فرهنگ رضوی

مناظره به معنای گفت و گو میان دو نفر از دیرباز تاکنون یکی از بهترین و موثرترین روش ها در تبلیغ و بیان واقعیت ها بوده است. از این رو فرهنگ مناظره، خود مستلزم رعایت آداب و شرایطی است که اگر به درستی انجام شود، می تواند آثار مثبتی داشته باشد و ما را به سوی سعادت سوق دهد. از آنجا که هدف ائمه به ویژه در فرهنگ رضوی، هدایت مردم است، از این رو بر ماست که به عنوان رهرو در همان مسیر حرکت کنیم و برای اینکه گرفتار آفات مناظره نشویم باید فرهنگ رضوی را در مناظرات خود به کار ببندیم؛ زیرا ایشان با تفکر و اندیشه سازنده در مناظرات توانستند حقانیت اسلام و آموزه های شیعی را تبیین کنند. از این رو سؤال این پژوهش آن است که آداب مناظره در فرهنگ رضوی چیست و چگونه می توان در دنیای امروز آن را به کار بست؟ این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع معتبر و تبیین علمی داده ها انجام گرفته است. دستاورد این پژوهش آن است که با مطالعه مناظرات رضوی، شاخص های مناظره و آداب و شرایط درست آن از قبیل حق جویی و حقیقت یابی، رعایت انصاف، احترام و تکریم طرف مقابل، مدارا و نرم خویی با طرف مقابل به دست می آید که با تکیه بر فرهنگ رضوی در صورت رعایت شرایط و آداب مناظره می توان در کرسی های آزاد اندیشی از آن سود برد.

اوضاع فرهنگی اجتماعی دوران امامت امام رضا (ع) و همچنین موقعیت خاص آن حضرت در نسبت با امر حکومت، شرایطی ویژه را پدید آورده است که تأمل عمیق اندیشمندان علوم اجتماعی برای تحلیل این دوران را می طلبد. تأمل در سیره اجتماعی آن حضرت، درس هایی راه گشا برای برون رفت دانش علوم اجتماعی کنونی از گره های کور پیش رو را به همراه دارد که یکی از آن ها درس هایی برای سیاست گذاران و اندیشمندان حوزه فرهنگ است. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی، درصدد استخراج دلالت های سیره رضوی در سیاست فرهنگی برآمد. برخی دلالت های سیاست فرهنگی استخراج شده از سیره رضوی در این پژوهش عبارت است از: مردمی بودن؛ اساس سیاست فرهنگی اسلامی، سبک زندگی اسلامی؛ شاه بیت سیاست فرهنگی اسلامی، فطریات، نقطه شروع سیاست گذاری فرهنگی، توجه به ضرورت سیاست گذاری برای الگوهای فرهنگی در منظومه تدوینی سیاست فرهنگی اسلامی، فرصت شناسی در سیاست فرهنگی، توجه توأمان به ابعاد فطری و طبیعی انسان در سیاست فرهنگی اسلامی، عدالت فرهنگی در سیاست گذاری فرهنگی، «هویت سازی» و «نمادسازی» در سیاست فرهنگی و ... .

شیخ صدوق دو باب از کتاب عیون اخبار الرضا را به موضوع عصمت اختصاص داده و در هر یک روایتی را از امام رضا (ع) نقل کرده است. این دو روایت در موضوع گستره عصمت، بر گونه ای از عصمت نسبی که می توان از آن با عنوان  عصمت ضروری یاد کرد، دلالت دارد. در این نوع عصمت، بر عصمت مطلق پیامبران از انجام هر گونه گناه، خطا، سهو و فراموشی در آنچه به امر پیامبری و رسالت آنان مربوط می شود، پیش از پیامبری و پس از آن تأکید و در عین حال امکان رخداد سهو و خطا در امور نامربوط به پیامبری ایشان آن هم پیش از عصمت پذیرفته شده است. این موضع گرچه با دیدگاه بیشتر عالمان شیعه که به عصمت مطلق باور دارند، متفاوت است اما با توجه به برخی ویژگی های دو روایت مانند صراحت در تبیین گستره عصمت و ارائه تأویل از آیات ظاهر در گناه و خطای پیامبران، با اطمینان بیشتر می توان مدلول آن را به عنوان دیدگاه مورد تأیید امام رضا (ع) معرفی کرد. عصمت ضروری با دلایل عقلی عصمت ناسازگار نیست و با شواهد متعدد قرآنی، روایی و تاریخی سازگاری بیشتری دارد.

