوال پایه و اساسی ندارند. مترجمان فارسی آن را به معنای دروغ، گمان، پندار، تخمین، بیهوده بافتن، یاوه گویی، بیان کردن نادرست، فراموش کردن سخنان الهی و تابع نفس شدن، گزافه، افترا، حدس، بی ربط گو معنا کرده اند و بر هرکدام از آن ها (به جز تخمین و حدس)، نوعی نقد وجود دارد که در مقاله حاضر به آن پرداخته شده است و معنای صحیح واژه «ظن» همان گمان است و در آیاتی که آن ها با هم آمده اند، در واقع ابتدا از عقیده و سپس از بیان آن عقیده سخن گفته شده است.

دو ماده قرآنی «عسر» و «یسر» از مفاهیم نیازمند بازنگری در ترجمه ها و تفاسیر است. بیش تر لغویان، مترجمان و مفسران، معادل «سهولت و آسانی» را برای ماده «یسر» ؛ و «سختی» را برای ماده «عسر» اخذ کرده اند. مهم ترین اشکالی که در صورت پذیرفتن این مفهوم در آیات پنجم و ششم سوره «شرح» نمود می یابد، عدم تطابق پیام آیات با واقعیت است. بر همین اساس، بیش تر مترجمان و مفسران، واژه «مَعَ» در این دو آیه را حاکی از نزدیکی حصول یسر در پی عسر دانسته و در ترجمه آن، کلماتی از قبیل «بعد از» را به عنوان معادل در نظر گرفته اند و تحت تأثیر یک قاعده نحویِ قابل نقد و روایتی ضعیف، معتقد شده اند که آیه ششم، تکرار و تأکید آیه پنجم است و پیام دو آیه این است که با هر عسر، دو یسر است. جستار حاضر در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی به بازیابی مفهوم «عسر و «یسر» و نیزتبیین نوع الف و لام «عسر» و تنوین «یسر» در آیات مذکور پرداخته و بر این نکته تصریح نماید که توجه به قرینه سیاقی آیاتِ نخستین سوره، بیانگر یک سنت الهی در آیه پنجم و بیان نمونه عینیِ قابل تحقق این سنت درباره رسول خدا (ص) در آیه ششم است. به این مفهوم که: قطعاً با هر عسری (ضیق و سختی هدفمندی)، یسری (سعه وجودی) عظیم است و در این عسر تو ای پیامبر (سختی و سنگینی بار رسالت)، نیز یسر (سعه وجودی) عظیمی خواهد بود. براین اساس، وجه تکرار آیات، تأکید و مبالغ ه و مانند آن نیست؛ بلکه هریک از دو آیه دربردارنده پیامی مستقل است که در این مقاله واکاوی شده است.