درخت حوزه‌های تخصصی

یأخذ هذا البحث على عاتقه تقدیم القصه العمانیه المعاصره، بدءاً من مرحله البدایات، مروراً بمرحله التکوین، وانتهاء بالتجریب والتحدیث فی حرکه القص العمانی، ویتطرق هذا البحث أیضاً إلى الملامح الفنیه والفکریه للقصه، ورصد المتغیرات التی طرأت علیها من خلال تجارب قصصیه لکتاب یمثلون حرکه القصه العمانیه فی مراحلها کافه. وقد حاولت من خلال هذا البحث الانفتاح على التجربه القصصیه العمانیه، لیتعرف القارئ إلى ملامح القصه العمانیه الحدیثه. وهذه الدراسه لا تقید نفسها بمنهج معین، وإنما تحاول الاستعانه بما یفیدها من مناهج البحث الأدبی، ولا سیما التاریخی، رغبه فی رصد التحولات التی استجدت على حرکه القصه العمانیه فی العصر الحدیث.

لقد ترک المعری عدداً ملحوظاً من المؤلفات والتصنیفات. من أهم آثاره المنثوره الذی یعتبر مصدراً قیماً فی تاریخ الأدب العربی هو الفصول والغایات. هذه المقاله ستلقی الضوء علی هذا الکتاب من ناحیه الشکل والمضمون: الجرس والإیقاع والمفردات والخیال ونظم الجمل وطریقه التعبیر والتصمیم والبناء هی الموضوعات التی ستبحث عنها هذه المقاله بالتطرق إلی کتاب الفصول والغایات من حیث الشکل. وتسبیح العاقل وتمجیده وتسبیح غیر العاقل هما الموضوعان الرئیسیان یشکلان اللذان محور البحث عن هذا الکتاب من حیث المضمون. وبما أنّ بعض الناقدین یعتقدون أنّ کتاب الفصول والغایات قد کتبه المعری معارضه لکلام الله فهذه المقاله تذود عن الکاتب بتقدیم نموذج وأدله تزیل غبار التهمه من ساحه الکتاب وکاتبه.

خطابه از دیرباز از مهمترین وسایل ارتباط میان افراد جامعه بوده تا آنجا که یکی از فنون گفتاری به شمار آمده که می کوشد در مخاطبان اثر گذارد، آنها را [نسبت به موضوع مورد نظر] قانع سازد و به فهم آنچه مقصود خطیب است، تحریک نماید. بنابراین، نقش زیبایی های ادبی در موفقیت خطیب و ایجاد تأثیر شگرف در شنوندگان و متقاعد نمودن ایشان، غیر قابل انکار است. در خطبه غدیر که به واسطه فصیح ترین سخنگو به زبان عربی (پیامبر اکرم- ص-) ایراد شده و آخرین خطابه و بلندترین (طولانی ترین) خطابه آن حضرت هم است، زیبایی ها و ویژگی های ادبی خاصی انتظار می رود؛ و چون این خطبه علی رغم داشتن شایستگی های قابل توجه که آن را در زمره نثر فنی والای ادبی جای می دهد، در ادبیات عربی، گمنام مانده و مورد بررسی شایسته قرار نگرفته، این مقاله در پی آنست که پس از معرفی مختصر خطبه، آن را با استفاده از روش تحلیل گفتمان ادبی، تحلیل کند؛ دستاورد این پژوهش آنست که پیامبر اسلام(ص) جهت رسیدن به هدف مورد نظر که همان جذب مخاطب؛ تأثیر گذاری در او و متقاعد نمودن وی درباره موضوع خطابه است، ابزار مختلفی بکار می برد؛ بنابراین به الفاظ، آوا، سبک و محتوا اهتمام می ورزد؛ همین امر باعث شده خطبه غدیر با تمام شایستگی های ادبی موجود در آن و ویژگی های زیبای هنری (فنی) در بلندترین جایگاه نثر فنی جای گیرد.

