زبان شناسی و گویش های خراسان

حذف از جمله فرآیندهای واجی رایج در زبان ها است که در آن یک یا چند مشخصه آوایی در یک موضع مشخص حذف می شود. این بافت خاص می تواند در یک واژه بسیط وجود داشته باشد یا در اثر یک فرایند ساخت واژی همچون ترکیب یا وندافزایی ایجادشود. هدف مقاله حاضر این است که در چارچوب نظریه بهینگی به بررسی فرآیند حذف در زبان فارسی گفتاری بپردازد و به سؤالات زیر پاسخ دهد: 1. فرآیند حذف در زبان فارسی معیار در چه بافت هایی صورت می گیرد؟ 2. کدام همخوان ها و واکه ها بیشتر در معرض حذف قرار دارند؟ 3. نوع و مقوله واژگانی کلماتی که حذف در آنها صورت می گیرد، کدام است؟ به این منظور 881 داده از فارسی معیار که در آنها فرایند حذف صورت گرفته مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان می دهد که همخوان ها بیش از واکه ها در معرض حذف هستند و در این میان سهم همخوان های انسدادی و واکه های کوتاه /a,e,o/ بیشتر است. همچنین کلماتی با مقوله واژگانی اسم و ساخت مشتق بیشتر در معرض حذف قرار دارند و در نهایت این که کلمات دوو سه هجایی گرایش بیشتری به سوی حذف داشته و هجای پایانی واژه مناسب ترین بافت برای اعمال فرایند حذف است.

یکی از مسائل قابل توجه در حوزه زبان شناسی اجتماعی و دوزبانگی، پدیده رمزگردانی است. از جوامع بزرگ دوزبانه در ایران می توان به جامعه دوزبانه های ترکی آذری-فارسی زبان اشاره کرد که وقوع این پدیده در میان بسیاری از آنان امری معمول است. هدف از انجام این پژوهش، بررسی علل عوامل رمزگردانی و انواع آن در میان تعدادی از دبیران دوزبانه ترکی آذری-فارسی زبان در شهر ارومیه می باشد. بدین منظور ابتدا داده های مرتبط با رمزگردانی این دبیران، از طریق مشاهده مستقیم گردآوری شد. این داده ها پس از آوانگاری، مورد تحلیل قرار گرفت. در پژوهش حاضر، از چارچوب نظری بلوم و گامپرز (1972) استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد که 15 عامل مختلف در وقوع رمزگردانی در میان این دبیران مؤثر بوده اند. همچنین مشخص گردید این دبیران دوزبانه در سه بافت اتاق دفتر، جلسات شورای دبیران، و کلاس های ضمن خدمت، در هنگام گفتگو درباره موضوعات آموزشی و غیرآموزشی از هر دو نوع رمزگردانی (استعاری و موقعیتی) استفاده می کنند.

زبان فارسی یکی از ارکان هویت ایرانی است که در عصر گفت و گوی فرهنگی و دهکده ی جهانی مورد توجه خاص استادان، پژوهشگران و علاقه مندان فرهنگ ایرانی در سراسر جهان قرار گرفته است. با این همه، رویکردهای متفاوت منابع آموزش زبان فارسی یکی از مشکلات پیش روی زبان آموزان و مدرسان این زبان است. در این مقاله بر اساس الگوی نشانه شناسی فرهنگی مکتب تارتو، چگونگی بازنمایی فرهنگ ایرانی در سطح پایه و میانی کتاب های خواندن و درک مطلب فارسی ویژه ی زبان آموزان غیرایرانی بررسی شد. به این منظور برای استخراج نشانه های فرهنگی، ابعاد سه گانه ی فرهنگ(بعد شعری، بعد بافت، بعد محتوا)، و رویکردهای سه گانه ی نشانه شناسی فرهنگی مکتب تارتو(رویکرد خود و نه دیگری، دیگری و نه خود، نه خود و نه دیگری)، مورد ملاحظه قرار گرفت. سپس برای اطمینان از نتیجه ی حاصل شده در آمار توصیفی، فرضیه ی پژوهش با استفاده از کای دو تک متغیره (Chi-square Test) و تی تست مستقل(Independent Sample T-test) نیز بررسی شد. در پایان نیز برای آموزش بعد بافت و محتوای فرهنگی در آموزش زبان دوم الگویی پیشنهاد گردید که طبق سازوکارِ آن، چنانچه تدوینگران متون آموزشی تمایل به استفاده از رویکرد خود و نه دیگری داشته باشند؛ لازم است از برجسته سازی ابعاد بافت فرهنگیِ خود بهره گیرند.

