مقایسه تطبیقی نگاره «معراج» در خمسه نظامی و فال نامه تهماسبی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

نگاره های متعددی با موضوع معراج پیامبر اسلام (ص)، در نگارگری ایران خلق شده است؛ اما آثار تولیدشده با توجه به ویژگی های سبکی نگارگری ایران و متأثر از شرایط فکری زمانه و دیدگاه حامیان، ازنقطه نظر شیوه، کیفیت و روایت با یکدیگر متفاوت اند. در این زمینه، از دوره صفوی دو نگاره معروف و شاخص با ویژگی های منحصربه فرد و برجسته ، موجود است که عبارت اند از: نگاره معراج نسخه خمسه اثر سلطان محمد و نگاره معراج نسخه فال نامه تهماسبی منسوب به آقامیرک. در هر دونگاره، سفر معنوی پیامبر (ص) در میانه راه، زمانی که فرشتگان به استقبال او آمده اند، به تصویر درآمده است؛ اما کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی در این نگاره ها، یکسان و یک شکل نبوده، به طوری که هر نگاره، بیانگر روایت و کیفیت هنری متفاوتی است. سؤال اصلی مقاله این است که عناصر بصری، تصویری و تمهیدات تجسمی در هر نگاره، در راستای چه روایتی ظهور و سامان یافته و بیانگر چه معنا و کیفیتی هستند؟ به هدف پاسخ به این پرسش، ابتدا عناصر تصویری و بصری دو نگاره، جزءبه جزء با یکدیگر مقایسه گشته و سپس شرایط فکری و هنری تولید نگاره ها، بررسی شده است. روش پژوهش، توصیفی–تحلیلی– تطبیقی است و اطلاعات، از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته ها حاکی است که کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی، منجر به بروز روایت رمزی، عرفانی و تأویلی در نگاره خمسه و روایت شیعی، تبلیغی و صریح در نگاره فال نامه شده است. در بروز چنین حالت، کیفیت و روایتی، شرایط فکری- مذهبی و هنری- حمایتی دوران تولید هر یک از نگاره ها، نقش برجسته و مهمی داشته است.