فرهنگ رضوی

وجود مسائل فرهنگی در دوران امامت حضرت رضا (ع) ، لزوم بازنگری در فرهنگ اسلامی به ویژه فرهنگ تشیع را اقتضا می کرد. در این راستا ایشان با روشنگری و استفاده از زمینه های موجود توانسته اند با انجام فعالیت های فرهنگی گسترده به حل این مسائل بپردازند و نظام فرهنگی جامعه شیعه را مدیریت کنند. هدف این مقاله پاسخ به این پرسش است که با توجه به رویکرد سیاست گذاری فرهنگی چه مسائل فرهنگی ای در عصر امام رضا (ع) وجود داشته و ایشان چه اقداماتی را برای حل مسائل انجام دادند؟ با بررسی منابع، گردآوری و پردازش اطلاعات به شیوه توصیفی تحلیلی، یافته های پژوهش حاکی از این است که مسائل فرهنگی زمان امامت ایشان شامل موضوعاتی مانند در خطر بودن رهبری شیعی، انحرافات عقیدتی در نهضت ترجمه، ظهور و بروز ادیان و فرقه های گوناگون، شایعات و دروغ پراکنی علیه اهل بیت (ع) ، تحریف و جعل احادیث و فریب و نیرنگ حکومت است که ایشان با مجموعه اقدامات سیاستی مانند اعلام صریح و آشکار رهبری شیعه، تربیت شاگردان نخبه، تشکیل جلسات علمی دینی، مناظرات علمی، سفرهای تبلیغی، احیای سنت نبوی، تبیین احادیث صحیح و لعن جاعلان، لعن و تکفیر برخی از فرقه ها، توسعه همه جانبه علوم، گسترش مذهب تشیع، ، خنثی کردن توطئه های فریبکارانه حکومت، به مسائل مذکور پاسخ داده اند و سیاست گذاری فرهنگی ایشان را شکل گرفته است.

شیراز یکی از شهرهای مهم مذهبی ایران است و این اهمیت به دلیل وجود مقبره شاهچراغ احمد بن موسی(ع) برادر امام رضا(ع) است. این مقبره از لحاظ معماری چند قرن سابقه دارد. طی دو قرن اخیر چند بار گنبد شاهچراغ آسیب دید که مرمت و بازسازی شد و اکنون به یکی از مهم ترین مجموعه های زیارتی شیعیان تبدیل شده است. مرمت گنبد و بارگاه شاهچراغ به شکل کنونی آن در دوره پهلوی و با همکاری آستان قدس انجام گرفت؛ موضوعی که تاکنون در پژوهش ها هنر و معماری به آن توجه نشده است. اسناد و مدارک موجود ابعاد بیشتری از چگونگی شروع همکاری آستان قدس در دوره نیابت تولیت فخرالدین شادمان، سید جلال الدین تهرانی، محمد مهران، امیر عزیزی، باتمانقلیچ و پیرنیا طی سال های 1337 تا 1348هجری شمسی نشان می دهند که در تحقیقات و پژوهش های فارس شناسی به کلی نادیده گرفته شده اند. در این مقاله با تکیه بر اسناد منتشر نشده آستان قدس و روزنامه های چاپ مشهد و شیراز در آن دوره، علل و چگونگی همکاری آستان قدس در تعمیرات و بازسازی گنبد شاهچراغ، سیاست ها و فعالیت های هرکدام از نایب التولیه ها، هزینه های صرف شده در تعمیرات، تاثیرات هنری و معماری مشهد و اصفهان بر گنبد و مجموعه شاهچراغ بررسی می شود.

یکی از فرقه های مهم کلامی در عصر امام رضا(ع) «اهل حدیث» بود. آنان بر ظاهر آیات و روایات جمود داشتند و بر این اساس در مسئله صفات خبریه خداوند یا تصویری جسمانی از خداوند ارائه می کردند یا با اثبات این صفات و بدون تبیین آن ها، سکوت اختیار می کردند. امام رضا(ع) در مواجهه با چنین رویکردی به تبیین عقیده صواب در صفات خبریه پرداختند و آیات و روایات نبوی(ص) را در این باب به شکلی صحیح تفسیر کردند، بنابراین، این تحقیق در پی پاسخ به این سؤال است که روش های امام رضا(ع) در مواجهه با برداشت های ناصواب اهل حدیث از صفات خبریه چگونه است؟ بررسی مجموع روایات امام رضا(ع) در این مسئله حکایت از آن دارد که ایشان در تفسیر آیات از دو روش تفسیر قرآن به قرآن(با ارجاع متشابهات به محکمات آیات) و تفسیر عقلی آیات، به تبیین صحیح و غیر جسمانی آیات مربوط به صفات خبریه خداوند همت گماشتند و در مواجهه با روایات اهل حدیث در صفات خبریه، برخی از آن ها را مجعول یا محَّرف دانستند و برخی دیگر را به شکلی صحیح تبیین کردند.

