جلوه هنر

نگاره های متعددی با موضوع معراج پیامبر اسلام (ص)، در نگارگری ایران خلق شده است؛ اما آثار تولیدشده با توجه به ویژگی های سبکی نگارگری ایران و متأثر از شرایط فکری زمانه و دیدگاه حامیان، ازنقطه نظر شیوه، کیفیت و روایت با یکدیگر متفاوت اند. در این زمینه، از دوره صفوی دو نگاره معروف و شاخص با ویژگی های منحصربه فرد و برجسته ، موجود است که عبارت اند از: نگاره معراج نسخه خمسه اثر سلطان محمد و نگاره معراج نسخه فال نامه تهماسبی منسوب به آقامیرک. در هر دونگاره، سفر معنوی پیامبر (ص) در میانه راه، زمانی که فرشتگان به استقبال او آمده اند، به تصویر درآمده است؛ اما کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی در این نگاره ها، یکسان و یک شکل نبوده، به طوری که هر نگاره، بیانگر روایت و کیفیت هنری متفاوتی است. سؤال اصلی مقاله این است که عناصر بصری، تصویری و تمهیدات تجسمی در هر نگاره، در راستای چه روایتی ظهور و سامان یافته و بیانگر چه معنا و کیفیتی هستند؟ به هدف پاسخ به این پرسش، ابتدا عناصر تصویری و بصری دو نگاره، جزءبه جزء با یکدیگر مقایسه گشته و سپس شرایط فکری و هنری تولید نگاره ها، بررسی شده است. روش پژوهش، توصیفی–تحلیلی– تطبیقی است و اطلاعات، از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته ها حاکی است که کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی، منجر به بروز روایت رمزی، عرفانی و تأویلی در نگاره خمسه و روایت شیعی، تبلیغی و صریح در نگاره فال نامه شده است. در بروز چنین حالت، کیفیت و روایتی، شرایط فکری- مذهبی و هنری- حمایتی دوران تولید هر یک از نگاره ها، نقش برجسته و مهمی داشته است.

اساطیر در ایران باستان همیشه یادآور معانی گوناگون بوده اندو در این میان، برخی از این اسطوره ها هم چون شیر و گاودر باور ایرانیان، از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و مردم ایران زمین از آن ها به نیکی یادکرده اند.هدف از نگارش این مقاله،توجه به جایگاه ویژه این اساطیردر مصورسازی نسخ خطی کلیله ودمنه و تأثیر آن هابر هنر نگارگری است. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال اساسی است که اساطیر شیر و گاو در ایران باستان چه تأثیری بر نگاره های شیر و گاو در نسخه های کلیله ودمنه داشته اند؟ روش تحقیق این مقاله، توصیفی - تحلیلی و جمع آوری منابع و مدارک آن کتابخانه ای است. یافته ها و نتایج تحقیق نشانگر این است که اساطیر از دوره های باستان نقش بسزایی در خلق آثار هنری داشته و هنرمندان در دوره های اسلامی در بسیاری از هنرها و خصوصاً هنر شاخص نگارگری ایرانی از آن ها بهره جسته اند.به طوری که می توان وجوه اساطیری –آئینی نگاره های شیر وگاو را درنسخه های کلیله ودمنه به وضوح مشاهده نمود و به تعمیم، تعبیر و رمزگشایی معانی آن پرداخت.

مضامین قرآن کریم دارای بیان بصری خاصی است وسرتاسر آیات این کتاب آسمانی به مثابه والاترین معجزه مکتوب، پوشیده از تصویر است. یکی از وجوه سادگی و قابل فهم بودن بیان قرآن، همین تصویری و ملموس بودن مفاهیم ذهنی آن است. از آنجا که قرآن کریم به زبان عربی نازل شده و زبان عربی نیز به خودی خود زبانی تصویری است بنابراین ویژگی تصویری بودن زبان عربی به ایجاد تصاویر هنری قرآن کریم کمک بسیار می نماید. سید قطب در قالب نظریه «تصویرپردازی هنری آیات قرآن» معتقد است که قرآن کریم در بیان اغراض گوناگون به بهترین وجه از قاعده «تصویر» بهره برده است به طوری که این قاعده از نگاه او به عنوان ابزار برتر بیان قرآن ویک قاعده عام وفراگیر در آن به شمار می آید .بر این مبنا پژوهش حاضر بر آن است تا با بهره گیری از منابع آرشیوی و اسنادی و به روش تحلیلی-توصیفی با بررسی مولفه های این نظریه و نمود آن در تصویرپردازی هنری آیات قرآن، توجه اهل دل را به این دریای بیکران هنر و اندیشه معطوف نموده و جنبه ای دیگر از جنبه های زیبایی اعجاز قرآن کریم را به مشتاقان درک کلام وحی بنمایاند.

