۱.
کلید واژه ها:
قرآن کریم فرهنگ زمانه آیات مخالف علم فرضیات علمی علم جدید
یکی از مباحث مرتبط با موضوع قرآن و فرهنگ زمانه، پنداره ی وجود آیاتی مطابق با باورداشت مخاطبان عصر نزول اما مخالف با علم، در قرآن کریم است. پذیرش این پنداره بر صلاحیت و مرجعیت علمی قرآن بر دیگر حوزه های دانش بشری، از جمله علوم تجربی و علوم انسانی تأثیر مستقیمی دارد. برخی قرآن پژوهان بر این اندیشه اند که استفاده از باورهای مخاطبان عصر نزول(هرچند بر خلاف علم باشند) بدون تأیید یا تکذیب آن باورها یک روش عقلائی و یک انتخاب آگاهانه برای هدایت است و نقصی بر قرآن محسوب نمی شود. از نظر آنان قرآن به قصد تربیت و هدایت عرب جاهلی و با توجه به قدرت درک و فهم آنان، با آگاهی و به عمد آموزه هایی را که منطبق با فهم عرب حجاز از جهان و طبیعیات بوده انعکاس داده است. از این رو نمی توان از قرآن انتظار داشت به عنوان منبعی برای معرفت درباره چگونگی کیهان و انسان سخن بگوید و گزاره های آن واقع نما باشد. پژوهش پیش رو با روش تحلیلی انتقادی به بررسی این پنداره پرداخته و در نهایت به این نتیجه رسیده است که قرآن کریم با سه رویکرد نکوهشی، پیرایشی و پذیرشی با باورهای عصری برخورد کرده است و التفات قرآن به هدایت و ارشاد مخاطب خود به گونه ای نبوده که مضامین باطل و باورهای خرافیِ برخاسته از جهل در درون مایه وحیانی آن راه یابد. همچنین آیاتی که به عنوان شاهدی بر تعارض قرآن و علم مطرح شده است، چیزی جز تفسیر قرآن بدون توجه به معیارهای صحیح تفسیر و تحمیل فرضیات علمی غیر قطعی بر آیات قرآن نیست. استشهاد به تفاسیر مطابق با باورهای عصری برای دفاع از این نظریه نیز ناشی از مغالطه قرآن و کلام مفسّران است. همچنین این نظریه با جاودانگی و قداست قرآن منافات دارد و موجب بی اعتباری مضامین قرآن و بی اعتمادی مخاطبین قرآن می شود.
۲.
کلید واژه ها:
نقد حدیث کهیعص عاشورا امام حسین (ع) سعد بن عبدالله اشعری دلائل الامامه
حدیثی از حضرت ولی عصر(عج) در تفسیر آیه مبارکه «کهیعص» از قول خداوند ذکر شده است که طبق آن، کاف اشاره ای به کربلا، هاء، رمز هلاک عترت، یاء، اشاره به نام یزید ظالم، عین، اشاره به عطش و صاد، نشانه صبر امام حسین(ع) است. این حدیث در دو منبع حدیثی قرون 4 و۵ هجری با دو سند مختلف و در قالب سؤالی که سعد بن عبدالله قمی از حضرت ولی عصر(عج) پرسیده است، گزارش شده است. ابن شهرآشوب نیز حدیث را در قالب سؤال شخصی با نام اسحاق الاحمر از آن حضرت و بدون ذکر سند کامل روایت کرده است. اعتبار سنجی منابع حدیث گویای عدم اعتبار یکی از منابع است. بررسی سندی حدیث وجود راویان مجهول و یا منتسب به غلو را در آن نشان می دهد. بر متن حدیث، نقدهایی همچون تعارض با گزارشات تاریخی ، غرابت با شأن امام، عدم مناسبت واژگان ذکر شده در تفسیر آیه با فرهنگ قرآن و دیگر روایات تفسیری آیه مورد نظر و عدم ذکر حدیث در کتب تفسیری معتبر از متقدمین بر آن وارد است. نتیجه بررسی های انجام گرفته تا حد زیادی از اعتبار این حدیث می کاهد. عدم توجه به نقل احادیثی این چنین در بیان اهمیت حادثه روز عاشورا، بدون شک سبب کدورت آینه زلال عقاید پاک شیعه می گردد.
۳.
