هنر و تمدن شرق

سنت گراییتفکر و جریانی معاصر و آمیخته با رمز و رازاست که اساساً ماهیت آن بر همین عنصر رمز استوار است. هرچند به لحاظ علمی، هرگونه فرایند رمزگشایی براساس اصول، زبان و یا قراردادهایی خاص شکل می گیرد، اما درک و دریافت در سنت گرایی تنها مختص به تعدادی انگشت شمار از افرادی خاص است که با ادعای اتصال به عالم والا، به سیر و سلوکی عمیق و متعاقباً تحولی شگرف نائل شده و هم اکنون در حکم وارثان، ناقلان و مفسران رموز هنری متعالی به نشر دانش الهی و روشنگری می پردازند. پیروان این فلسفه، اسرار الهی قید شده در قرآن را در حکم «کتابی بسته»خطاب می کنند که عقل عوام از درک آن قاصر است و هرگونه ادراک و خلق بر اساس مبانی این کتاب، صرفاً بر عهده خواص و مقربان است. بر اساس همین دیدگاه، سنت گرایان آثار هنرمندان مسلمان را آثاری والاو مقدس برمی شمارند، چراکه دربردارنده رموز معنوی هستند. از دید سنت گرایان جهان هستی نظامی است رمزآلود از نشانه های متکثر الهی که هریک در اوج کثرت مظهری واحد و منحصر به فرد از حقیقت ذات الهی هستند. به عبارت دیگر فلاسفه سنت گرا بر این باورند که هر موجود، ذاتی متافیزیکی و هستی شناسانهدر خود مستتر دارد که از ماهیتی ازلی برخوردار است. در این میان علاقه بیش ازحد سنت گرایان به بیان رموز حکمت هنر اسلامی و در نگاهی بالاتر، ارائه اصول و تعاریف حکمت هنر اسلامی و تشریح چگونگی خلق آثار توسط هنرمندان مسلمان، بسیار قابل تأمل است چرا که با اندکی تفکر در نظریات و آرای برجسته ترین چهره های سنت گرایی همچون گنون، بورکهارت، شوان و صدر، با مسائل به دور از منطق و متناقضی روبه رو خواهیم شد که نه تنها رنگ و بویی از حکمت، نه لزوماً اسلامی، نداشته، بلکه عقل سلیم و تفکر منطقی نیز به هیچ عنوان قادر به پذیرش آنها نیست. این مقاله به بررسی آرا و نظریات اصلی شاخص ترین چهره های سنت گرایی در باب حکمت هنر اسلامی و رموز نهفته در آن به مقایسه آنها با مفاهیم اسلامی تبیین شده در سنت اسلامی که به ادعای خود این اشخاص مبنای نظریات آنان است، پرداخته و به تشریح مختصری از تناقضات موجود و حضور آموزه های مکاتب دیگر در این جریان می پردازد.

بشر هنر را پدید آورد تا ابزاری باشد برای ابراز احساس و انتقال آن به دیگران. در این بین طبق نظریه و دیدگاه فیلسوفان، زیبایی شناسی و رسیدن به امر زیبا همواره دغدغه انسان خردمند بوده است، اینکه چطور زیبا بیندیشد و زیبایی ها را ببیند و آن را با استفاده از تکنیک و خلاقیت، بازآفرینی کند. هنرهای تجسمی و معماری، گونه ای از بازنمایی تصورات انسان در آفرینش هنری بود و در کنار آنها تنها پدیده انتزاعی و تجریدی هنر موسیقی بود که فارغ از عدم وجود جنبه های بصری و درک و دریافت اولیه، به پدیده ای رازگونه مبدل شد که درک و دریافت مختصات آن، نیاز به دانش و بینش ثانویه دارد. اگرچه موسیقی به لحاظ مختصات ساختاری، شاید در ظاهر، قابل انطباق با هر پدیده ای که در ساختار آن مهندسی و چینش وجود دارد، باشد ولی چنانچه اندکی ژرف تر بنگریم متوجه خواهیم شد که این دو هم جنس و هم سنخ نیستند. در این گفتار به تجزیه و تحلیل و نقد ساختاری و محتوایی یکی از مقالات بین رشته ای معماری و موسیقی، پرداخته خواهد شد که سعی دارد با هم پوشانی مصادیق، مختصات این دو هنر را در کنار یکدیگر قرار داده و در نتیجه، صورت و معنا را به یکدیگر الصاق کند و در این مسیر، جنبه احساسی به مستندات علمی و پژوهشی غلبه یافته و وجود خطاهای فاحش در تبیین مبانی نظری و طریقه اثبات انطباق آنها، از اعتبار و منزلت مقاله کاسته است.

