فرهنگ رضوی

جامعیت اسلام در معنای پاسخ گویی تام قرآن و عترت به نیازهای هدایتی انسان تا قیامت یکی از مهم ترین مباحثی محسوب می شود که در آموزه های رضوی مورد تأکید قرار گرفته است. در نگرش امام رضا (ع) دین اسلام از جامعیت مطلق در بیان امور هدایتی برخوردار است و تمام آن چه را که بشر در راه سعادت و کمال نیاز دارد بیان کرده است. یکی از مباحث مهم که در سعادت انسان مؤثر است و در آموزه های دینی به آن تأکید شده، مبحث اخلاق است که در ترسیم و جهت دهی به سبک زندگی اسلامی حائز اهمیت است. در دین اسلام بر اهتمام به فضایل اخلاقی و اجتناب از رذایل اخلاقی در تمام ابعاد زندگی تأکید و در این باره بایدها و نبایدهای اخلاقی در حیطه های مختلف زندگی بیان شده است. جستار پیش رو با محوریت سیره رضوی، جامعیت اسلام در ترسیم مهم ترین ویژگی های اخلاق را در سه محور فردی، اجتماعی و اقتصادی بررسی و تحلیل کرده است و در این باره ضمن بررسی مبانی جهت دهنده به اخلاق اسلامی، مهم ترین ویژگی های هر محور را بیان کرده است؛ نتیجه آن که اخلاق با محوریت مبنای مهم الهی بودن، به تمام جوانب زندگی انسان در تمامی حیطه ها سمت و سو می دهد و با ارائه رویکردهای خاص، کمال و سعادت فرد، خانواده و جامعه را فراهم می کند که غایت آن رساندن به حیات طیبه ای است که قرآن کریم وعده آن را داده است.

یکی از چالش های موجود در نظام های آموزش عالی، کم توجهی به پرورش تفکر و اندیشیدن در دانشجویان است که با بهره گیری از دلالت های تربیتی سیره امام رضا (ع) می توان در مواجهه با این چالش، گام های موثری ا برداشت. با توجه به اهمیت مراکز تربیت معلم و محوریت نقش مدرسان درآنها، ازاین رو هدف این مقاله، بررسی روش های تربیت عقلانی در سیره رضوی با تأکید بر نقش استادان و روش های تدریس ایشان در راستای پرورش تفکر در دانشجو- معلمان است. در این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی برای جمع آوری اطلاعات استفاده شد؛ به نحوی که با مراجعه به منابع معتبر دینی درباره سیره رضوی، اطلاعاتی در زمینه تربیت عقلانی و روش های تدریس مناسب برای آن ها استخراج شد و سپس مورد توصیف و طبقه بندی قرار گرفت. یافته های پژوهش بیانگر پنج روش تدریس شامل: آموزش انفرادی، بحث گروهی، پرسش و پاسخ، مناظره و عبرت آموزی بر اساس سیره رضوی است. همچنین کاربرد هر یک از این روش ها توسط مدرسان نیازمند برخورداری آن ها از مهارت های ارتباطی و تدریس خاصی است. براساس نتایج پژوهش تأکید بر مهارت های دانشجو- معلمان و استادان به عنوان معیاری برای جذب، بررسی مستمر توامندی های فکری نیروهای جذب شده و نیز گنجاندن یک یا چند واحد درسی در زمینه آموزش تفکر، پیشنهاد می شود.

انسان موجودی مختار و آزاد آفریده شده است. او برترین آفریده و والاترین نشانه قدرت بی منتهای خداست و به خاطر این امتیاز بزرگ، او مستعد اتصاف به همه صفات و کمالات الهی است که به واسطه اختیار و اراده خود، می تواند با تربیت صحیح و بهره مندی از الگوهای تربیتی به مقام قرب الهی برسد. در این زمینه بهترین الگوها و راهنمایان تربیتی فرستادگان الهی و ائمه معصومین (ع) هستند که با تأکید بر معرفت الهی زمینه های رشد، هدایت و سیر کمال انسانی را در انسان فراهم می کنند. پژوهش حاضر درصدد است با روش تحقیق اسنادی و به کارگیری روش تحلیل محتوا به شیوه قیاسی- استقرایی و با در نظر گرفتن مبنای اراده و اختیار انسان به بررسی اصول و روش های تربیتی از دیدگاه امام رضا (ع) بپردازد. یافته های تحقیق بیانگر این واقعیت است که دو بعد: 1- تعقل و اندیشه ورزی با زیر مقولات (بصیرت دهی، تفکر، تدبر و...) 2- علم آموزی با زیر مقولات (حقیقت جویی، حل مسئله و پرسش و پاسخ، استقبال از نظر مخالف و...) مهم ترین اصول و روش های مبنای اراده و اختیار محسوب می شود.