کلید واژه ها:
فاصله قرآنی حرف فاصله کلمه فاصله جمله فاصله ساختار فاصله
فاصله قرآنی، در پایان آیات پدیده ای است که یکی از وجوه امتیاز قرآن نسبت به شعر و نثر عربی است. این پدیده در پژوهش های قرآنی کمتر مورد بررسی و تحلیل ساختارشناسانه و آماری قرار گرفته است. ساختار فواصل را از سه جهت می توان مورد توجه قرار داد: حرف، واژه و جمله. کدام حروف بیشترین بسامد را در پایان آیه دارند و چرا؟ حروف ماقبل آخر آیات کدام اند؟ چه تعداد از واژه هایی که در آخر آیات هستند فعل و اسم، مذکر و مونث هستند؟ چه ارتباطی میان تفاوت فواصل سوره ها با آهنگ و ریتم آنها وجود دارد؟ بیش از 63 درصد آیات با حرف «ن» و «م» پایان یافته است که دارای صفت غنه بوده و حالت ترنم و آواز بیشتری نسبت به سایر حروف دارند. از فواید تحلیل آماری ساختار واژگانی فواصل آشنایی با اسماء و صفاتی است که در پایان آیات آمده اند. از جمله نکات قابل توجه دو نام «غفور رحیم» است که بیش از دیگر اسامی و صفات در پایان آیه قرار گرفته است. یکی از دلایل تفاوت آهنگ سوره های قرآنی به فواصل آیات آنها برمی گردد. بهر حال این مسائل به شکلی بدیع و نو در این مقاله مورد بررسی و توجه قرار گرفته است.
۴.
کلید واژه ها:
تفسیر قرآن فقه الحدیث تفسیر عصری گرایش تفسیری وجودگرایی تفسیر وجودی
آثار تفسیری بی شمار در موضوعات وجودگرایانه ازجمله انسان در متن زندگی، آزادی، انتخاب، تفرد، مسئولیت، اضطراب، معنای زندگی و... در دوره معاصر، نشان از تحول اساسی ایجاد شده در سبک تفسیرنویسی و شکل گیری گفتمان وجودگرایی در تفسیر و شرح متون دینی دارد. از طرف دیگر هر نظام و سیستم تفسیری از اجزای مختلفی تشکیل شده که بر یکدیگر تأثیرگذار و از هم تأثیرپذیرند. برای حصول شناخت کافی در حوزه روش ها و گرایش های تفسیرنویسی و تفسیرگویی، لازم است به نقش بخش ها و یا عوامل و جریانات مختلف توجه کرد. این امر به گونه ای است که تفسیرگویی را تابعی از تحولات علمی، فرهنگی، اجتماعی هر عصر در تمام عرصه ها قرار می-دهد. از این رو، این مقاله برآن است پس از معرفی مختصر چیستی جریان تفسیر وجودگرا، عوامل مؤثر را در به متن فراخوانده شدن رویکرد تفسیری وجودگرایی در شرح متون دینی، مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. تحولات فکری- اجتماعی مختلفی در جهان اسلام و غرب مانند جریان مارکسیستی-سوسیالیستی، لیبرالیسم، پراگماتیسم، فردگرایی، اومانیسم و تحولات دانش های علوم انسانی چون ساختارگرایی، روانشناسی و عوامل فرهنگی و گسترش عرفان و جریان روشن فکری در ایران از جمله عوامل مؤثر در پیدایش و رونق این رویکرد تفسیری به شمار می روند. هر یک از این عوامل و جریانات در شکوفایی گرایش وجودگرایی در تفسیر متون دینی به میزان قابل توجهی اثرگذار بوده اند به گونه ای که برخی از آن ها به جهت هم راستایی و شباهت های خود با رویکرد وجودگرایی و برخی دیگر به جهت تقابل با آن به رونق این رویکرد تفسیری یاری رسانده اند.
۵.
کلید واژه ها:
آیه تبلیغ پیامبر اکرم (ص) امام علی (ع) غدیر ولایت روش عملیاتی تحلیل گفتمان پدام
خطبه ی غدیر از مهم ترین خطابه های پیامبر اکرم (ص) است که به عنوان یک گفتمان ولایی در عرصه ی اجتماعی آن روز مطرح شد؛ به دلیل عجین بودن روح و جان نبی اکرم(ص) با قرآن کریم، این خطبه به شدّت تحت تأثیر قرآن کریم قرار دارد. آیه 67 سوره مائده معروف به آیه تبلیغ در صدر این آیات، با اتفاق نظر شیعه و اکثر اهل سنت در اختصاص به جریان غدیر از مهمترین آیاتِ خطبه به شمار می آید. لذا تحلیل گفتمان به مثابه یک روش جدید که به کشف معنای متن و لایه های زیرین آن می پردازد، در بررسی این آیه حائز اهمیّت است. در این پروژه با استفاده از روش عملیاتی تحلیل گفتمان پدام (PDAM) که بر مبنای بینش اسلامی طراحی شده، آیه تبلیغ در پنج فضای ساختاری، معنایی، ارتباطی، گفتمانی و فراگفتمانی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و محورهای اساسی آن مشخص شد و نیز تبیین گشت که این گفتمان در مقابل گفتمان منافقان، ولایت را انتصاب الهی می داند و ولایت به عنوان دال مرکزیِ این گفتمان بیانگر این نکته است که رسالت عظیم رسول اکرم(ص) و دین اسلام جریانی ولایت محور است نه شریعت محور لذا با پایان عمر شریف نبی اکرم(ص) پایان نمی پذیرد.
