مطالعات قرآن و حدیث

مجموعه های روایی موجود در جهان اسلام نظیر جوامع حدیثی امامیه و اهل سنت به دلیل اشتمال بر احادیث سرّه و ناسرّه نیازمند نقد و نظر بوده و نقد آن ها همت و حوصله ای درخور میراث معنوی پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع) و اصحاب آن حضرات را می طلبد. در میان جوامع حدیثی اهل سنت کتابی که شهرت و اعتبار فراوانی دارد و عالمان اهل سنت آن را پس از قرآن کریم بهترین منبع و متن دینی شناخته اند؛ صحیح بخاری است. گرچه کتاب یاد شده درخور تحلیل و تحقیق است اما تاکنون پـژوهشگرانی محدود، جرأت و توان نقد آن را بدست آورده اند. از نکات قابل مطالعه در صحیح بخاری ملاک های مؤلف در انتخاب احادیث صحیح است. کلینی نیز نخستین عالم شیعی است که به جمع آوری، تنظیم و تبویب موضوعی احادیث اهل بیت(ع) در یک مجموعه وسیع با عنوان «الکافی» پرداخته است. از نکات قابل توجه در مطالعه الکافی نیز ملاک ها و معیارهای کلینی در انتخاب احادیث صحیح است. مطالعه هر یک از این دو دسته ملاک ها موجب آشنایی بیشتر با سیر تدوین حدیث در قرون نخست اسلامی در بین فریقین خواهد شد. از سوی دیگر با مقایسه این دو کتاب و بیان تفاوت های معنادار و مشهود هر کدام، می توان به راه های متفاوتی که هر یک طی نموده اند، پی برد

بحث دربارة برکت و بررسی مفاهیم و موارد استعمال آن در قرآن کریم می تواند راه گشای چگونگی استفاده صحیح و مناسب از نعمات الهی باشد چرا که خداوند بسیاری از نعمات خود را با تعبیر نعماتی «مبارک» در قرآن کریم یاد نموده است. واژه برکت در اصطلاح قرآنى و دینى از پربسامدترین اصطلاحات در فرهنگ اسلامى است که در کتب مقدس دیگر ادیان نیز همچون تورات و انجیل در مورد عطیه هاى الهى به انبیا و دیگران به کار رفته است. نگارنده بر آن است که با بازشناسی مفهوم برکت و سپس بیان برخی مصادیق آن در قرآن کریم، روشن نماید وجه اشتراک این نعمات پر برکت از نظر خداوند متعال چیست و چه دلیلی باعث مبارک بودن این موارد شده است. برخی مفسران با دسته بندی انواع برکات الهی، به دو دسته برکات اکتسابی و غیر اکتسابی اشاره کرده اند و با توجه به برخی آیات قرآن مواردی را نیز به عنوان عوامل ایجاد کننده برکت و ویژگی های آن نام برده اند ولیکن به نظر می رسد مطلبی که در این میان مغفول مانده و عامل اساسی برکت در نعمات الهی می باشد، همانا منفعت عمومی و فایده مندی آن ها برای دیگران در زندگی اجتماعی بشر است که پس از فحص و بررسی در آیات قرآن می توان به این نتیجه دست یافت.

در طول 14 قرن، شاهد اختلاف آراء و عمل کردها در خصوص نحوه مراجعه به قرآن کریم و استنباط معارف از آن بوده ایم، به طوری که باعث ایجاد روش ها و مناهج متفاوت گشته است. هر چند عوامل متعددی در این اختلاف نظرات و دیدگاه ها نقش داشته است ولی یکی از مهم ترین دلایل، عبارت است از تفاوت اعتماد و اعتقاد مفسران به جایگاه منابع و علوم مستفاد در فهم قرآن. در این نوشتار به بررسی جایگاه منابع دین یعنی «عقل» و «نقل» و همچنین نقش «سایر علوم» و تأثیر هر کدام در استنباط مفسّر، از دیدگاه علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی که از رهروان روش تفسیری «قرآن به قرآن» می باشند پرداخته شده است. سعی بر یافتن صراط مستقیم در لابلای نگاه های افراطی و تفریطی به منابع تفسیر، از اصول این دیدگاه می باشد که در آن قرآن به عنوان محور اصلی و میزان سایر منابع معرفی می گردد. با اینکه مجموع آیات قرآن، در فهم، نقش ویژه ای دارد و خود قرآن برای ارائه مقصود خود نیاز به هیچ منبع دیگری ندارد، لکن بهره گیری از عقل و همچنین روایات به شرط عدم مخالفت با آیات قرآن، در وصول به پیام دین ضروری تلقی شده است. تأکید ویژه بر رعایت جایگاه هر منبع و مکانیسم مورد نظر در وصول به پیام قرآن و اسلام جزو اساسی ترین مسائلی است که این دیدگاه مطرح می باشد.

