درخت حوزه‌های تخصصی

"نویسنده این مطلب از برجسته‎ترین متفکران حوزه بین‎المللی آموزش‎های رسانه‎ای است. لن‎مسترمن پیش از این کتابی منتشر کرده بود که به سرعت به کتابی درسی در عرصه آموزش رسانه‎ای تبدیل شد. این کتاب که Teaching the Media نام داشت در سال 1985 از سوی انتشارات Comedia Books به علاقه‎مندان مباحث مربوط به آموزش رسانه‎ای عرضه شد. حالا او کتاب دیگری در دست دارد که انتشارات شورای اروپا آن را منتشر می‎کند. نام این اثر آموزش رسانه‎ای در اروپای دهه 1990 است [Media Education in Europe in the 1990’s]. نویسنده این مقاله از جمله کسانی است که ترجیح می‎دهد از عبارت آموزش رسانه‎ای (Media Education) به جای اصطلاح سواد رسانه‎ای (Media Literacy) استفاده کند. "

"سازمان علمی ـ فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در تعریف آموزش آورده است: «تمام کنش‎ها و اثرات، راه‎ها و روش‎هایی را که برای رشد و تکامل توانایی‎های مغزی و معرفتی و همچنین مهارت‎ها، نگرش‎ها و رفتار انسان به کار می‎رود (البته به طریقی که شخصیت انسان را تا حد ممکن به تعالی برساند) تعلیم و تربیت و یا آموزش و پرورش می‎گویند». بر این اساس می‎توان گفت آموزش یک فرایند متوالی و پی‌گیر است که تداوم آن تمامی ابعاد حیات انسان‎ها را در بر می‎گیرد. آموزش از جمله اجزای جدایی‎ناپذیر زندگی انسان است. در قرن حاضر وسایل‌ ارتباط‌ جمعی‌ همانند مطبوعات‌، رادیو و تلویزیون‌، ماهواره‌ و اینترنت‌ جانشین‌ ارتباطات‌ رو در رو و چهره‌ به‌ چهره‌ شده‌اند و تأثیر بسزایی‌ بر تک‌تک‌ افراد یک‌ جامعه‌ به جا گذاشته‎اند. این‌ تأثیرات‌ منجر به‌ آموزش‌ مستقیم‌ و غیرمستقیم‌ تمامی‌ افراد می‌شوند. این وسایل ارتباط جمعی با انتشار اطلاعات و آگاهی‎ها، افزون بر نقش تکمیلی آموزش مؤسسات آموزشی و دانشگاهی بدون هیچ محدودیت زمانی، مکانی، سنی و جنسی، آموزش افراد جامعه را بر عهده دارند. مقاله حاضر با بررسی‌ یکی‌ از وظایف‌ مهم‌ وسایل‌ ارتباط‌ جمعی‌، یعنی‌ نقش‌ آموزشی و تأکید بر تأثیر شدید آنها در عصر کنونی‌، مزایای‌ آموزش‌ از طریق این گونه‌ وسایل‌ را بیان‌ می‌کند. این‌ نوشتار به بررسی‌ عناصر تأثیرگذار بر روند آموزشی‌ رسانه‌ها در فرایند جهانی‌ شدن‌ و همچنین‌ نقش‌ حواس‌ در فرایندهای‌ یادگیری‌ و استفاده‌ از فناوری‌های‌ نوین‌ پرداخته‌ شده‌ است‌. "

فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و حرکت از جوامع سنتی به جوامع اطلاعاتی، تمامی ابعاد و نیازمندی‌های جوامع بشری را تحت تأثیر قرار داده است. (Habermas, 1984:8) روش‌های آموزشی نیز تابع چنین تغییر و تحولاتی بوده‌اند. مسلماً بهره‌گیری از روش‌های نوین که موجبات کارایی و اثربخشی بیش از پیش نظام‌های آموزشی را فراهم می‌کند در کشور ما نیز در اجرای آموزش‌ها، اعم از آموزش‌های مدرسه‌ای، حرفه‌ای و تخصصی ضروری است. استفاده از چنین فنونی، با فراهم آوردن امکان افزایش کیفیت و بهره‌وری آموزشی در کلیة سازمان‌ها چشم‌انداز نویدبخشی در گسترش دانش به همراه خواهد آورد؛ چشم‌اندازی که سیستم آموزش عالی با راه‌اندازی دانشگاه‌های مجازی و سازمان‌ صداوسیما (مهدوی نور و فتحیان؛ 1382:1) با راه‌اندازی شبکه آموزش، نوید آن را داده‌اند