۶.
کلید واژه ها:
أسند عنه شیخ طوسی رجال توثیق مدح راوی
شیخ طوسی برخلاف اصطلاحات رایج رجالی، تعبیر «أسند عنه» را در شرح حال بیش از 330 نفر از اصحاب حضرت صادق(ع) و تعداد اندکی از اصحاب برخی دیگر از معصومان(ع) به کار برده است که مراد از آن معلوم نیست. این تعبیر در دیگر کتب رجالى شیعه - به جز مواردی اندک، آن هم به خاطر نقل یا تبعیت از شیخ - دیده نمى شود. علی رغم چنین چیزی، برخی این عبارت را ازجمله الفاظ توثیق و مدح راوی تلقی کرده اند. ازآنجاکه این عبارت را شیخ طوسی در شرح حال تعداد قابل توجهی از راویان به کار برده است، ضروری می نماید که در گام نخست، نظریاتی که پیرامون شیوه تلفظ عبارت «أسند عنه» و به تبع، معنای آن بیان شده است، بررسی و راستی آزمایی گردد و در مرحله بعد، مشخص شود که آیا این عبارت، می تواند بیانگر وثاقت راوی باشد یا خیر؟ این مقاله با استفاده از روش تحلیلی به این یافته ها دست می یابد که اولاً، قرینه بلامعارضی نسبت به تعیّن هیچ یک از معانی برداشت شده از این عبارت وجود ندارد و صواب، آن است که گفته شود که معنای «أسند عنه» مبهم بوده و خود شیخ طوسی، بر مراد خویش از استعمال این عبارت داناتر است؛ ثانیاً، این عبارت نمی تواند هیچ دلالتی بر توثیق یا حتی مدح راوی داشته باشد.
۷.
کلید واژه ها:
نهج البلاغه امام علی (ع) مدیریت حکومت سیاست عدالت روش تحلیل محتوا
ترسیم ساختار تعاملات مدیریتی حاکمان از رهگذر تعمق در مهم ترین مؤلفه های مطرح در نامه امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر، به وضوح بیانگر ژرفای معرفتی مکتب علوی است. انتخاب الگوی کارآمد مدیریتی و تنظیم سیاست عدالت گستر داخلی و خارجی، ضرورت ساماندهی نوشتار حاضر را مضاعف کرده اند، لذا در این پژوهش با روش تحلیل محتوا و به صورت کیفی و توصیفی، مفاهیم این عهدنامه واکاوی شده است. بهره گیری از این روش، نگاه جامعی به شاخصه های تعاملی حاکمان، ضابطه های گزینش کارکنان و راهبردهای نیل بدین اهداف کلان را نتیجه می دهد. یافته ها حاکی از آن است که متن نامه بر سیاست داخلی تمرکز دارد و بر مؤلفه هایی همچون عدالت ورزی، اصلاحات فرهنگی، ساماندهی اقتصادی و گزینش هدف دار کارکنان دولتی تأکید شده است. توصیه های حضرت امیر(ع) در عرصه سیاست خارجی با محوریت نکوهش پیمان شکنی نیز افق های نوینی در تحلیل متن نامه می گشاید. گونه های مواجهه حکومتی در قالب تعاملی، تنبیهی، تربیتی، سنجشی و تشویقی بسامد قابل توجهی دارد و مدلی روزآمد در تمامی عرصه های مدیریتی ارائه می نماید. توصیه حضرت امیر(ع) به مدارا، بخشش، مهرورزی، عدم تبعیض در تعامل با مردم، تنبیه احتکارکنندگان و کارگزاران خیانت کار، همچنین دلگرم سازی فعالان شایسته، در این شبکه مضمونی برجسته شده است.