یعکف البحث على معرفه مفهوم التبئیر وأثره فی کتابه القصه القصیره، وینتقل بعد ذلک لقراءته فی عدد من القصص القصیره التی کتبتها القاصه اعتدال رافع عبر ما یزید على ثلاثین عاماً، محاولاً أن یمسک بخصوصیه التبئیر؛ لیکشف للمتلقی أثره البارز فی الکتابه. ویسعى البحث لمعرفه أنواع التبئیر فی قصصها وعلاقته بأدوار الرواه، والوظیفه التی یقوم بها کل نوع، إضافه إلى تعرف خصوصیه مواقع التبئیر وتفاعلاته مع المکونات القصصیه الأخرى، وتأثیره فی البناء القصصی، ثم یحاول أن یصل إلى خصائص التبئیر فی قصص القاصه اعتدال رافع...

إعجاز القرآن واحتواؤه علی کل شارده ووارده کان موضوعا طالما اشتغل به الباحثون وراح یتدبر فیه الحازمون لکی ینفضوا غبار الشکوک الذی غطی وجه الحقیقه. فالدراسات التّی قام بها الباحثون غالبا ما تکون فی إطار البلاغه أوالمباحث التفسیریه ولم تکن ترنو إلی ترسیخ إعجاز القرآن الکریم فی القلوب علی حد ذاتها بل هی فی سیرها النقدی التحلیلی أکدت علی إعجازه بشکل غیر مباشر. فهنالک مدارس نقدیه حدیثه من السریالیه والشکلانیه الروسیه ومدرسه البراغ وغیرها من المدارس التی أسهمت إسهاما کبیرا فی ظهور البلاغه الحدیثه أی الأسلوبیه. ومن أبرز الأسلوبیات التی ظهرت، أسلوبیه الانزیاح الذی اتکأ علی عنصر المفاجاه وخرق درجه الصفر المعیاریه. هذا الازدهار فی المدارس النقدیه الحدیثه جعل البعض یحسب علی زعمه بأن العرب قد تخلفوا وابتعدوا عن مجاراه العلوم الحدیثه وجعله یظن بأن ما ورد من الآثار الأدبیه فی اللغه العربیه اندثر تحت قوقعه التحجر. استهدفت هذه المقاله بدراستها الموجزه بوضع أصبعها علی إعجاز القرآن معالجه مدی استیعابیته من خلال دراسه نماذج من النص الشریف دراسه وصفیه - تطبیقیه علی أسلوبیه الانزیاح بأنواعه الثلاثه: الاستبدالیه والترکیبیه والصوتیه. فأهمیه هذه الدراسه تظهر حینما یتبین الفاصل الزمکانی الشاسع بین نزول القرآن وظهور الدراسات اللسانیه الغربیه. واستنتجت أخیرا بأن کلام الله المجید یستوعب کل الجمالیات الانزیاحیه، وأسلوبیه الانزیاح تتماثل بشکل ناضج فیه. هذه خطوه صغیره فی سبیل ترقیه الأفکار وکسر قوقعه التحجر الذی ارتمی به العرب فی أنحاء العالم واستخراج کنوز اللغه العربیه التی اختفت فی مناجم الجهاله والتغریب.

ساهمت السخریه بشکل فعَّال ومؤثِّر، وهی تؤدی دورها الجادِّ فی اقتناص الابتسامات الفارّه من الوجوه الحزینه وتحریک مشاعرها. فقد سَلَکَتْ طریقاً طویلاً من أجل خلق معرکه أدبیه دائمه بین المجتمع والسلطه من خلال فتح فجوات ساخره مکنتها من کشف الأسباب العدیده التی دعت إلى الفاقه والحاجه والظلم والاستبداد. وبأسلوب مضحک ومبکٍ فی نفس الوقت، غرضه الأول رسم الابتسامه، والثانی الإشاره أو التنبیه أو النقد المباشر لکلّ الحالات السالفه الذکر. تمخضت تلک المساهمه عن ولاده العدید من الشعراء، من بینهم الشاعر الذی تمیزت أغلب نتاجاته الأدبیه بالسخریه، ألا وهو محمد الماغوط.