یکی از موضوعات مورد توجه ائمه (ع) به تبعیت از نوع رویکرد قرآنی و به دلیل انحرافات به وجود آمده پس از رحلت پیامبر (ص)، مباحث اعتقادی به ویژه توحید و مسائل مرتبط با آن بوده است. در این پژوهش تلاش شده است با روش تحلیل محتوای کمی کیفی، روایات امام رضا (ع) در موضوع توحید از کتاب عیون بررسی شود تا آشکار گردد جهت گیری امام (ع) در پاسخ به سوالات توحیدی مبتنی بر چه اصولی بوده و در تبیین و اثبات توحید چه مسیری را پیموده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که امام (ع) همزمان با تشویق افراد به شناخت خداوند و تبیین امکان، اهمیت، ابزارها، عوامل و مبنای اصلی شناخت، با دو جهت گیری مهم به تبیین توحید می پردازد: 1. معرفی صفات نقص در انسان و نفی آن از خداوند متعال که در این بخش تمرکز امام (ع) بر نفی تجسیم و رویت خداوند و جبر و تفویض است. 2. معرفی اسماء الهی و تفاوت آن با صفات کمالی در انسان و در این بخش امام (ع) ضمن معرفی اسماء الله و تبیین آن، سه ویژگی علم، اراده و قدرت درباره خداوند متعال را مورد تاکید و تبیین خود قرار داده است.

انسجام مفهوم معنایی است که به روابط معنایی موجود در متن اشاره دارد و آن را به عنوان یک متن از غیر متن متمایز و مشخص می کند. انسجام به سه دسته دستوری، واژگانی و پیوندی تقسیم می شود. این پژوهش به بررسی عناصر انسجامی متن بر اساس نظریه مایکل هالیدی و رقیه حسن در خطبه غدیریه امام رضا (علیه السلام) می پردازد. بر اساس این نظریه آنچه متن را منسجم و یکپارچه و از نوشته های پراکنده و از هم گسیخته متمایز می سازد، عامل انسجام است. در این گفتار بر اساس روش توصیفی تحلیلی و با ترسیم نمودار، عوامل واژگانی انسجام بخش متن، چون (هم آیی، تضاد، انسجام دستوری و مراعات النظیر) و تکرار (واژه و عبارت( از متن خطبه غدیریه استخراج و با آوردن مثال هایی تحلیل شد. نتیجه اینکه  عوامل انسجام در متن خطبه رعایت و باعث منسجم و پیوسته تر شدن آن شده است. آنچه متن خطبه را منسجم کرده است صرفا رعایت اصل انسجام نیست؛ بلکه ناشی از تناسب درونی موجود بین لایه های متن خطبه است که برخاسته از فهم عمیق صاحب کلام و درک ماورای روابط بین واژگان و نیز قدرت خلق و آفرینش ادبی و دمیدن روح به کالبد کلمات است؛ امری که چون به درستی صورت پذیرفته به رستاخیر کلمات انجامیده است.

      جایگاه سخنان معصومان (ع) که به نصّ حدیث متواتر ثقلین، عدل قرآن کریم قرار داده شده، بس ارجمند است. سروده های آن حضرات نیز در جای خود از ارزش ویژه ای برخوردار است. تشخیص ابیاتی که سروده خود آن بزرگان است و ابیات منسوب به ایشان، نیازمند پژوهشی بایسته است. در این میان سروده های حضرت رضا (ع) با توجه به پایگاه اجتماعی سیاسی آن حضرت و مباحث مطرح کلامی در آن روزگاران اهمیتی دو چندان می یابد. در این پژوهش تمامی سروده های آن حضرت، اعم از سروده های خود ایشان و ابیات منسوب یا ابیاتی که امام بدان ها تمثّل جسته یا شاهد آورده، ذکر شده و سپس با توجه به قراین گوناگون و با مراجعه به تمام منابع موجود، سروده های آن حضرت که غالباً از مضامین حکمی برخوردارند، در کهن ترین منابع، مشخص و با بیان بحرهای عروضی شان به فارسی روان ترجمه شده است.

حقوق شهروندی مفهومی عام و جهان شمول است که ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مدنی داشته و قابل تسری به همه گروه های سنی و جنسیتی نیز است. کودکان نیز به عنوان بخش مهمی از جامعه، حقوق خاصی دارند که نزد اسناد بین المللی در قالب کنوانسیون حقوق کودک نمایان است. در همین باره، می توان به برخی جنبه های حقوق کودکان در اسلام در قالب حقوق شهروندی اشاره کرد. هدف اصلی این نوشتار بررسی مؤلفه ها و عناصر حقوق شهروندی کودکان در سیره رضوی است. سؤال این است که مصادیق و مؤلفه های حقوق شهروندی کودکان در سیره رضوی شامل چه مواردی است؟ این بررسی نشان می دهد حقوق کودکان از جمله سلامت در قالب اصول تغذیه و بهداشت فردی و خانوادگی، فراهم شدن آرامش و آسایش در خانه، دین محوری و تأکید بر جنبه های معنوی و مذهبی در تربیت کودکان، آموزش و تربیت عقلانی کودکان، رفتار محبت آمیز و توأم با دوستی و محبت، همگی در سیره عملی و احادیث روایت شده از امام رضا علیه السلام قابل مشاهده است. تکیه سنت رضوی بر حقوق خاص کودکان الگویی برای حقوق شهروندی اسلامی در نظر گرفته می شود که می تواند در قالب اسناد الزام آور حقوقی نیز قابل طرح باشد.