مکتب حیات بخش اسلام پس از رحلت رسول اکرم (ص) با دو برداشت و رویکردِ کلان مواجه شد: علوی و اُموی که هریک، ویژگی های خاص خود را در جنبه های مختلف اجتماعی سیاسی و فرهنگی داشته و به عنوان مَعالِمُ المَدرَسَتَین بحث و گفت وگو شده است. یکی از شاخصه های مکتب علوی که تاکنون به شایستگی بدان پرداخته نشده و بخش وسیعی از تاریخ اسلام را به خود اختصاص داده است، بررسی و کاوشِ مسئله اعجاز و وجه اعجاز قرآن کریم است که در این تحقیق از نگاه یگانه پرچمدار رویارویی های رسمی با صاحبان اندیشه ها و ادیان، حضرت علی بن موسی الرضا (ع) ، مورد پژوهش و تحلیل قرارگرفته است. ایشان برخلاف نظریات حاکم بر عصر و دیدگاه های مشهور که تمامِ همّت خویش را صرف امور ادبی و لفظی قرآن کریم کرده اند، وجه اصلی اعجاز را علاوه بر ترکیبات لفظیّه و محسنات بدیعیه و وجوه متعارف، وجه معرفتی و شناخت اسرار و دقایق معارف و لطایف بلند توحیدی و حیات آفرین دانسته که فلسفه بعثت همه انبیا و اولیای الهی را تشکیل می داده و رمز جاودانگی آن را هدایت آفرینی و سعادت بخشی بشریت معرفی کرده اند.

رجعت یکی از آموزه های مهم شیعه دوازده امامی به شمار می آید که اعتقاد به آن از ضروریات مذهب امامیه است. نداشتن درک صحیح از معنای رجعت، از یک سو موجب شده است که در طول تاریخ درباره این آموزه بدبینی هایی ایجاد و در پی آن اتهامات قابل تأملی متوجه این مذهب شده تا جایی که به عنوان مثال می توان به روایات بسیار زیادی در کتب روایی عامه اشاره کرد که به خاطر وجود یک شیعه در سلسله راویان حدیث، آن هم تنها به دلیل اعتقاد به رجعت، از حیز اعتبار ساقط شده است. از سوی دیگر منجر به اشکالاتی درباره این آموزه شده است که اساساً خارج از موضوع بحث است و لطمه ای به این اعتقاد نخواهد رساند. صرف نظر از انتقادات برون مذهبی به این اعتقاد امامیه، در درون مذهب و بین علمای شیعی نیز ضمن اعتقاد اجمالی به اصل آموزه، تفاوت هایی در تبیین آن قابل مشاهده است. اگر چه تعداد معتقدان به آموزة رجعت، به عنوان حادثه ای در هنگام ظهور حضرت ولیّ عصر (عج) و بازگشت اموات به دنیا بسیار بیشتر از مخالفان این تبیین است درعین حال هستند کسانی که رجعت را به معنای بازگشت حکومت به خاندان اهل بیت (ع) در عصر ظهور به شمار می آوردند و زنده شدن اموات و بازگشت ایشان به این جهان را مقبول نمی دانند. تبیین صحیح و کامل مفهوم رجعت از منظر مذهب امامیه، ذکر ثمرات اعتقاد به آن و به ویژه آشکار سازی عقیم بودن این اشکالات وارد شده از سوی مخالفان، از جمله مسائلی است که محقق ساختن آن، هدف پژوهش حاضر را معین می کند.شیوه پژوهش مبتنی بر روشی روایی - کلامی با تکیه بر احادیث وارد شده از ائمة اهل بیت به ویژه امام رضا (ع) است.