۸.
کلید واژه ها:
اختلاف نسخه اصول اربعمائه تحلیل کتابشناسی حدیث شیعه
از ویژگی های بارز حدیث اسلامی، خصوصاً حدیث شیعه، انتقال مکتوب آن در طی نسل های متمادی است. این ویژگی گرچه مزیّتی مهم به شمار می آید اما مشکلاتی نیز ناگزیر به همراه دارد. یکی از این مشکلات مسئله پیدایش اختلاف در نسخه/تحریر های کتب حدیثی است که از قرون متقدّم تاکنون از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و هست. در دوران پیش از شیخ طوسی که هنوز دیدگاه حجّیّت تعبّدی خبر چندان مورد توجّه امامیه، خصوصاً در بغداد، نبود، یافتن نسخه های مورد اعتماد از کتب حدیثی، از مهم ترین فعّالیت های فقها و مکاتب حدیثی امامی به شمار می رفت و پس از پذیرش این دیدگاه نیز، اختلاف نسخه های کتب حدیثی، خود را در موضوع تعارض روایات نمایان می نمود. با این حال، مسئله اختلاف نسخه های کتب متقدم امامی تاکنون به صورت مجزّا مورد بررسی قرار نگرفته و عوامل آن واکاوی نشده است. با شناخت این عوامل، علت ترجیح یک نسخه از یک کتاب حدیثی، توسط محدثین متقدم امامی آشکار و در یافتن نسخه و متن اصیل یک روایت و رفع تعارض میان روایات موفق تر خواهیم بود. در همین راستا با معرفی روش «تحلیل کتابشناسی» و با استفاده از این روش، عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی را شناسایی و برای هر مورد نمونه هایی ارائه می نماییم. در نتیجه این بحث، چهار عامل کلی جعل، تصحیف و تحریف سهوی، شتاب در اجازه و اختیار راوی از عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی شناخته شد.
۹.
کلید واژه ها:
امام علی (علی) نهج البلاغه بیگانگی اجتماعی ملوین سیمن تنفر فرهنگی
مفهوم بیگانگی اجتماعی و ابعاد و عوامل آن، در اکثر فرهنگ ها و جوامع بعنوان یک معضل و مسأله اجتماعی مورد تحلیل قرار می گیرد. این مفهوم بمعنای احساس انفصال و فقدان پیوند ذهنی میان فرد و جامعه می باشد و رشد و پویایی فرهنگی- اجتماعی جامعه را با توقف مواجه می کند. امام علی(علیه السلام) در دوران خلافت با حوادث سیاسی و اجتماعی مهمی مواجه شد. رویارویی با دشمنان خارجی و داخلی و غفلت و دوری مردم از فرهنگ اصیل اسلامی سبب شد تا ایشان میان خود و جامعه پیرامون، احساس انفصال و بیگانگی نماید که بازتاب این حالت در خطبه ها و نامه های نهج البلاغه بوضوح دیده می شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس نظریه ملوین سیمن به واکاوی بیگانگی اجتماعی امام علی(علیه السلام) می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد که احساس بی قدرتی، احساس ناهنجاری اجتماعی و احساس تنفر فرهنگی مهمترین عوامل احساس بیگانگی اجتماعی در نهج البلاغه می باشند.
۱۰.
کلید واژه ها:
امام سجاد (ع) صحیفه سجادیه دعای هجدهم نظریه انسجام انسجام غیر ساختاری
نظریه زبانشناسی "سیستمی - نقشی" مایکل هالیدی از مهم ترین نظریات زبانشناسی است که در چارچوب نقشگرایی به شکلی نظام مند به تحلیل متون ادبی مختلف می پردازد. او در بخشی از این نظریه، از شاخص هایی سخن می گوید که یک متن منسجم باید داشته باشد. سپس رقیه حسن با ارائه نظریه مجزّایی به نام "هماهنگی انسجامی" به تکمیل نظریه همسرش می پردازد. در این پژوهش، بر اساس نسخه تکامل یافته نظریه هالیدی و حسن 1985م، و نیز مفهوم هماهنگی انسجامی که رقیه حسن در سال 1984م مطرح کرد، انسجام و ابزارهای انسجام بخش آن، در دعای هجدهم صحیفه سجادیه، به بوته نقد و ارزیابی توصیفی - تحلیلی و آماری گذاشته می شود. هدف نگارنده در این مقاله آن است تا با اتکا به نظریه مذکور، انسجام، عوامل و نیز میزان این انسجام را در متن دعای هجدهم صحیفه سجادیه، تبیین نماید. دستاورد پژوهش نشان از وجود انسجام متنی بسیار بالا و نزدیک به 100% درصد را دارد که از منظر دانش زبانشناسی قابل توجّه و تأمّل است. عوامل و ابزارهای دستوری و واژگانی انسجام غیر ساختاری، در متن دعای هجدهم صحیفه سجادیه، حضوری غالب و چشمگیر دارند. این بسامد بالای فراوانی عوامل انسجام غیر ساختاری در متن دعا، عمدتاً نمایانگر توفیق امام سجاد (ع) در بازتاب دقیق مفاهیم دعا در صحیفه سجادیه است.