درجه نفوذ رسانه در جوامع و شکل‎دهی روابط در آنها به حدی است که آموزش رسانه را به امری اجتناب‎ناپذیر تبدیل کرده است. این که چه استدلال‎هایی را می‎توان به نفع آموزش رسانه برای دانش‎آموزان مطرح کرد و چه رویکردهای آموزشی در این خصوص وجود دارد موضوعی است که به تفصیل در مطلب پیش رو به آن پرداخته می‎شود. همچنین نویسنده مطلب مثال‎هایی را از آموزش رسانه در عمل عرضه می‎کند و مشکلات و چالش‎های اصلی عصر حاضر را مورد بررسی قرار می‎دهد. در هر حال رسانه‎ها چنان اهمیتی دارند که نمی‎توان آنها را در کنترل مطلق متخصصان و یا مالکان قرار داد.

"امروزه آموزش به عنوان یک نهاد اجتماعی در رابطه‎ای تنگاتنگ با نهاد ارتباط جمعی رسانه‎ها را در سرفصل برنامه‎های توسعه آموزشی جوامع قرار داده است. پس از جنگ جهانی دوم، تلویزیون با تکیه بر توانمندی‎های منحصر به فرد خود، کارکردهای نوینی را در آموزش بر عهده گرفت و به عنوان یک رسانة آموزشی جایگاه ویژه‎ای برای خود تعریف کرد. آموزش دینی در ایران به طور عمده مرهون رسانه‎های سنتی بوده است که بسیاری از آنها خود پس از ورود اسلام به ایران و از تلاقی فرهنگ ایرانی و اسلامی پدید آمده‎اند. حضور رسانه‎های جمعی به ویژه تلویزیون در عرصة اجتماعی سبب شد که از حدود هشتاد سال پیش، جمعیت‎ها و سازمان‎های دینی با بهره‎گیری از رسانه‎های الکترونیک اقدامات چشمگیری را در این خصوص سامان بخشند. ایران پس از انقلاب اسلامی شاهد تقسیم کارکردهای دینی میان رسانه‎های سنتی و رسانه‎های مدرن بوده است. نبود مطالعات علمی و فقر ادبیات حوزة دین در ارتباطات، اختلالات مستمری را در فرایند سیاستگذاری تا برنامه‎سازی دینی رسانه‎ای سبب شده است. این مقاله در پی یک مطالعة تطبیقی تلاش می‎کند راهبردهای اصلی موضوع آموزش دینی از تلویزیون را پیشنهاد دهد. باشد تا قدمی در راه غنای ادبیات علمی و سامان‎بخشی آموزش‎های دینی رسانه‎ای برداشته شود. "

"«دسترسی همگان به آموزش به ویژه آموزش‎های پایه و اساسی» رویکرد اصلی شبکه آموزش سیماست. استفاده از فراگیری تلویزیون در گسترش آموزش و عبور از برخی محدودیت‎های آموزش سنتی، مانند محدودیت فضای آموزشی، استاد و... فضای گسترده‎ای را فرا روی شبکه آموزش قرار می‎دهد. اما شبکه آموزش از این فضای گسترده چگونه سود می‎برد؟ با سیستم آموزش سنتی چه مناسباتی دارد و چگونه می‎تواند مکملی در کنار آن لحاظ شود؟ نکته دیگری که غفلت از آن روا نیست، توجه به آموزش‎های عمومی است که شاید در برخی موارد متولی خاص هم نداشته باشد. شبکه آموزش در این زمینه چه مسئولیت‎هایی بر عهده دارد؟ گذشته از این موارد، بحث کنترل کیفیت در آموزش و توجه کافی به مسئله پرورش در کنار آموزش دو نکته مهم و اساسی هستند، زیرا وقتی از طریق تلویزیون محیط آموزشی در سطح کشور فراگیر می‎شود، کاستی‎ها نیز بزرگ‎تر و انبوه‎تر نمایان می‎شوند. در این موارد چه تدبیری می‎توان اندیشید؟ کوشیده‎ایم تا در بحث و گفتگو با دکتر بیابانی مدیر محترم شبکه آموزش سیما، جوانب گوناگون کار این شبکه را بررسی کنیم. "