پژوهش حاضر، مطالعه ای توصیفی، تحلیلی و میدانی است که به بررسی نمونه اعلای دروغ در زبان فارسی و همچنین به ارتباط میان کنش گفتار دروغ و متغیرهای سن، جنسیت، رشته تحصیلی، جهت گیری مذهبی، منطقه جغرافیایی ( شهر یا مکانی که آزمودنی های مورد نظر در آن بزرگ شده اند) می پردازد. در این پژوهش از پرسشنامه ی رویکردهای مذهبی آلپورت و همچنین پرسشنامه ی کلمن و کی استفاده نموده و برای تحلیل داده های حاصل از نرم افزار اس پی اس اس نسخه ی ۲۲، بهره گرفته ایم. این پرسشنامه ها به ۲۸۰ دانشجوی دانشکده ی ادبیات که در ۸ رشته ی مختلف در مقطع تحصیلات تکمیلی، مشغول به تحصیل بودند، داده شد. انتخاب آزمودنی ها به صورت داوطلبانه و براساس جدول تعمیم پذیری مورگان، انجام گرفت. نتایج این بررسی ها نشان داد که نمونه ی اعلای دروغ در زبان فارسی دارای سه مؤلفه است: مؤلفه ی بیان خبر، مؤلفه ی کذب بودن خبر و مؤلفه ی قصد فریب داشتن. نتایج همچنین نشان داد که تنها میان متغیر منطقه ی جغرافیایی و مفهوم دروغ همبستگی و ارتباط وجود دارد و میان سایر متغیرهای مورد نظر با کنش گفتار دروغ تفاوت معنادار مشاهده نشد.

ساخت های کامل ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳی، از مقوله های دستوری بحث برانگیز و دارای پیچیدگی از جنبه صوری و معنایی است. علت این پیچیدگی را باید در این ویژگی جستجو نماییم که از یک سو با گذشته و از سوی دیگر با زمان حال پیوند دارد. هم گذشته و هم کامل در پیوند با رویدادی به کار می روند که پیش از هنگام گفتار رخ داده اند، هر چند در مورد ساخت کامل، بر خلاف گذشته، نقطه زمانی ویژه ای مد نظر نیست. ساخت کامل می تواند به همه بازه زمانی رخدادی که ما از آن گفتگو می کنیم یا به هر بخشی از آن پیوند داشته باشد. افزون بر این، پیوند رویداد با نقطه ارجاع وابستگی ساخت کامل را با زمان حال نمایش می دهد که در مورد گذشته نقلی، همان زمان گفتار یا «پیوند با اکنون» است. از سوی دیگر پیوند ساخت های کامل با نمود و زمان دستوری نیز به پیچیدگی آنها می افزاید. در این تحقیق به دو نوع ساخت کامل گذشته نقلی و گذشته نقلی استمراری می پردازیم. بر این پایه، انگیزه نگارش این نوشتار فراهم آوردن تبیینی از کارکردهای گوناگون این دو ساخت در زبان فارسی امروز است به ویژه این که فراوانی کاربرد آنها نسبت به سایر ساخت ها گسترده تر است. در این نوشتار، که داده های آن بیشتر از زبان گفتاری معاصر و از محتوای سریال های تلویزیونی، فیلم های سینمایی، گفتگوهای خبری، روزنامه ها، گاهنامه ها، پیکره زبانی بیجن خان و نیز در برخی زمینه ها برای پشتیبانی از پیشنهادها، از نثر گذشته فارسی نیز فراهم آمده است، با تحلیلی نقش گرایانه از ساخت های یادشده در چهارچوب رویکرد نقشی-رده شناختی دریافتیم که بارزترین کارکردهای گذشته نقلی آگاهی های غیر مستقیم، فراکنش زمانی، کارکرد تجربی، خبر داغ، کارکرد جهانی و شگفت نمایی هستند و گواه نمایی و استمرار رویداد از مهمترین کارکردهای گذشته نقلی استمراری به شمار می رود. افزون بر این دو ساخت یاد شده هم زمان در بر دارنده مفهوم زمان و نمود هستند.