تتناول هذه الدراسه التجربه الإبداعیه للقاص محسن یوسف، بدءاً من مجموعته القصصیه الأولى (وجوه آخر اللیل)، وانتهاء بمجموعته القصصیه الأخیره (حکایات السیده الجمیله)، وهذه الدراسه لیست تأریخاً للتجربه الإبداعیه للکاتب، وإنما تلمس لتجربته القصصیه وتطوراتها، والکشف عن التحولات التی طرأت على الموضوع الوطنی والقومی وقد تم تتبع التغیرات التی طرأت على التجربه الإبداعیه، والمضامین الفکریه للکاتب، وتناول التقنیات الفنیه التی وظفها فی قصصه، کالتقطیع، والعنونه، والمونولوج الداخلی، وتداعی الأفکار، والإشاره إلى أن الکاتب لایشقى وراء المصطلحات الحداثیه، بل یبقى له صوته القصصی الخاص الذی یتفرد به، مستخدماً السرد النابض بالحیاه.

یشیر مفهوم الاغتراب إلی الحالات التی تتعرّض فیها وحده الشخصیه للانشطار، أو للضعف والانهیار، بتأثیر العملیات الثقافیه والاجتماعیه التی تتمّ فی داخلها، أو فی داخل المجتمع. ومن هذا المنطلق فإن العقد النفسیه والقلق المستمر وعدم الثقه بالنفس تشکل صوره من صور الأزمه الاغترابیه التی تعتری شخصیه البطل فی روایه الحی اللاتینی لسهیل إدریس. ثمّ تحاول هذه المقاله أن تجیب علی سؤالین هامین: الأول: ما الاغتراب الاجتماعی، وما هی أهم أشکاله؟ والثانی: ما هی أهم أنماط الاغتراب المنعکسه فی شخصیه البطل فی الحی اللاتینی؟ ویهدف هذا البحث إلی دراسه مشکله الاغتراب الاجتماعی وأهم أشکاله التی تعیشها شخصیه البطل فی الحی اللاتینی. إن الشعور بالاغتراب، الموازی هنا لافتقاد الهویه لدی البطل الذی انفرد فی البحث عن هویته بین قیم الشرق وقیم الغرب، متوصلا إلی تحقیق فردیته عبر مصالحه بین الشرق والغرب من جهه، وبین الماضی والحاضر من جهه أخری، فی سبیل هویّه عربیه غیر منقطعه عن الماضی. وبذلک قد أتاح لبطل ""الحی اللاتینی"" قدره القبض علی هویه صلبه قادره علی الارتقاء بالمستقبل. والمهم أن تحلیل مشکله الاغتراب الاجتماعی فی شخصیه البطل فی هذه الروایه المبدعه ظلّ مهملا أو شبه مهمل، ولم نجد - فی حدود ما قرأنا - دراسه کُرّست لهذا الجانب من البحث.

فی هذا المقال بعد بیان موجز من حیاه وآثار النحویین الثلاث -محمد ابن مالک مصنف الألفیه، وبهاءالدین عبد الله بن عقیل، وجلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی شارحی الألفیه- قد أخذ المؤلِّفان بمقارنه شرحی ابن عقیل والسیوطی فی شتی المجالات ذاکرَین أمثله من الشرحین کی یتّضحَ للمخاطب مواضع الاختلاف والاشتراک فیهما. ومن أهمّ الأهداف التی یرمی إلیها البحث هو التعرف علی منهج کلّ من الشارحین فی شرحیهما علی الألفیه، وموقفهما من آراء المصنف والنحویین الآخرین.