"سازه‎انگاری constructivism از جدی‎ترین مکاتب معرفت‎شناسی است که علی‎رغم ریشه‎های فلسفی دیرینه، در نیمه دوم دهه پایانی قرن بیستم و نیمه اول دهه نخستین قرن بیست و یکم، با روی‌آوری مجدد فیلسوفان، اهل تأویل و سایر اندیشمندان حیاتی دوباره یافته است. احیای مجدد این مکتب، بیش از هر چیز مدیون آشفتگی‎هایی است که در نتیجه هجمه‎های پست مدرنیستی به مدرنیسم و جوهره معرفت‎شناسانه آن یعنی پوزیتویسم به وجود آمد. در واقع پست مدرنیسم به نحوی بنیان‎های فلسفی و علمی دانش مدرن را مورد تردید قرار داد و در این مسیر تا آنجا پیش رفت که هر گونه نقطه اتکا برای ابتنای انواع دانش بشری اعم از علم، فلسفه و عرفان را مورد انکار قرار داد. سازه‎انگاران به ساده‎ترین بیان گروهی از اندیشمندانند که کوشیده‎اند به نوعی برخی بنیان‎های فلسفی علم را از تعرض اندیشه‎های پست مدرنیستی مصون بدارند و آنها را به نحوی احیا کنند. از همین رو، سازه‎انگاری و تحلیل‎های سازه‎انگارانه، در سال‎های اخیر به شدت مورد توجه شاخه‎های گوناگون علوم انسانی اعم از علوم اجتماعی، تربیتی، سیاسی و مطالعات فرهنگی قرار گرفته است. این مقاله ضمن معرفی سازه‎انگاری، تأثیرات تلویحی این گونه اندیشه را بر نظام تعلیم و تربیت مورد ارزیابی قرار می‎دهد و در این مسیر هشت اصل تعلیم و تربیت سازه‎انگارانه را ارائه می‎کند. آنگاه می‎کوشد نشان دهد که آموزش Online تا چه حد از استعداد تأمین و تضمین این اصول یا توصیه‎های سازه‎انگارانه برخوردار است. نقش نوین رسانه‎ها در ارتقای سطح آموزشی مدارس این مقاله به بررسی جایگاه نوین رسانه‎ها در برنامه‎ها و فعالیت‎های آموزشی مدارس می‎پردازد و چگونگی بهره‎گیری از رسانه‎ها را برای ارتقای سطح آموزشی مدارس تشریح می‎کند. در سال‎های اخیر رسانه‎ها به عنوان ابزارهای نوین آموزشی مورد توجه دست‎اندرکاران آموزش قرار گرفته‎اند و از آنها به عنوان مکمل فرایند یادگیری انفرادی و گروهی یاد شده است. استفاده بهینه از این ابزارها مستلزم تجهیز مدارس به مراکز رسانه‎ای و در صورت امکان‎پذیر نبودن دسترسی مدارس منفرد به این مراکز، استفاده از مراکز رسانه‎ای منطقه‎ای است. خدماتی که در این مدارس عرضه می‎شود فراتر از ارائه وسایل کمک آموزشی سنتی و یا کتابخانه‎های معمولی است که اکثر مدارس به آنها مجهز هستند. "

