هنر و تمدن شرق

در پی مهجور ماندن یک بنای تاریخی صرف نظر از روایات و وقایع سیاسی که پیرامون آن مطرح شده، ضرورت معرفی و شناسایی مقبره پیروزان «ابولؤلؤ» موجب شکل گیری مقاله حاضر شده است. بعضاً بناها و اماکن تاریخی و یا درختان مقدس و کهنسال به بهانه های واهی که گاه از تعصب و ناآگاهی سرچشمه می گیرد و در پاره ای از موارد با هدف سیاسی و اقتصادی مورد بی مهری قرارگرفته است که به مرور زمان فرسوده شده یا به رسم بازسازی و تخریب در شکل جدید فاقد انرژی و اعتبار می شده است. در مواردی نیز با فشارهای داخلی و خارجی ویران و محو می شوند. چنانکه فشارها و تهدیدهای امروز باعث شکل گیری وضعیت وخیم بنای آرامگاه ابولؤلؤ در کاشان شده است. دیواری را مقابل آن کشیده اند و چه بسا در آینده ای نزدیک به آسیب های جدی دچار شود. در این نوشتار صرف نظر از مسئله قاتل، مقتول و شرایط سیاسی و تعصبات مذهبی، می بایست به معرفی این بنا به عنوان یک اثر تاریخی توجه شود. زیرا وجود یا عدم این بنا تأثیری در حل اختلاف بین فرق اسلامی ندارد. ضمن اینکه حکومت فعلی ایران کوشش بسیاری در جهت رفع اختلاف قومی و مذهبی دارد از این رو شایسته است این میراث ارزشمند هنری- فرهنگی را که از نمونه های معماری کهن ایران است حفظ کرده و با تغییر نام و کاربری آن خدشه در تاریخ و فرهنگ وارد نکنیم.

سینمای بدنه یا جریان اصلی ایران در دهه های30 تا 50 خورشیدی، کاملاً تحت تأثیر فرهنگ و هنر وارداتی غرب و شرق قرار گرفته بود. نفوذ و استقبال عوام از فیلم های درجه دو و سه هندی و آمریکایی، باعث شد تا مقوله روایت و زیبایی شناسی بصریِ تولیدات گیشه ای سینمای ایران، به سمت سرگرمی صرف حرکت کند و فاقد عناصری از تاریخ، تمدن و فرهنگ ایرانی شود. در این میان کارگردانانی همچون «فرخ غفاری»، «ابراهیم گلستان» و «فریدون رهنما» با ساخت فیلم هایی مانند (شب قوزی)، (خشت و آینه) و (سیاوش در تخت جمشید)، تصویری نوین، مستقل و نامتعارف از تولید سینمایی در کشور ارائه دادند که در آن مضامین ملی، اعتقادی، فرهنگی و تاریخی ایران در اولویت قرار داشت. این نگاه ویژه به سینما باعث شد تا آثار این بزرگان در هیئت آینه ای تمام نما از جامعه، تاریخ و فرهنگ ایرانی معرفی شده و پایه گذار سینمایی پیشرو در تاریخ سینمای ایران در دوران قبل از انقلاب اسلامی شود. 

از مهمترین عناصر شناخت هر فرهنگی، شیوه معماری بومی و مرسومِ آن است. در این پژوهش قسمتی از ساختار ساده اما با شکوه ایران زمین در دامنه های زاگرس (منطقه هورامان) با خصوصیات خاص و هویت پنهان خود در زمینه معماری و بافت کالبدی روستایی، به عنوان ساختاری ویژه و حاصل تلاقی انسان، فرهنگ و طبیعت، مورد بررسی قرار گرفته است. روش انجام پژوهش، توصیفی-تحلیلی مبتنی بر بررسی اسنادی و بازدید میدانی است. یافته های پژوهش نشان می دهد، معماری هورامان در پرتو فرهنگ و همسازی با طبیعت شکل گرفته است. از نظر ویژگی های کالبدی نحوه استقرار روستاها در طرفین یا روی دامنه دره ای کم عرض با شیب عمومی زیاد واقع شده و تیپولوژی غالب بنا به صورت ساختمان های دو طبقه تکیه داده شده به شیب کوه است. از دید ساختاری، روستا دارای مراکزی به تعداد محلات است. از نظر بهر ه وری از زمین، سکونتگاه ها در جایی بنا شده اند که زمین کمترین استفاده را برای اهداف دیگر داشته است. نبود کوچه های بن بست در ساختار کالبدی مناطق مسکونی، دوربودن و حداقل کردن مخاطرات طبیعی و انسانی را در پی دارد. از ویژگی های تک بناها، پیوستگی سنگ، خاک و چوب، استفاده از دیمک و مَروله به عنوان عامل یکپارچگی و جلوگیری از رانش، استفاده از دیوارهای قطور سنگی جهت جلوگیری از تبادل حرارتی، وجود سایبان و باران گیر در اطراف تمام دیوارها و تفاوت ماهوی با معماری درونگرای مرکز ایران است. شناخت تجارب اندوخته چنین سبکی با حفظ بافت اولیه و اصالت خود، در همسویی با ساختار ارگانیک طبیعت است.