در میان بناهای تاریخی هند، تاج محل شهرت قابل توجهی دارد و با وجود قرارگرفتن در رده بندی هنر اسلامی بخاطر برخی خصیصه هایِ کمتر بحث شده، مورد توجه مخاطبان غیرمسلمان نیز بوده است. این نوشتار به روش تاریخی و توصیفی به بررسی این خصیصه ها با هدف ارائه خوانشی دقیق تر از این اثر می پردازد. وجود فرم های معنادار در کنار انگیزه برپایی بنا که بزرگداشت شأن یک انسان است، نمود انسان به مثابه عالم صغیر را مطرح می کند که چیستی و چگونگی آنها مورد بحث می باشد. به منظور شناخت این نمودها، ابتدا مفهوم عالم صغیر در فرهنگ های گوناگون به روش قیاسی و تطبیقی و مفاهیم مرتبط به آن همچون مرگ و نوزایی، در فرم ها پنهان و آشکار و تزیینات بنا تحلیل شد. جمع بندی یافته ها نشان داد که این فرم های معنادار، از یک سو معیارهای فرهنگ هندو و رنسانس را تحقق بخشیده و همچنین قواعد هنر اسلامی را از طریق فرم های تجریدی و نیمه پنهان برآورده نموده اند. بنابراین مخاطبان، با هر رویکرد مذهبی و هر ذائقه، اعم از سنتی و نو، با بنا ارتباط برقرار می کنند و سهم این ارتباط همه جانبه در اقبال نهایی تاج محل در جلب طیف گسترده مخاطبان قابل چشم پوشی نیست.

گیاهان در آیین و ادیان مختلفِ باستان اهمیت ویژه ای داشتهو برخی از آن ها به دلایل مختلف جایگاه مقدس و اسطوره اییافته اندکه برگرفته از اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی انسان ها بوده و علاوه بر آن در زندگی عملی آن ها نیز تأثیر بسزایی داشته و بر اساس همین ویژگی ها، در هنر هر دورانی بازتاب یافته اند. در ایرانِ باستان نیز شماری از گیاهان، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و مقدس شمرده می شدند. نخست در دوره ی هخامنشیان که هنر ایران به سبکی منسجم دست یافت و بر اساس تعالیم زرتشت و باورهای اعتقادی، نمادهای گیاهی در هنر آن ها نمود فراوانی پیدا کرد. ساسانیان نیز که خود را وارث هنر هخامنشی می دانستند، این نمادها و اسطوره های گیاهی را همچنان در آثار هنریِ مختلف خود نشان داده و حفظ کردند. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و به شیوه ی کتابخانه ای تنظیم شده است، به شناخت گیاهان اساطیری و مقدس، تعیین خاستگاه این نمادهای اسطوره ای و اهمیت و نقش آن ها در هنر دوران ساسانی پرداخته شدهاست. یافته ها بیانگر این است که استفاده از نقوش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی ورای جنبه تزیینی، کاربرد نمادین و اعتقادی داشته و به عبارتی ریشه در باورهای مذهبی آن دوره دارد؛ نمادهایی که بیانگر شگون و برکت، خیرخواهی، باروری، جاودانگی و مانایی و همچنین دوام سلطنت و قدرت بوده اند.

قالی های تصویری، گروه نسبتاً بزرگی از قالی های دوره قاجار را تشکیل می دهند. در این میان تعداد قابل توجهی از آن ها تصویرگر ادبیات غنی ایران هستند؛ دسته گسترده ای از قالی های تصویری قاجار این مفهوم را با بهره گیری از خط نگاره ها، تجلی بخشیده اند. این مقاله ضمن معرفی عوامل زمینه ساز و مؤثر بر روند تصویرگری در قالی های قاجار، به معرفی و بررسی دسته ای از قالی های تصویری با مضامین و موضوعات ادبی که اختصاص به داستان های بهرام گور دارد، می پردازد. در این راستا ارتباط بین مضامین کتیبه ها با چگونگی تصویرگری، منبع الهام گیری و اهمیت موضوع داستان های مربوط به بهرام، مسئله پژوهش بوده و پاسخ دهی و ریشه یابی موارد نامبرده، از اهداف این مقاله است. طی مطالعات انجام گرفته، این داستان ها به جهت اهمیت موضوعی و جایگاه ویژه در آن مقطع تاریخی بازتابی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران مذکور در ایران اند. رویکرد نگارندگان به موضوع تاریخی – توصیفی و گردآوری مطالب و تصاویر به شیوه کتابخانه ای بوده است. اطلاعات به دست آمده به شیوه کیفی تحلیل شده اند.

قرن پنجم هجری در تاریخ حکومت اسلامی هم زمان با حکومت سلجوقیان، از سلسله های حامی فرهنگ و هنر، برابر با قرن یازده میلادی از سده های میانه در غرب است. برخلاف رشد بی سابقه ی هنر اسلامی در دوره ی سلجوقیان، هنر غرب در سده های میانه، به دلیل نابسامانی و بی ثباتی شرایط آن دوره، پیشرفت چشمگیری نداشت. بااین حال این دوران یک ویژگی مفید قابل توجه دارد و آن همانا ارتباط شرق و غرب به واسطه ی عوامل گوناگون همچون وقوع دوره ی اول از جنگ های صلیبی است. این ارتباطات، تبادلات فرهنگی و هنری و درنتیجه تأثیرگذاری ها و تأثیرپذیری هایی را در پی داشت که انعکاس آن ها را می توان در آثار هنری به جای مانده از این ادوار مشاهده نمود. در همین راستا، پژوهش حاضر به مطالعه آثار هنر فلزکاری دوره ی سلجوقی و نمونه های مشابه مربوط به غرب سده های میانه، با در نظرگیری تأثیرات آثار گروه اول بر دسته ی دیگر می پردازد. بدین منظور از منابع مکتوب تاریخی و همچنین منابع تصویری استفاده شده و روش کار نظری است.