هدف این پژوهش آن است که دریابد انواع و بسامد گفتمان نماهای به کار رفته توسط کودکان پسر و دختر یازده ساله تک زبانه فارسی زبان در بافت روایی چیست. گفتمان نماها عناصر واژی هستند که در فرایند دستوری شدگی، همه یا بخشی از معنای واژگانی یا ویژگی های دستوری خود را از دست داده اند و در سطح گفتمان ایفای نقش می کنند. این پژوهش بر روی پیکره روایی 11207 کلمه ای کودکان انجام شده است. آزمودنی های این پژوهش 19 دختر و 20 پسر یازده ساله فارسی زبان تهرانی بودند که از منطقه 9 شهر تهران به شیوه غیرتصادفی و هدف مند انتخاب شدند. نتایج آزمون فیشر نشان داد که هر چند پسران در مجموع 349 گفتمان نما و دختران 314 گفتمان نما را به کار بردند اما این تفاوت عملکرد تنها در خصوص گفتمان نمای «خب» معنادار بود و در خصوص سایر گفتمان نماها معنادار نبود. همچنین دختران با کاربرد 25 نوع گفتمان نما از انواع متنوع تری نسبت به پسران با کاربرد 20 نوع گفتمان نما بهره بردند. سه گفتمان نمای «بعد»، «بعدش» و «و» بالاترین میزان کاربرد را داشتند. این موضوع را می توان با اصل تصویرگونگی تبیین کرد. بر اساس این اصل توالی عناصر جمله منطبق با توالی رخدادهای جهان خارج است. از این رو، کاربرد سه گفتمان نمای فوق که بیانگر توالی رخدادهای داستان بودند از سوی کودکان این پژوهش بیشتر بود.

ویژگی های برجسته زبانی و ادبی نهج البلاغه همواره مایه پژوهش های زبانی و ادبی بوده است. در این میان شقشقیه خطبه ای مهم است که افزون بر آموزه های اخلاقی، از بعد زبانی نیرومندی برخوردار است. از این رو این مقاله می کوشد تا از طریق ایجاد یک سه ضلعی هرمنوتیک متشکل از بافت شناسی سیاسی-اجتماعی، نظریه فراگفتمان و مبانی بلاغت، به درک و شناخت بهتری از لایه های پنهان خطبه شقشقیه دست یابد. در این راستا، از شیوه اسنادی و کتابخانه ای برای جمع آوری داده ها و تحلیل آنها، استفاده شده است. چارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر حوزه بافت اجتماعی-سیاسی که خطبه در آن ایراد شده، شناسایی نشانگرهای فراگفتمان شامل نشانگرهای محاوره ای و تعاملی (مطابق با مدل هایلند، 2005) و فنون اقناع مخاطب از حیث روش های بنیادین بلاغت (اتوس، لوگوس، پاتوس) است. نتایج بررسی متن خطبه شِقشِقیّه، نشان داد که گذرها با بسامد 20 پرتکرارترین و چارچوب سازها و استنادها با بسامد 1، کم تکرارترین نشانگرهای محاوره ای هستند. همین طور، نگرش ها و خوداظهارها با بسامد 7 پرتکرارترین، و درگیرسازها با بسامد 2 کم تکرارترین نشانگرهای تعاملی هستند و هیچ نوع ارجاع درون متنی و عبارت احتیاطی در متن خطبه مشاهده نمی شود. همچنین، نشانگرهای محاوره ای پرتکرارتر از نشانگرهای تعاملی بودند. همچنین، تحلیل خطبه نشان داد که گفتمان امام علی(ع) در خطبه شِقشِقیّه که متنی نه کنایه وار بلکه پراستعاره است جلوه ای معرفتی دارد، چه گویی گوینده با مخاطبی غافل روبه رو است و لاجرم مسیر سخن می بایست به سوی هشدار به پیش رود. وجه غالب کلام امام علی(ع) در این خطبه عمدتاً متمرکز بر روش های بنیادین لوگوس و پاتوس است، زیرا بافت اجتماعی-سیاسی، وجود جنبه های عقلانی و البته احساسی در کنار هم را ایجاب می کرده است.