پدیده جهانی شدن، عمدتاً به پدیده ای اطلاق می شود که براساس آن فاصله میان کشورها کاهش می یابد و جوامع کمتر توسعه یافته وکوچکتر تحت تأثیر جوامع بزرگتر و پیشرفته تر قرار می گیرند. براساس تعاریف مختلف برخی این پدیده را مرتبط با انقلاب صنعتی و برخی مرتبط با انقلاب تکنولوژیک در حوزه  ارتباطات می دانند. این پدیده تأثیر بسیاری بر الگوی شهرنشینی و تشکیل شهرهای بزرگ و سرعت انتقال تکنولوژی دارد و مانند سایر کشورها، بر کشور ما نیز تأثیر بسیاری داشته است. علاوه بر شهرها، معماری نیز به واسطه این پدیده دچار دگرگونی شده است. در این تحقیق مسکن شهری به لحاظ چند وجهی بودن مسکن و به دلیل فراوانی آن در نوع معماری مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می رسد تا به حال رابطه میان این پدیده و مسکن شهری در ایران به طور کامل تبیین نشده است، پس مسئله پژوهش این است که با توجه به تأثیر عمیق این پدیده بر مسکن شهری در ایران، این ضرورت وجود دارد تا رابطه مسکن شهری و این پدیده به درستی تبیین شود و به تعبیری باید گفت بدون تبیین رابطه این پدیده با مسکن شهری، نمی توان به درستی راجع به مسکن شهری در ایران اظهار نظر کرد. هدف این تحقیق آن است تا تأثیرات و مسائل به وجود آمده ناشی از این پدیده را بر معماری مسکن شهری به طور دقیق تر مورد بررسی قرار دهیم. لذا با روش کیفی و مطالعه اسنادی بر وجوه این پدیده و با مروری بر نظریات و پژوهش های انجام شده در ایران، به تبیین مسائل و تأثیرات ناشی از این پدیده بر معماری مسکن شهری خواهیم پرداخت. نتایج پژوهش نشان می دهد معماری مسکن شهری چه در شکل بیرونی و چه در فضاهای داخلی شدیداً تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته و منطبق بر سبک زندگی وارداتی و مدرن است.  

در این مقاله کوشش شده تا عوامل و زمینه های شکل دهنده به خطاطی اسلامی و نحوه پیکریابیِ حروف و ترکیبات از خلال زمینه های اجتماعی، متون تاریخی و سنگ نوشته های قرن اول هجری، شناسایی و تبیین شود. طبق روایت های غالب در پژوهش های غربی منشأ خط عربی به پیش از اسلام برمی گردد، و در شکل حروف از نبطی و در ساختار خطاطانه از سریانی گرفته شده است. این در حالی است که اختلافات طرح شده در قرن نخست اسلامی، مهمترین محل و محمل شکل دهی به خطاطی بوده و مسائل اختلافی در بدو اسلام، به خصوص در مورد قرآن، نیازمند راهکارهایی برای حل وفصل بوده اند که از دل آنها بخش مهمی از علوم، قواعد و قوانین اسلامی شکل گرفته است. خطاطی اسلامی، مبتنی بر چنین ضرورتی، در پی رفع مدون و نظام مندِ اختلافات ناشی از تفسیر، تأویل، جمع، قرائت و اعجامِ مصاحف شکل گرفته است. اعجام به عنوان علمی برای رفع شبهه و خطا، برخلاف آنچه عموماً بیان شده است، تنها شامل زیروزبر/نقطه گذاری نمی شده و شکل حروف و کلمات را نیز در نظر می گرفته است. اعجام در رسم الخط، در یک سیر تحول، در تکامل یافته ترین شکل خود، حروف را به منفردترین عناصر ممکن (مقوس، منتصب، منحن و منسطح) تجزیه کرده و سپس برای این عناصر شکل و اندازه ثابتی تعیین و نهایتاً حروف را در ترکیب مجدد این عناصرِ پایه ای از یکدیگر متمایز کرده است. پس از این، حروف به شکلی مشابه تکرار شده و به شکلی منظم در متن جا می گیرند. خطاطی اسلامی در چنین ساختاری زاده شده و قوام و تداوم یافته است.   