هنگامی که از آموزش رسانه‎ای سخن به میان می‎آید عموماً کاربرد آن در مدارس و آموزش‎های راه دور تداعی شده و مورد توجه قرار می‎گیرد. در حالی که رسانه‎ها به ویژه رادیو و تلویزیون، ظرفیت‎ها و توانایی‎های بسیار گسترده‎تری برای آموزش در تمام سطوح و حوزه‎ها دارند و کارکرد آموزشی آنها تمام اشکال و مواد رسانه‎ای را در بر می‎گیرد. از این رو نقشی که رسانه‎های گروهی در شکل‎دهی به هنجارها، ارزش‎ها، نگرش‎ها و رفتارها ایفا می‎کنند، نوعی آموزش تلقی می‎شود که بسیار فراتر از آموزش‎های رسمی است و کل گسترة مخاطبان رسانه‎ها را شامل می‎شود. مخاطبان آموزش‎های رسانه‎ای مستقیم عموماً کسانی هستند که به صورت تعمدی برای کسب اطلاعات از رسانه‎ها استفاده می‎کنند اما هنگامی که از آموزش‎های غیرمستقیم یا پنهان سخن می‎گوییم، مخاطبان گاه به صورت منفعل و ناخودآگاه در معرض اطلاعات رسانه‎ای قرار می‎گیرند و برای انجام رفتارهای خاص و کسب مهارت‎ها، هنجارها و ارزش‎های ویژه آموزش می‎بینند. یکی از حوزه‎هایی که در جهان امروز به شدت تحت تأثیر درونشدها و اطلاعات رسانه‎ای قرار دارد رفتارهای مدنی، مهارت‎های شهروندی و مشارکت‎های اجتماعی است. پژوهشگران بسیاری نقش‎های مثبت و منفی رسانه‎ها را در این گستره مورد بررسی قرار داده‎اند. بررسی یافته‎ها حاکی از آن است که رسانه‎ها می‎توانند با ارائه الگوهای رفتاری، چهارچوب‎های مرجع و اطلاعات مطلوب، به افزایش مهارت‎های شهروندی و شکل‎گیری رفتارهای مدنی کمک کنند. این مسئله به خصوص در مورد رسانه‎های جدیدتر مانند اینترنت و تلویزیون‎های تعاملی، بیشتر مورد تأکید قرار گرفته است اما در مقابل، برخی دیگر با اشاره به تسلط سرمایه‎داری بر رسانه‎ها و بهره‎گیری قدرت‎های سلطه‎جو از آنها برای نیل به اهداف و اغراض ویژه، نقش رسانه‎ها را مورد انتقاد قرار داده‎اند. از نظر آنان تسلط ارزش‎های تجاری و سیاسی موجب شده است که رسانه‎ها با تحریف ارزش‎های اجتماعی مانند مردم‌سالاری و مشارکت‎های اجتماعی و با ارائه اطلاعات یک سویه و تک‎بعدی، جهت‎دهی به نگرش‎های مخاطبان را بر مبنای علایق گردانندگان خود دنبال کنند. با این حال ظرفیت و توانایی رسانه‎ها در این گستره غیرقابل انکار است. از این رو آنچه مهم است افزایش تأثیرات مثبت و کاهش آثار و پیامدهای منفی درونشدهای رسانه‎ای است. پژوهشگران مفهوم سواد رسانه‎ای را برای نیل به این هدف پیشنهاد کرده‎اند. بر این مبنا، مخاطبان به مهارت‎هایی دست می‎یابند که از طریق آنها می‎توانند با رویکردی انتقادی به درونشدها و اطلاعات رسانه‎ای و با کشف اغراض، اهداف، ساز و کارها و محرک‎های مورد استفاده رسانه‎ها، آثار مثبت را جذب کرده و از آثار منفی اجتناب کنند.