در مقاله حاضر تلاش شده است تا انگیزه های معناشناختی و کاربردشناختی باهم آیی واژگانی بر اساس معناشناسی قالبی که مشخص می کند چه واژه هایی با واژه "دست" باهم آیی دارند و چه انگیزه شناختی می تواند توجیه گر کنار هم قرار گرفتن این واژه ها باشد، بررسی شود. به عبارت دیگر، پرسش این است آیا انگیزه ای که واژه های پایه و باهم آی را در کنار یک دیگر نگاه می دارد، تناسب قالبی بین دو واژه است یا خیر. برای بررسی این مهم لازم است قالب واژه های باهم آی و پایه با قالب کل ترکیب مقایسه شود. به این ترتیب، باهم آیی با واژه "دست" مورد بررسی قرار گرفته و در آن باهم آیی فعلی و اسمی از یک دیگر بازشناخته شده اند. به علاوه، مشاهده شده که هر چند واژه "دست" با برخی از واژه ها باهم آیی دارد، اما با واژه های مترادف آن ها باهم آیی ندارد. همچنین، گاهی ساختارهایی وجود دارند که در ظاهر تناسب قالبی ندارند، اما از طریق استعاره و مجاز متناسب می شوند. گاهی اوقات استعاره و مجاز به واسطه مفاهیم فرهنگی امکان مفهوم سازی پیدا می کنند که از آن جمله می توان به شیطان، استعمار و عالم غیب اشاره کرد.

در زبان فارسی به حضور همزمان مفعول رایی و یک واژه بست دوگان سازی واژه بستی اطلاق می شود. در این مقاله نشان خواهیم داد که ارائه یک تحلیل دستوری صحیح از این فرایند منوط است به تمایزی که میان مرز بند و جمله قائل می شویم. هم نمایگی مفعول رایی و واژه بست ضمیری در حوزه بند، ذیل عنوان دوگان سازی قرار می گیرد؛ در حالی که اگر رابطه هم نمایگی میان این دو سازه در حوزه جمله قرار بگیرد فرایند موردنظر، چپ نشانی است که به موجب آن گروه اسمی نشانه گذاری شده با «را» به حاشیه چب بند منتقل شده و نقش آن در مقام مفعول را همان واژه بست در درون بند بر عهده می گیرد. شاید بتوان بارزترین وجه تمایز میان دو ساخت دوگان سازی مفعول و چپ نشانی آن را، حضور یک وقفه آوایی در مورد دوم دانست.