نگاره های تصویرسازی شده، روی ادوات مختلف، بخشی از هنرهای کهن ایران را تشکیل می دهد. واکاوی تاریخی سابقه این هنر را به پیش از تاریخ و مردمان ایران قدیم بازمی گرداند. از میان این نگاره ها، تصویر-نگاره های ویژه ای قابل تمییز است که به نظر می آید، در ضمن اینکه با تفکر و هدف بنیادین ویژه ای به تصویر درآمده اند، دارای مضامین نشانگی و فرهنگی خاصی نیز هستند. نگاره های نامبرده پیکره های شبیه سازی شده ای را نشان می دهد که در حال انجام نوعی حرکات موزون و معنادار هستند. دقت نظر در نقش ها، عناصر تصویری، پیکره های شبیه سازی شده و اعمالی که در این نگاره ها انجام می شود، منعکس کننده این موضوع مهم است که این آثار برای خوانش، نیاز به مطالعه علمی، هنری و نیز فرهنگی عمیق دارند. مقاله حاضر قصد دارد به این مهم دست یابد. بر پایه این مطالعات و در تأویلی ژرف نگرانه، پیکره های یاد شده در حال انجام حرکات رقص گونه، فرا انسانی و اسطوره ای شناخته شده و بر همین اساس از این دست نگاره ها، با عنوان نگاره های تصویرسازی شده با رقص خدایان، یاد می شود. با خوانش تاریخی-هنری و نشانه شناختی تصاویرِ نگاره ها انسان ها در حال انجام حرکات موزون ویژه ای، موسوم به رقص خدایان، به مثابه متن فرهنگی-هنری دریافت می شوند. در این مداقه سؤال اساسی این خواهد بود که تولید و دوام فرهنگی-هنری این گونه از نگاره ها، در هنرهای تجسمی ایران پیش از تاریخ، چگونه توجیه پذیر است؟ از اهداف ویژه جستار حاضر مطالعه بخشی از فرهنگ و هنر ایران پیش از تاریخ، با اتکا به اسناد تاریخی-هنری و اتخاذ شیوه های نوین علمی است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تصویرسازیِ این گونه نقوش فراتر از تزیین صرف بوده و با مفاهیمی چون نماد، باورهای دینی-فرهنگی، اعتقادات و جهان بینی اسطوره ای و روایت های این مردمان، ارتباط عمیقی دارد. پژوهش حاضر از نوع کیفی بوده و با روش تبارشناسی تاریخی و رویکرد نشانه شناسی پدیدارها به نگارش در آمده است. شیوه اتخاذی این مقاله تحلیلی-تأویلی است و گردآوری داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای مهیا شده است.

خوشنویسی همواره والاترین هنر در بین هنرهای اسلامی تلقی می شود، این اهمیت از خوانا و زیبانوشتن آیات قرآنی به عنوان کلام الهی و معجزه دین مبین اسلام حاصل شده است و می توان این هنر را هنر خاص جهان اسلام نامید، همچون سایر هنرها که در اثر گسترش دین اسلام به قلمروهای دیگر  وارد  شدند و با عناصر بومی و هنرهای باستانی جغرافیای مقصد درآمیختند و شکل و فرم جدید به خود گرفتند، هنر خوشنویسی اسلامی نیز با ورود به مناطق مختلف علی رغم ثابت بودن الفبای عربی، فرم های جدید و متنوعی پیدا کرد، کما این که انواع مختلف خط کوفی به عنوان خط اولیه الفبای عربی، نام جغرافیاهای مختلفی چون خط کوفی مدنی، کوفی مکی، کوفی مشرقی، کوفی مغربی و ... به خود گرفته اند. خوشنویسی اسلامی در چین به عنوان کشوری با بافت غیر اسلامی و زمینه مذهبی بودایی، در ترکیب با فرهنگ و هنرهای باستانی و دین جاری در این سرزمین، دستخوش تغییراتی شد و فرم گرافیکی متفاوت به خود گرفت و تحت عنوان خط صینی نام نهاده شد که با خطوط رایج در جهان اسلام متفاوت است. خط صینی در موضوعات مختلفی چون قرآن ها، کتیبه های مساجد، اشیاء کاربردی و سنگ قبرها ظهور پیدا کرده است. در این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی در بررسی خوشنویسی و تزئینات استفاده شده است. در این پژوهش به قرآن های کتابت شده در کشور چین  که به عنوان مهم ترین تجلی گاه خط صینی که همانا کلام خداوند است پرداخته شده تا به این پرسش ها پاسخ دهد: خوشنویسی آیات قرآنی، در قرآن های چینی به لحاظ شیوه نگارش دارای چه ویژگی فرمی متمایزی است؟ در تزئین و تذهیب صفحات قرآن های چینی، چه عناصری به چشم می خورد؟ و خط صینی به کارگرفته شده در کتابت قرآن های چینی، ریشه در کدام قلم دارد؟ نتایج حاصله حاکی از آن است که خوشنویسی قرآن های چینی از ترکیب خط عربی با حرکات قلم مو و پیچ و تاب های ضرب آهنگ های موجود در خوشنویسی چینی،  فرمی منحصربه فرد یافته   است. در تذهیب قرآن ها  و تزئین صفحات، از نمادهای رایج در آئین بودایی، نقوش باستانی و همچنین اشیای کاربردی در فرهنگ و هنر چین، رنگ های درخشان و گل و گیاهان رایج و نمادین این سرزمین استفاده شده است، همچنین خط صینی به کار رفته در قرآن های چینی ریشه در قلم محقق دارد.