"دربارة کارکردهای رسانه، نقد و نظر، سخن و گفتگو بسیار دیده و شنیده‎ایم اما بی‎تردید یکی از مهم‎ترین کارکردهای رسانه‎ها که از دیر باز مورد توجه و عنایت اندیشمندان این حوزه قرار گرفته است، کارکرد آموزشی این فناوری نوین است. سرآغاز بحث‎های مربوط به نقش آموزشی رسانه‎ها را باید در دغدغه‎ها و نگرانی‎هایی جستجو کرد که پس از فراگستری تلویزیون در جوامع مختلف بشری نسبت به تأثیرات منفی محصولات رسانه در زمینه‎های خشونت، سکس و از خود بیگانگی فرهنگی به ویژه بر روی گروه‎های سنی خاص از جمله کودکان، نوجوانان و جوانان پدید آمد. در نتیجه اجرای صدها طرح تحقیقاتی در کشورهای مختلف جهان، هر چند اجماعی در خصوص وجود یا عدم وجود، میزان و نحوة تأثیرگذاری غیرمستقیم رسانه‎ها بر مخاطبان در میان اندیشمندان حاصل نشد، نوعی خودآگاهی جمعی نسبت به امکان استفاده آموزشی از عموم رسانه‎ها به ویژه تلویزیون پدیدار گردید که مبنای مطالعات، نظریه‎پردازی‎ها و اقدامات بعدی در توسعه رسانه‎های آموزشی به شمار می‎رود. با این همه، این مهم تحقق نپذیرفت مگر پس از بروز مشکلات و مسائلی چون رشد بی‎سابقه جمعیت جهان به ویژه در کشورهای توسعه یافته، افزایش سرسام‎آور هزینه‎های آموزشی در سیستم سنتی و محدودیت‎های منابع مالی دولت‎ها که استفاده از روش‎های سنتی آموزش در سطح عام را غیرممکن ساخته بود. از سوی دیگر ظهور انواع جدیدی از فناوری‎های ارتباطی از جمله شبکه جهانی اینترنت، سی‎دی، شبکه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای و مانند آنها که به تدریج و به طور روزافزون هزینه‎های بهره‎گیری از آنها برای عموم مخاطبان کاهش می‎یافت، انگیزه‎ای شد برای آن که دست‎اندرکاران امور آموزشی به ویژه دولت‎ها استفاده از رسانه‎ها برای آموزش را جدی بگیرند. امروزه سرمایه‎گذاری‎های عظیمی خواه از سوی بخش دولتی و خواه از سوی بخش خصوصی در این زمینه به عمل آمده است. این امر به خصوص از آن روست که فناوری رسانه‎ای علاوه بر رفع موانع مالی و فیزیکی موجود بر سر راه سیستم‎های آموزشی سنتی، تأثیرات خیره‎کننده و غیرقابل انکاری در هر دو بعد گسترش کمی و کیفی آموزش داشته است. مطالعات اثبات کرده است که استفاده فعال از همه حواس پنجگانه در آموزش‎های رسانه‎ای یادگیری را تسهیل و جذابیت آموزش را مضاعف می‎کند. به این ترتیب رسانه وارد حیطه آموزش شد و به تدریج جای خود را در این زمینه باز کرد تا آنجا که امروزه سخن از حذف سیستم‎های سنتی آموزش در برخی از نقاط جهان در آینده‎ای نه چندان دور می‎رود. در کشور ما نیز آموزش رسانه‎ای سابقه‎ای به نسبت طولانی دارد و هم اکنون دهه سوم عمر خویش را می‎گذراند. این فرایند که با فراز و نشیب‎های فراوانی مواجه بوده است امروزه به طور عمده از طریق دو نهاد اصلی شبکه آموزش صدا و سیما و دانشگاه پیام نور پیگیری و اجرا می‎شود؛ هر چند محدود به این دو نهاد نیست و بسیاری از دانشگاه‎های کشور گام‎های نخست و حساس را برای راه‎اندازی آموزش online برداشته‎اند. پژوهش و سنجش بنا به درخواست مخاطبان و با توجه به نیازهای موجود کشور، شماره حاضر را به بررسی ابعاد گوناگون آموزش رسانه‎ای اختصاص داده است. در بخش اول طی گفتگوهایی با آقایان دکتر بیابانی و دکتر نوروزی وضعیت فعلی کشور در زمینه آموزش رسانه‎ای و دستاوردها و چالش‎های پیش رو در این حوزه به بحث گذاشته شده است. بخش دوم که به نظریه‎های آموزش رسانه‎ای اختصاص یافته است در ده مقاله ابعاد نظری موضوع را مورد مداقه قرار داده است. بخش سوم این مجموعه حاوی مقالاتی در زمینه کاربردهای آموزش رسانه‌ای و نیز دو مقاله مفید در زمینه مطالعات تطبیقی است و در بخش پایانی سه مقاله در باب دستاوردهای فناورانه این حوزه تقدیم می‎شود. ضمن تشکر از همه مخاطبان فهیمی که تاکنون فصلنامه را مورد عنایت خویش قرار داده‎اند، از همه این عزیزان درخواست می‎کنیم پژوهش و سنجش را همچنان از دیدگاه‎ها، انتقادها و پیشنهادهای خویش بهره‎مند سازند. "

"کودکان و نوجوانان، تأثیرپذیرترین مخاطبان تلویزیون به شمار می‌آیند. این مسئله نگرانی‌های عمده‌ای را بین والدین، متخصصان و صاحبنظران علوم اجتماعی و رقبا برانگیخته و تحقیقات زیادی را به خود اختصاص داده است. یکی از مهم‌ترین مباحثی که در این گستره مطرح است، تناسب محتوا و پیام‌های رسانه‌ای با ظرفیت‌ها و توانایی‌های تحولی (developmental) کودکان و نوجوانان است. پژوهشگران معتقدند کودکان در مراحل مختلف رشد و تحول شناختی و عاطفی دارای ظرفیت‌ها و محدودیت‌های ویژه‌ای هستند، بنابراین در انتقال مفاهیم باید میزان درک کودکان از این مفاهیم به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. این مقاله با بررسی ویژگی‌های شناختی کودکان و نحوة مفهوم‌سازی آنان از پیام‌های تلویزیونی، موضوع آموزش مفاهیم مذهبی را مورد واکاوی قرار می‌دهد. شاکله اصلی این مقاله را چکیدة دو پژوهش انجام شده در این حوزه با عناوین «نقش تلویزیون در شکل‌گیری و تقویت مفاهیم مذهبی و اخلاقی کودکان دورة ابتدایی» (دادستان و همکاران، 1377) و «کودک، تلویزیون و مفهوم مرگ» (رضایی‌بایندر، 1378) تشکیل می‌دهد. "