از آغازین روزهای پیدایش اسلام، بعد از قرآن، سنت به عنوان دومین چشمه زلال گسترش و تبیین معارف دینی شناخته شده است؛ امّا این جریان دستخوش پاره ای از آسیب ها شد که حساسیت دلسوزان و عالمان و بزرگان اسلامی را برانگیخت. یکی از این آسیب ها، پدیده وضع و جعل حدیث بود. با عنایت به این که مقابله با این جریان از سوی بسیاری از بزرگان اسلامی از همان روزهای آغازین پیدایش این پدیده نامبارک در دایره احادیث، صورت گرفته، این پژوهش تلاش کرده است ضمن بررسی و تحلیل بسترهای جعل حدیث در زمان امام رضا (ع) ، موضع گیری آن حضرت در قبال این مسئله را نشان دهد. نتایج، حکایت از آن دارد که پیدایش جریانات و نحله های فکری گوناگون، اندیشه های غالیانه، مخالفت با امامان (ع) و قدرت طلبی بیش از حد بنی عباس، از مهم ترین عوامل جعل حدیث در زمان امام رضا (ع) بوده است. در مقابل، آن حضرت اقدامات مهمی را انجام دادند تا مانع رسیدن بانیان این جریان به اهداف خود شوند از جمله: تبیین معیارهای احادیث معتبر و قابل قبول، توصیه به اصحاب برای اخذ و روایت حدیث از منابع معتبر، عرضه روایات بر امام (ع) و پالایش احادیث و در برخی موارد، برخورد تند با وضع کنندگان احادیث.

عمل صالح که نشانه و مکمل ایمان به شمار می رود، خود می تواند به خاطر آفت ها یا بیماری های اخلاقی و ذهنی نابود شود و از بین برود. در این مقاله پس از معرفی برخی از آیات قرآنی که به حبط عمل کفار اشاره دارد، دو بیماری و آفت عمل صالح که منجر به حبط آن می شود معرفی شده است. عجب و خود پسندی و این که انسان کار خود را بپسندد و از خود بداند و نقش توفیقات الهی را در آن در نظر نگیرد و خویشتن را از کمبود و کوتاهی در عبادات و دیگر اعمال صالح خارج بنگرد و دوم منت گذاری بر خدا و رسول و بندگان او در قبال ایمان قلبی که دارد ویا عمل صالحی که انجام داده است، این دو آفت مُهلک، همانند دو سم خطرناکی هستند که ادامه توفیقات الهی را متوقف کرده و به جای ترقی دنیوی و اخروی و عاقبت به خیری، فرد مبتلا به آن ها را گرفتار شکست و توقف دنیوی و اخروی و عاقبت به شری می کند.

ایران زمین از دیرباز درمسیر تاخت و تازهای مختلف بوده است. با این همه فرهنگ دیرپای این سرزمین همواره پیش از آن که تأثیرپذیر باشد، تأثیرگذار بوده و اقوام تمدن تاز را تمدن ساز کرده است . نمونه این تأثیرگذاری در بناهای تاریخی ایران مشاهده می شود؛ که از آن جمله، مسجد جامع گوهرشاد در جوار بارگاه حرم رضوی است. جانشینان امیر تیمور گورکانی، ازجمله فرزند او شاهرخ با بهره گیری از تجربه معماران ایرانی نه تنها به بازسازی ویرانه های بر جای مانده از دوران پدر پرداختند، بلکه عروس او گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ، مسجدی در جوار حرم رضوی ساخت که هم اینک با گذر سال ها، همچنان جلوه گر معماری ایرانی-اسلامی است. مسجد گوهرشاد جلوه بارزی از اهتمام همه جانبه بانیان، معماران و هنرمندان به مفاد و مضامین فرهنگ رضوی است. این مسجد برخوردار و بهره مند از ابعاد ساختاری و معنایی مختلف است و مطالعه آن می تواند نقش حکمت انسی را در تحقق چنین آثاری به وضوح نشان دهد. روش این مقاله مبتنی بر تبیین شاخص های ارزشیِ این اثر ازمنظر حکمت انسی است ونتایج نشان می دهد که مراتب انس و تقرب معمار با حقیقت اعلی نه تنها از پس سده های فراوان در ابعاد مختلف بنا قابل قرائت است بلکه می تواند برای معماری امروز ما نیز الگو دهنده باشد.