فرهنگ رضوی

در قیام شکوهمند حسینی، به مدد معماری هوشمندانه و شجاعت دوراندیشانة آن یگانة دوران، تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی واقعة کربلا، چنان سنجیده و در آرایشی بی بدیل، در کنار هم قرار گرفتند که سیر زمان، دم به دم بر استحکام، عمق و اثرگذاری آن می افزاید. با این حال، یکی از مهم ترین دلایل این اثرگذاری، سیرة ائمه اطهار (ع) در زنده نگه داشتن یاد و راه سیدالشهدا (ع) است. این مقاله، تلاش کرده تا روش ها و رویکردهای فرهنگی امام علی بن موسی الرضا (ع) را به منظور پاسداشت و محافظت از قیام سالار شهیدان (ع) ، مورد بررسی قرار دهد. نتایج نشان از آن دارد که حضرت برای زنده نگه داشتن یاد و راه سیدالشهدا (ع) ، روش ها و راهکارهای ویژه ای داشتند، ازجمله: تبیین جایگاه والای امام حسین (ع) در میان سایر ائمه (ع) ، ابراز تنفر از قاتلان آن حضرت، تبیین نتایج بی حرمتی و احترام نسبت به عاشورا، ترغیب شاعران به مرثیه سرایی بر سالار شهیدان (ع) ، توصیه به روزه داری در ماه محرم، تقدیس تربت سالار شهیدان (ع) ، توصیه به زیارت قبر آن حضرت و تعیین زمان ها و دعاهای مخصوص برای آن و تبیین نتایج این زیارت مانند: رسیدن به قرب الهی، برخورداری از شفاعت و برابری آن با حج ، برپایی سوگواری و بیان نتایج آن همچون حفظ دستاوردهای نهضت عاشورا، آگاهی از حقیقت دین، پیوند با سیدالشهدا (ع) ، آمرزش گناهان و رهایی از هول و هراس روز قیامت.

مناظره به عنوان سنّتی با جایگاه ویژه در فرهنگ اسلام، نیازمند اصول و مبادی خاصی بوده که لازمة موفقیت در آن، فراگیری و رعایت این اصول و موازین است. در یک نگاه، این اصول به دو دستة علمی و اخلاقی تقسیم می شوند: اصول علمی، مهارت ها و علومی است که مناظره کننده باید پیش از ورود به عرصة مناظره، به آنها مجهز باشد. امّا صِرف مجهز بودن به علوم لازم و رعایت نکات فنی در ارتباط با هر گفتگو کافی نیست، بلکه رعایت اصول اخلاقی نیز برای اثرگذاری در طرف مقابل و احیاناً شنوندگان لازم است. در این راستا و با هدف ارائه الگویی کاربردی، سه اصل علمی استفاده از جدال احسن، بهره گیری از استدلال عقلی و پرهیز از مغالطه و سه اصل اخلاقی رعایت ادب، پرهیز از نقد شخصیت افراد و پرهیز از ستیزه جویی و تعصب، به عنوان مهم ترین اصولی که امام هشتم (ع) ملتزم به رعایت آنها بودند، تبیین شده است.

سبک زندگی، شامل مجموعه ای از رفتارها و الگوهای کنش افراد بوده که معطوف به ابعاد هنجاری و معنایی زندگی اجتماعی است و از آنجا که آموزه های دینی بر شکل گیری و تثبیت باورها، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی اثرگذارند، می توان گفت الگوهای رفتاری پذیرفته شده در یک گروه اجتماعی، به میزان زیادی متأثّر از آموزه های دینی و گروه های مرجع معرفی شده از سوی دین است. نمود آشکار سبک زندگی را می توان در حوزة روابط اجتماعی جست که در این زمینه، اسلام بهترین الگوی رفتاری را سیرة پیامبر گرامی اسلام (ص) و خاندان ایشان معرفی کرده است. در این راستا، رفتار و گفتار امام رضا (ع) ، به دلیل شرایط خاص اجتماعی ایشان، مورد توجه نوشتار حاضر قرار گرفت. عصر امام رضا (ع) به علت قرار گرفتن در کانون زندگی ایرانیان و وجود حرم مبارکشان در ایران، مورد توجه بیشتری است و الگوگیری از سبک زندگانی ایشان به علت ارتباط روحی می تواند اثر فراوانی داشته باشد. مقالة پیش رو با استفاده از روش کتابخانه ای و به شیوة تحلیلی توصیفی به این سؤال می پردازد که امام رضا (ع) در زمینة آراستگی، هم یاری، اخلاق گرایی و تعامل فرهنگی در ساحت نظری و عملی چگونه عمل کرده اند؟