نمایش نو ژاپن پس از گذشت شش قرن از ابداع آن، همچنان به حیات خود ادامه می دهد. در این نمایش پیچیده و رازآلود مجموعه ای از اندیشه ها و هنرهای ژاپنی درهم آمیخته اند و در این میان حضور آیین ذن، در شکل گیری و اعتلای نمایش نو قابل تأمل و بررسی است. هرچند برخی از محققان درباره میزان اهمیت این حضور ابراز تردید کرده و آن را به چالش کشیده اند، اما از سوی دیگر عده ای از صاحب نظران نمایش نو را از اساس وامدار و متعلق به آیین ذن بودیسم دانسته اند. در این مقاله با بررسی برخی از اصول نظری و اجرایی نمایش نو شامل مبانی زیبایی شناسی، نظام حرکتی، ویژگی های ماسک، نحوه هدایت بازیگر و ... ، پیوند عمیق و ناگسستنی میان آیین ذن و نمایش نو آشکار شده است. ایجاد این پیوند تا حد زیادی مرهون نبوغ و اندیشه های «زآمی موتوکیو»، بازیگر، نمایشنامه نویس و نظریه پرداز نمایش نو است. او برای تدوین اصول نمایش نو به صورت مستقیم و غیرمستقیم از مفاهیم ذن بودیستی بهره گرفته است و از همین رو اندیشه های این دیده ور تئاتر شرق، خود می تواند به مثابه تبلور مفاهیم آیین ذن در نمایش نو محسوب شود.

حمام و فرآیند استحمام فراتر از یک مکان و به تبع آن فعالیتی مرتبط با بهداشت فردی و عمومی، در شکل سنتی خود در جامعه ایرانی یک فعالیت جمعی بوده که رفته رفته و در اثر ورود ذهنیت انسان به یک فضای جمعی معمارانه در طول زمان مشمول قاعده عینی-ذهنی شده است. همچنین در اثر ارتباط اجتماعی، باورهای مذهبی، نفوذ جامعه طبقاتی و سنت های فرهنگی به پدیده ای فراتر از فعالیتی جمعی، عملی شخصی یا مربوط به گروه اجتماعی خاص بدل شده است و ضمن احاطه بر همه این گروه ها به دلیل سپری شدن بخش قابل توجهی از زمان مردم جامعه سنتی در این کالبد و ریشه یافتن این بنا در ارسن های شهری، محلات، کوی ها و برزن ها در بازه ای طولانی از تاریخ زیست انسان، وجهی ناخودآگاه، ممزوج با عرف و باورهای مذهبی به خود گرفته و به بیانی دیگر به شکل یک آیین اجتماعی درآمده است. در این مجال سعی بر آن بوده است که از طریق ریشه یابی رفتار اجتماعی حمام و وقایع مرتبط با آن از خلال بررسی منابع کتابخانه ای شامل مطالعه متون تاریخی و ادبی و بررسی میدانی نقوش و آثار به جامانده از حمام های ایرانی با محوریت مطالعه نگاره های حمام «گنجعلی خان» کرمان به عنوان یکی از کامل ترین حمام های واقع در ارسن های شهری ایران، صحت این ادعا که حمام فراتر از یک عمل بهداشتی یا فردی، یک آیین اجتماعی در جامعه سنتی ایران بوده است، راستی آزمایی شود.

این نوشتار تلاش دارد با نگاهی بر دست بافته های بختیاری، به شناسایی نقوش نمادین مرتبط با حرز و تعویذ در دست بافته های این قوم بپردازد. از این رو مسئله قابل تأمل این است که چگونه نقوش مرتبط با حرز و تعویذ، روی این آثار کاربردی زندگی نقش بسته است و دلیل کاربرد این نقوش پر رمزوراز در این آثار چیست؟ به نظر می رسد پاسخ این سؤال را بایستی در حوزه فرهنگ لر بختیاری و نمادهای ایشان_که هریک با کارکرد مادی و معنوی ملهم از آداب و رسوم، سنت ها، عادات، برداشت ها و بینش ها و نهایتاً فرهنگ غنی و پربار آنان است_ جستجو کرد. مقاله حاضر به روش تحلیل محتوا انجام گرفته و اطلاعات آن از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی به دست آمده است. نتایج نشان می دهد اعتقاد به نیروهای ماورایی حرز و تعویذ در قالب نقوش پر رمزوراز علاوه بر جنبه تزئینی و کاربردی، رسانه ای برای انتقال پیام و ارزش های ثبت شده تاریخی آنها است. به علت اهمیت دست بافته ها در میان اقوام ایرانی، این نقوش جهت انعکاس آمال، آرزوها و خواسته هایش بستر مناسبی است و به جهت ارزش و بار اعتقادی شان به عنوان نقوش تزئینی وارد هنرهای دستی عشایر لر بختیاری شده اند.