اگر چه اقدام شوروی در ایجاد دو حرکت جداییطلب در بخشهای ترک زبان و کردنشین آذربایجان ـ فرقه دموکرات تبریز و جمهوری کرد مهاباد ـ میبایست در مقام دو بازوی یک اهرم در جهت اعمال فشار بیش از پیش بر ایران و تأمین منافع مسکو عمل کند ولی در عمل تنشهایی که میان این حوزه پدید آمد خود عاملی شد در تضعیف اهداف شوروی و رو به کاهش نهادن فشار مورد بحث . در این بررسی یکی از ناظرانِ مهّم و همچنین عواملِ ذیمدخل در دامن زدن به این تنشها، گزارشی از تحولات مورد بحث به دست میدهد.
دوره 27 ماهه صدارت دکتر محمد مصدق که دورهای آمیخته به چالشهای بزرگ در سیاست داخلی و خارجی ایران بود، از این نظر که تنها دوره اقتصاد بدون نفت در دهههای اخیر میباشد، حائزاهمیت است؛ چرا که با خلع ید شرکت نفت انگلستان و ایران از صنایع نفت جنوب، دولت انگلستان با استفاده از تمام ابزارهای سیاسی، نظامی و اقتصادی خود مانع از صدور نفت ایران شد و دولت مصدق را از دسترسی به این منبع مهم درآمدی محروم کرد. این در شرایطی بود که در سال 1329 سهم ایران از فروش نفت 22184 میلیون ریال و از صادرات غیرنفتی 3563 میلیون ریال بود و یک نسبت 2/6 به 1 را نشان میداد.
ظهور و سقوط جمهوری مهاباد در فاصله پاییز 1324 تا زمستان 1325 در تاریخنگاری رشته رخدادها و حوادثی که به برآمدن ناسیونالیسم کرد منجر شده است، جایگاه مهمی دارد. در این بررسی در کنار ارائه تصویری از کل این واقعه، سعی شده است که زمینههای تاریخی آن هم از لحاظ داخلی مورد بررسی قرار گیرد و هم از نظر خارجی، به صورت دخالت تعیین کننده اتحاد شوروی در ایجاد آن. تبعات منطقهای و بینالمللی این واقعه نیز از جمله نکاتی است که در این بررسی مورد توجه بوده است.
در حالی که با فروپاشی نظام اداری و سیاسی کشور در خلال هجوم قوای متفقین به ایران در شهریور 1320 بسیاری از حوزههای عشایری کشور ـ از جمله آذربایجان غربی و به ویژه مناطق کردنشین آن دچار هرج و مرج شد، تنها در حوزه ارومیه است که با تشکیل گروهی موسوم به «کمیته نجات» یا «کمیته کرد و آسوری» با تلاش سازمان یافته عوامل امنیتی شوروی برای بهرهبرداری از این آشوب در جهت توسعه و تثبیت نفوذشان در آن حدود روبرو میشویم؛ اگر چه این تلاش و تحرک روسیه چند صباحی بیش به طول نیانجامید ـ زمستان 1320ـ ولی از آنجایی که پیش درآمدی شد بر تکرار همین رویکرد از سوی مقامات شوروی در مقیاسی به مراتب گستردهتر در سالهای پایانی جنگ، بررسی آن اهمیت دارد.