تغییراتی که در یک سطح زبانی رخ می دهد مرتبط با دیگر سطوح زبان نیز می باشد. این نکته را می توان در تعاملات بین زبانی همچون وام گیری مشاهده کرد. نام ها از جمله نشانه های زبانی هستند که به هنگام وام گیری ترجمه نمی شوند. در عوض، هر زبان با توجه به محدودیت های آوایی خود، تغییراتی در صورت نام های وام گرفته می دهد. در این پژوهش، با بررسی 93 نام دوجزئی در گونه ترکی اسفیدانی، تلاش کرده ایم الگوهای آوایی و کارکردهای ارتباطی تغییرات انجام گرفته را تحلیل کنیم. برای این منظور، پس از گردآوری نام های کوچک دوجزئی تغییریافته، به مقایسه صورت آوایی هر یک از نام ها در زبان فارسی و گونه موردپژوهش پرداخته ایم. تحلیل داده ها نشان می دهد فرایندهای نرم شدگی، نیمه افراشتگی، افتادگی، و پیشین شدگی بسامد بالاتری نسبت به دیگر فرایندها دارند. علاوه بر این، کوتاه سازی واژگانی از طریق حذف یک آوا یا زنجیره آوایی یا هجایی، برجسته ترین فرایند آوایی است که به دلایل غیرآوایی رخ می دهد؛ بهینه سازی کارکرد ارتباطی زبان یکی از انگیزه های اصلی این نوع تغییرات است که در قالب رساترسازی نام ها نمود یافته است. همچنین، داده ها تبدیل صورت آوایی یک نام به صورت های مختلف را در گذر از فارسی به گونه موردپژوهش نشان می دهند. صورت های مختلف به وجود آمده در موقعیت های جداگانه ای به کار گرفته می شوند؛ برای نمونه، صورت های کوتاه تر یک نام در جهت نمایش و تثبیت رابطه فرا-فرودستی به کار می روند..

مفهومی شدگی حوزه معنایی مرگ به دلیل پیچیدگی و ناشناختگی از طریق ساختارهای استعاری به طرق مختلف و گاه حتی متقابل صورت می گیرد. هدف اصلی این مقاله بررسی نگاشت های مفهومی مرگ با حوزه های مبدأ متقابل و توجیه آن درقالب نظریه تصویرگونگی است. پیکره مورد بررسی با درنظر گرفتن آثار ادبی زبان فارسی از عواملی چون بازه زمانی، جنسیّت، وزن و گونه های ادبی انتخاب و بررسی شد. برطبق نتایج این بررسی، حوزه های متقابل زیر مشاهده شد: جهت، مسیر، فاصله، طیفِ نور، فضا، جان بخشی، خوراک، درجه حرارت و نیز طیف سلامت و دوام. این ویژگی با توجه به تجربه انسان از مرگ در جهان مادی از یکسو و باورها و اعتقادات مذهبی توجیه شده و نشان می دهد که بین تقابل های استعاری در درون زبان (سطح دالّ) و ویژگی های برون زبانی (سطح مدلول) نوعی هماهنگی از نوع تصویرگونه وجود دارد.

گفتمان موجود در فرایند بازجویی از حیطه های جالب و ارزشمند انواع پژوهش های زبانی است. آنچه که گفتمان و تعامل بازجویی را شکل می دهد، توالی پرسش و پاسخ ها است. نگارندگان در جستار حاضر به بررسی و تقسیم بندی انواع صورت های پرسشی در فرایند بازجویی پرداخته و همچنین مؤلفه کاربردشناختی «میزان کنترل کنندگی» را در بررسی ها لحاظ کرده اند. لازم به ذکر است که داده های پژوهش حاضر بر اساس داده های متشکل از بیست و یک پرونده کیفری در سه شعبه از دادسرای شهر شیراز تشکیل شده است. تحلیل ها مؤید این نکته است که توزیع انواع سؤال ها در گفتمان بازجویی به میزان چشم گیری با یکدیگر تفاوت دارد، به گونه ای که از شش نوع صورت های پرسشی اطلاعی گسترده، اطلاعی محدود، اختیاری، بله/ خیر، اخباری و تأکیدی بیشترین کاربرد را به ترتیب اطلاعی های محدود و اطلاعی های گسترده به خود اختصاص می دهند و به لحاظ کنترل کنندگی نیز دارای کم ترین میزان می باشند. دلیل این امر را نیز می توان به بافت و فضای بازجویی در مرحله دادرسی نسبت داد که به موجب آن بازپرس قصد دست یابی هرچه بیشتر به اطلاعات و جمع آوری ادله برای مرحله متعاقب یعنی دادگاه را دارد. از دیگر یافته های پژوهش حاضر نیز می توان به این نکته اشاره داشت که پرسشی های اخباری که عموما در بسیاری از پژوهش ها در دسته پرسش های بسته قرار می گیرند، بر اساس داده های حاضر در دسته پرسش های باز قرار می گیرند.