۱۱.
کلید واژه ها:
قرآن کریم سیئه سوء معناشناسی ساختگرا روابط مفهومی
«سیئه» از واژه های پربسامد قرآنی است که بیشتر در پیوند با حوزه معنایی «نافرمانی خدا» در نظر گرفته شده است حال آنکه کاربردهای فراوان دیگری هم در قرآن دارد که تاکنون با رویکرد جامع معناشناسانه بدان پرداخته نشده و جایگاه آن در نظام معنایی قرآن تبیین نگشته است. در این پژوهش از روش معناشناسی ساختگرا استفاده شده است و با بررسی روابط مفهومی «سیئه» با دیگر مفاهیم به کاررفته در قرآن اعم از روابط مفهومی ترکیبی (همنشینی) و بدلی (جانشینی) به تحلیل معنایی این مفهوم و حوزه های معنایی آن پرداخته شده است. با توجه به روابط همنشینی روشن می شود که در قرآن «سیئه» در دو حوزه معنایی «عمل بد با پیامد عقاب» و «پیشامد ناخوشایند» به کار رفته است. بر محور جانشینی، «سیئه» در حوزه معنایی اول با «ذنب»، «منکَر»، «ظلم»، «فاحشه»، «خطیئه»، «فساد در زمین» و «کید» قرابت معنایی و با «حسنه»، «عمل صالح»، «خیر» و «برّ» تقابل معنایی دارد؛ و در حوزه معنایی دوم با «عذاب»، «ضرّ»، «مصیبه»، «هلاک»، «شرّ» و «خوف» قرابت معنایی دارد و در تقابل معنایی با واژه های «حسنه»، «رحمه» و «خیر» است. در نتیجه این پژوهش مهم ترین مؤلفه های معنایی «سیئه» در هر دو حوزه معنایی حاصل شده و تعریفی جامع از آن در نظام معنایی قرآن کریم ارائه شده است.
۱۲.
کلید واژه ها:
تفسیر قرآن آیه 14 سوره آل عمران نقد حدیث تفسیر مأثور تفسیر اجتهادی
مفسران در بهره گیری از روایت در تفسیر آیه 14 سوره آل عمران عملکردی متفاوت از یکدیگر دارند. برخی از آنان متذکر روایات ذم و برخی دیگر به نقل روایات مدح و ستایش زنان پرداخته اند. روایات ذم، زن را ریسمان شیطان و عاملی در فتنه و ابتلاء مردان توصیف می کنند و لزوم ایجاد محدودیت هایی برای ارتباط زنان با مردان را مطرح می سازند. در مقابل روایات مدح، با ترسیم چهره ای مثبت از زن، آن را برترین لذت دنیوی و اخروی و زن صالح را بهترین متاع دنیا معرفی می کنند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که مفسران دو سیاق مختلف برای آیه در ذم لذائذ یا مدح آن ها در نظر گرفته اند. روایات مدح با رویکردی ترغیبی به لذائذ دنیوی، همسو و مؤید آیه در ضرورت بهره مندی از نعمات و لذائذ دنیوی و وسیله پنداشتن آن ها در جهت رسیدن به نعمات و لذائد اخروی هستند؛ اما روایات ذم، با ارائه تصویری نامناسب از زن، رویکرد ترهیبی دارند و همسو با مفهوم آیه به نظر نمی رسند. در میان تفاسیری که در ذیل آیه به نقل روایت پرداخته اند، تفاسیر اجتهادی تمایل بیشتری به ذم لذائذ داشته و برعکس اکثر تفاسیر اثری، ممدوح بودن این لذائذ را مدنظر قرار داده-اند. مقاله حاضر به روش توصیفی- تحلیلی در صدد بررسی و نقد عملکرد مفسران و اعتبار سنجی روایات ذیل آیه 14 سوره آل عمران است.