امروزه با فراگیری فناوری های نوین ارتباطی ازجمله اینترنت، بسیاری از افراد پاسخ برخی از نیازهای خود مانند نیازهای مذهبی را با استفاده از این ابزار رسانه ای پی جویی می کنند. از مواردی که در این بستر ارتباطی توسط کاربران مسلمان و به خصوص شیعه دنبال می شود، زیارت است. ارائة این خدمات، نیاز به شکل گیری فضایی تخصصی در اینترنت دارد. بر این اساس هدف از نوشتار پیش رو، مطالعة سایت های زیارتی مذهبی به منظور طراحی محتوایی و ساختاری پرتالی تخصصی با موضوع زیارت مجازی اماکن متبرکة شیعه است. برای این منظور 23 سایت زیارتی مذهبی به صورت گزینشی انتخاب و با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی مورد مطالعه قرار گرفتند، در نتیجه، 89 مؤلّفة محتوایی و ساختاری شناسایی شدند. این مؤلّفه ها شامل 21 مؤلّفة ساختاری و 69 مؤلّفة محتوایی هستند که در 12 طبقة کلی 1. زیارت؛ 2. تعامل با سایت؛ 3. خدمت به حرم؛ 4. آشنایی بیشتر؛ 5. رسانه ها؛ 6. اطلاع رسانی؛ 7. گروه های زیارتی؛ 8. مدیریت زمان و برنامه ها؛ 9. آموزش و پژوهش؛ 10. نرم افزارها؛ 11. تجارت؛ 12. شاخص های ساختاری دسته بندی شدند. با توجه به مؤلّفه های شناسایی شده، دو الگوی محتوایی و ساختاری معرفی و پس از مرور مکرر ساختارها و جانمایی خدمات در سایت های مورد مطالعه، الگوهای ساختاری سه گانه ای شامل صفحة پیش درآمد، صفحة خانگی و نقشة سایت برای پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکة شیعه پیشنهاد شده است.

کلام امامان معصوم (ع) در کنار معانی والای انسانی که نشان از روحیة متعالی و اندیشة اسلامی ایشان دارد، مملو از واژگان و ترکیب های زیبا و تأمّل برانگیزند که روح آدمی را جلا می دهند. بیان ظرافت های بلاغی در کلام این بزرگان، امری ضروری است. از این روی شرح و بسط این موضوع از تکالیف مهم دانسته شده و در نوشتار حاضر به موازنة محسنات لفظی در کلام امام رضا و امام سجاد (ع) همت گماشته شده است تا توانایی این بزرگواران برای مخاطب آشکار شود. آن بزرگواران سخنان و نصایح گهربار خویش و مبادی اسلام و ارزش های اخلاقی را در قالب سخنانی مملو از تصاویر بدیعی بیان کرده وصنعت های لفظی مختلفی چون جناس، سجع و.. را به کار گرفته اند تا بر عمق معنی و تأثیرگذاری کلام خویش بیافزایند و تأثیر و زیبایی آن را دو چندان کنند، بی آنکه از عمق معانی دینی ذره ای بکاهند. در این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نگارش یافته، سعی بر آن است به موازنة نمونه هایی از محسنات لفظی سخنان این دو امام (ع) که در کنار معانی والا و ترکیب های بی نظیر در پوشش صنایع بدیعی جای گرفته اند و از طبع دلکش ایشان برآمده است، پرداخته شود.

در این مقاله، میزان تطبیق اهداف مبارزاتی امام رضا (ع) با انبیا (ع) پیگیری می شود. مبارزه های پیامبران (ع) علیه چهار عامل اصلی طاغوت، جهل، خرافه و بی عدالتی و ستم بود. این مطالعه نشان می دهد که جهت گیری های امام رضا (ع) نیز دقیقاً در راستای مبارزه با این عوامل است. نشر معارف دین و مبارزه در سکوت، افشاگری علیه حکومت و پیشنهاد راهکار خلاصی برای شیعیان زندانی، از شیوه های مبارزة ایشان علیه حکومت هارون و مأمون بود. امام هشتم (ع) همچنین با پرهیز از پذیرش خلافت و برخورد قاطع و صبورانه در تدوین شرایط پذیرش ولایتعهدی و شرکت در مناظره ها، نماز عید فطر و طلب باران، ضمن دخالت نکردن در کشورداری، با حکومت مأمون جنگیدند. همچنین افشاگری نسبت به ظلم های هارون و مأمون و تلاش در آزادسازی شیعیانی که بی گناه اسیر بودند و تدوین شرایطی خاص برای پذیرش ولایتعهدی نمایانگر مبارزه های ایشان با بی عدالتی است. حضور در مناظره های علمی، راه اندازی کلاس های معارف، تربیت شاگردان و نشر تعالیم اسلامی، از تلاش های امام رضا (ع) در مبارزه با جهل بود. ارائة استدلال های عقلی محکم علیه الوهیت عیسی (ع) و مبارزه با غالیانی که اهل بیت (ع) را همتای خدا می دانستند، نمونه هایی از مبارزة ایشان با خرافه و موهوم است.

اسلام با تبیین سیمای حقیقی زن و زدودن غبار اوهام و خرافه، حقوق مالی فراوانی را برای وی ثابت کرد و ترسیم مالکیت مالی زن در سه فرض مالکیت اصلی، تبعی و حمایتی مهم ترین دلیل بر توجه این نظام حقوقی بر حفظ حقوق زنان است. بر اساس این ساختار حمایتی مالی، تمام دارایی های قانونی متعلق به زن (ارث، مهر، نفقه، درآمد حاصل از کسب و ...)، ملک مطلق اوست و در انجام هر گونه تصرفی در آن مختار است؛ برخلاف حقوق مالی متعلق به شوهر که فرزندان، همسر و پدر و مادر، به عنوان افراد تحت تکفل، در مصرف آن شریک هستند و حتی با ضمانت اجرای کیفری، حق مطالبه از درآمدهای مالی وی را دارند. این نوشتار درصدد است تا با مداقه در حقوقی چون ارث، دیه، مهریه، نفقه و تقسیم این حقوق در قالب سه ساختار مالکیتی، نظام حمایتی مالی از زنان در نظام حقوقی اسلام را بر اساس مستنداتی چون آیات و روایت های معصومان (ع) با تمرکز بر روایت های حضرت رضا (ع) مورد بررسی قرار دهد.