روایات معصومان (ع) به عنوان دومین منبع اساسی کشف و تبیین معارف الهی دین اسلام پس از قرآن، در مجموعه­های روایی برای ما به یادگار مانده و در گذر زمان به دلایل گوناگون این روایات از تحریف و تغییر مصون نمانده است. لذا محدّثان و دانشوران مسلمان با بهره­مندی از رهنمودهای قرآن و ارشادهای معصومان (ع) و براهین عقلی و ... در زدودن ابهامات و آسیب شناسی روایات همّت گمارده­اند. شیخ طوسی از جمله محدّثانی است که در این راه گام برداشته است. وی دو اثر ارزشمند خود؛ یعنی «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار فیما اختلف من الاخبار» را به منظور دفاع از کیان مذهب و رفع شبهه تعارض و تخالف میان روایات معصومان (ع) تدوین نمود. وی بدین منظور تلاش نمود تا حدّ امکان به جمع روایات به ظاهر متعارض بپردازد؛ اما در صورتی که تعارض روایتی با سایر اخبار به گونه ای باشد که امکان جمع آن­ها وجود نداشته باشد، به ضعف روایت از حیث سند و متن پرداخته است. وی در مواردی با بررسی حال راویان و چگونگی طریق به ضعف روایت اشاره کرده و در مواردی متن روایت را به سبب مخالفت با قرآن، سنّت و اجماع و گاه به دلیل شذوذ، بی اعتبار دانسته است

تحلیل روند تطور دانش تفسیر قرآن حاکی از میزان تحول اندیشه بشری در دوران معاصر است. به گونه ای که پیشرفت علمی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مغرب زمین و تحول در دانش تجربی بشر در دوران مدرنیسم باعث گردید که دانش تفسیر با روندی رو به رشد و با تأثیرپذیری از دانش های نوین به سوی گسترش و شکوفایی گام بردارد. این مقاله با بازخوانی روش ها و گرایش های تفسیری دوران معاصر، گرایش های نوین تفسیری را در چهار نوع گرایش علمی، اجتماعی- اصلاحی، مادی و گرایش همه نگری تبیین و روش های نو پیدا در تفسیر معاصر را در سه نوع روش موضوعی و روش قرآن با قرآن و روش ساده نویسی تحلیل و ارزیابی نموده و در پایان یادآور گردیده است که تفاسیر معاصر برخلاف تفاسیر پیشینیان از اهتمام بیش از اندازه به نقل روایات و بیان اسباب نزول آیات و شرح و بسط آیات الاحکام اجتناب ورزیده و در حوزه تبیین قصص قرآن با پرهیز از تطویل و با ژرف نگری در صدد بازگویی اهداف تربیتی آن برآمده اند.

بصیرت در فرهنگ قرآنی، حالتی است که به انسان، توانایی درک درست حقایق و تحلیل واقعیت ها را می دهد. از این رو آیات قرآنی، به مسئله بصیرت از ابعاد مختلف پرداخته است. خداوند، برای این که انسان در همین دنیا و قبل از مرگ، به این بصیرت و بینایی برسد، همه شرایط و بسترهای لازم را فراهم آورده است. به طوری که همه موجودات و آفریده های جهان را به عنوان مایه بصیرت معرفی می کند تا انسان با دقت در آیات و تفکر در آن ها به حقایقی دست یابد که هدایتگر وی در مسیر درست زندگی باشد. با توجه به اهمیت بصیرت در زندگی به ویژه زندگی سیاسی و اجتماعی، این مقاله ضمن بررسی معنای لغوی و اصطلاحی این واژه و کاربرد آن در قرآن، با معرفی الگوهای بصیرت در قرآن، به بیان اختلاف در مفهوم و ترجمه آیه 108 سوره یوسف و اسناد بصیرت به دعوت پیامبر یا اسناد بصیرت به شخص پیامبر (ص) می پردازد

این مقاله در مقام آن است با بررسی محورهایی که در دانش های اسلامی می توان از آن ها جایگاه سنت را در مقام استدلال شناخت، نشان دهد سنت در مقام استدلال در تراز قرآن نیست و پس از آن جای دارد. در این مقاله این محورها بر اساس متون حدیثی، دانش نقد حدیث، علم اصول، علم کلام و علم تفسیر شامل؛ ارزیابی حدیث با قرآن، نسخ قرآن با سنت، تفسیر قرآن با حدیث، دلیل اعتبار سنت و ماهیت سنت مورد بررسی قرار می گیرد. به عبارت دیگر ابتدا ظرفیت این محورها از جهت دلالت بر جایگاه سنت پردازش شده، آنگاه با نگاهی فراگیر نشان داده شده که این محورها در یک سطح از جایگاه قرار ندارند بلکه برخی مقدم بر برخی دیگر است. ماهیت سنت و دلیل اعتبار آن اهمیت بیشتری دارد چه، نتیجه آن دو هر چه باشد می تواند جهت و دلالت دیگر محورها را تعیین نماید. بر پایه ی این فرایند این قول قوی می نماید که سنت در استدلال در تراز قرآن نیست