عصر حضرت رضا(ع) صحنه برآمدن جریان ها و گفتمان های بسیاری در جهان اسلام است. این گفتمان ها در دو سطح درون گفتمانی و برون گفتمانی قابل تشخیص هستند. امام هشتم(ع) به واسطه مواجهه با موج گسترده این فرقه ها و (خرده)گفتمان ها و لزوم روشن کردن افکار مسلمانان، به انجام مناظرات و مقابله های فراوانی مبادرت کردند. این پژوهش به دنبال آن است تا ضمن تحلیل گفتمان مناظرات و کیفیت مجادله ایشان با گفتمان های رقیب، اصول حاکم بر خوشه نشانگان هویت سازانه- دگرسازانه ایشان را فراچنگ آورد و نسبت میان آن با مبانی رهیافت قرآنی را بررسی کند. جستار پیش رو بر آن است تا منطق روش شناختی حاکم بر گفتمان مناظرات و مباحثات امام رضا (ع) در حوزه تعیین مرزهای هویتی را مورد واکاوی و پرسش قرار دهد. برپایه فرضیه مقدماتی، رویکرد گفتمان حضرت مبتنی بر اصول کلامی و استوار بر منطق، مولفه ها و ابزارهای نظری و عملی مندرج در قرآن و سنت نبوی مانند احترام و اخلاق گرایی، جدال احسن (متضاد با مراء)، مؤلفه القلوب، حکمت و موعظه حسنه، مدارا، اجاره و امان دادن، اصالت برهان، ارجاع به فطرت و سرشت پاک بشری، توسل به ادله و مبادی مشترک، احسان و کرامت و... است. در این نوشتار کوشیده می شود با کاربست چارچوب روش شناختی نظریه تحلیل گفتمان، مبانی و سامانه نشانگانی گفتمان رضوی در مناظره و مقابله با گفتمان های رقیب ارائه و از رهگذر آن مبانی هویتی- دگرسازانه در اندیشه ایشان به دست داده شود.

“حرم” در فرهنگ اسلامی مکان یا زمانی مقدس است و بسیاری از امور مباح در شرایط دیگر در آن (حرم) ممنوع و حرام است. مفهوم و حکمت این محدودیت ها که در آداب و احکام مربوط به حرم وضع شده ، در چهارچوب انسان شناسی و هستی شناسی دینی قابل درک است. حرم ارائه دهنده الگویی از جامعه آرمانی است که در آن انسان مُحرم با تمرین در این شرایط و محیط امن به عنوان بارزترین مختصه حرم ، زندگانی خود را به سبک زندگی مطلوب اسلامی نزدیک تر می کند. تجلی این حریم داری در جان انسان مُحرم است که می تواند وی را در فضایی قدسی به عینیت مفهوم حرم برساند. در این مقاله سعی شده است با تبیین ویژگی انسان به عنوان موجودی دو بعدی در ادیان الهی، فلسفه محدودیت ها بر بعد زمینی و حیوانی برای آزاد کردن بعد ملکوتی و آسمانی و نقش حرم در تعالی معنوی انسان مورد توجه قرار گیرد . روش تحقیق در این مقاله توصیفی تحلیلی است و محقق در پی پاسخ به این سوال اصلی است که مفهوم حرم در فرهنگ اسلامی چیست ؟ و فلسفه اتصاف برخی مکان ها و زمان ها و خاندان ها و ... به فرهنگ و تمدن سازی دینی چه بوده است؟ آن چه به عنوان نتیجه می توان به آن اشاره کرد این است که حرم نمونه ای از آرمان شهر اسلامی ثمره و محل رویش انسان است که می توان آن را بهشتی زمینی نامید. مختصات بهشت و بهشتیان نقطه متعالی حرم و اهل حرم در آرمان شهر اسلامی است. انسان کامل و خاندان ها و خانه های مقدس که شاخص ترین آن ها اهل بیت پیامبرند (ع)، محور حرم هستند.

رفاه اقتصادی همراه با دینداری از مهم ترین دغدغه های زندگی فردی و اجتماعی است. بدین سان که در جوامع اسلامی نوعی تضاد فکری و تلاش عملی وجود دارد که نتیجه سوء فهم از گزاره های دینی است؛ در نتیجه برخی با وجود کشش باطنی از رفاه گریزاند و مال و ثروت را آفت دین می دانند. مقاله حاضر که با روش کتابخانه ای تدوین شده است با استناد به آموزه های رضوی و قرآن کریم این نگرش را نقد ومشخص کرده است که؛ رفاه اقتصادی در زندگی نتیجه ایمان و تقوا ، بهترین یاور انسان برای عبادت و بندگی و رشد فرهنگی فردی و اجتماعی است، بر این اساس نوشتار پیش رو با روش نو در مفهوم شناسی رفاه و واژگان مرتبط، مطلوبیت رفاه اقتصادی از منظر قرآن و آموزه های رضوی را به اثبات می رساند.

انسان در مسیر رشد و تکامل خود در معرض انتخاب های مختلفی قرار می گیرد که برخی از این انتخاب ها نسبت به برخی دیگر از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است. شاید بتوان از انتخاب همسر به عنوان یکی از مهم ترین انتخاب های آدمی در طول حیات خویش نام برد و طلاق و فروپاشی خانواده را یکی از بزرگ ترین آسیب های انتخاب ناصحیح ذکر کرد. جستار حاضر در پی بررسی معیارهای تربیتی انتخاب مطلوب برای تشکیل و استمرار خانواده موفق با تمسک به فرهنگ رضوی است. روش تحقیق در این نوشتارکتابخانه ای بوده و با مطالعه درباره احادیث رضوی سامان یافته است و در پی ارائه مدلی از شیوه زندگی متعالی و تحکیم بنیان خانواده با الهام از روایات آن امام معصوم است. فرهنگ رضوی سرشار از هدایت هایی است که نوشتار حاضر می کوشد آن را در دو بخش مورد مطالعه قرار دهد: معیارهای تربیتی ناظر به قبل از ازدواج که منجر به انتخاب مطلوب و در نتیجه تشکیل خانواده متعالی می شود و معیارهای تربیتی ناظر به بعد از ازدواج که موجب استمرار خانواده متعالی می گردد.