درخت حوزه‌های تخصصی

اصولا انسان ها به شرکت در فعالیت هایی علاقه دارند که متضمن پیامدهای ارزشمندی برای آنها باشد . این تمایل موجد ارتباط بین آنها است. در مقاله ذیل پس از مروزی بر مفاهیم و تعاریف ارتباط و کارکردهای اصلی آن ، رسانه ها به مثابه واسطه هایی برای برقراری ارتباط بین افراد مختلف مورد بررسی قرار گرفته اند. در این مقاله فلسفه به کارگیری رسانه ها با توجه به اهداف خاص و نیز وظایف وسایل ارتباط جمعی مورد عنایت مولف است . در این راستا، به انگیزه های مخاطبان در استفاده از رسانه و دیدگاه های مربوط به چگونگی آگاهی مخاطب از انگیزه هایش در استفاده از رسانه و نیز خاستگاه های اجتماعی و روان شناختی مخاطب که موجد انتظارهای وی از رسانه های گروهی است و به ارضای نیازها و یا سایر پیامدها می انجامد پرداخته شده است نوع استفاده مخاطبان از رسانه و متغیرهای موجود و در نهایت مصلحت مخاطبان و رابطه آن با میزان مشارکت و تعامل آنها را رسانه از دیگر مباحث مورد توجه مولف است . در پایان بر افقی و دو طرفه بودن جریان اطلاعات بین رسانه و مخاطب کم اما فعال و هدفمند به جای توده ای از مخاطبان غیر فعال و بی هدف تاکید شده است .

هر چند در مباحث علم مدیریت مفاهیم و ساز و کارهای نظارت و ارزیابی از سابقه‎ای طولانی و ادبیاتی گسترده برخوردار است اما در کشور ما هنوز جایگاه خود را به ویژه در مدیریت رسانه نیافته است. مباحث مربوط به نظارت و ارزیابی در حوزة رسانه در کشور ما، غالباً معطوف به ابعاد کلان نظارت همچون مقررات و قوانین عام ناظر بر کار رسانه‎ای، قانون مطبوعات، سانسور و خود سانسوری، رابطة رسانه‎ها با سایر نهادها به ویژه نهادهای سیاسی و مانند آنهاست. کمتر دیده شده است که در قلمرو مطالعات مربوط به مطبوعات، رادیو و تلویزیون و رسانه‎های الکترونیکی مطالعات عمیق و گسترده‎ای در باب نظریه‎ها، مفاهیم، شاخص‎ها و ساز و کارهای نظارت و ارزیابی در مفهوم کنترل کیفی صورت پذیرد. اگر هم در این خصوص کارهایی انجام گرفته غالباً صورتی دفعی، گذرا و مرتبط با ابعاد اقتصادی و فناورانه داشته است. این در حالی است که گسترش بی‎سابقه مطبوعات اعم از روزنامه‎ها، مجلات، هفته‎نامه‎ها و فصلنامه‎های عامه پسند و تخصصی و نیز افزایش سریع و پیوسته شبکه‎های رادیویی و تلویزیونی در سال‎های اخیر، موجب پیدایش نیاز و احساس ضرورتی تام نسبت به این گونه تحقیقات و مطالعات شده است. از سوی دیگر پیشرفت‎های شگرف فناوری ارتباطی در یکی دو دهه اخیر که امکان دسترسی مخاطبان به رسانه‎های دیگر را فراهم ساخته و فشار رقابت رسانه‎ای را فوق‎العاده افزایش داده است، انجام تحقیقات و مطالعات گسترده را در ابعاد مدیریتی و فنی دربارة کنترل کیفیت محصولات فرهنگی و رسانه‎ای به ویژه تولیدات رادیویی و تلویزیونی، ایجاب می‎کند. تحقیقات و مطالعات فراگیری که علاوه بر برخورداری از آخرین یافته‎های علم مدیریت، با احاطه تام نسبت به شاخص‎ها و خصوصیات فرهنگی و هویت ایرانی ـ اسلامی جامعه، موقعیت سیاسی ـ ایدئولوژیک کشور و پایگاه صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به عنوان رسانه ملی تدابیری عملی را در جهت ارتقای سطح کیفی تولیدات سازمان هم از حیث معیارهای ارزشی و اخلاقی و هم از حیث شاخص‎های فنی و حرفه‎ای پیشنهاد دهد. اهمیت موضوع نظارت و ارزیابی در رسانه‎ها به ویژه در سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، موجب شد این شماره از فصلنامه پژوهش و سنجش به نظارت و ارزیابی در رسانه اختصاص یابد. از این رو، از میان مقالاتی که از سوی صاحب‎نظران و نویسندگان محترم به دفتر فصلنامه رسید، پس از بررسی و ارزیابی تعدادی واجد سطح کیفی لازم شناخته شدند که در سه عنوان «نظارت و ارزیابی: مبانی نظری»، «نظارت و ارزیابی: کاربردها» و «نظارت و ارزیابی: فناوری» تنظیم و طی این شماره تقدیم شده است تا به عنوان گامی کوچک و تلاشی در حد وسع مورد استفاده علاقه‎مندان و دست‎اندرکاران این حوزه قرار گیرد. پژوهش و سنجش ضمن تشکر و قدردانی از اساتید دانشگاه، صاحب‎نظران، کارشناسان، پژوهشگران، مدیران و سایر علاقه‎مندان به مطالعات رسانه‎ای که با ارسال مقالات، ارائه نظریات، پیشنهادها و انتقادها، مشارکت در جلسات، میزگردها و گفتگوها و یا از راه‎های دیگر فصلنامه را مورد عنایت و تفقد قرار دادند و ما را در جهت ارتقای سطح کیفی و کمّی این نشریه تخصصی یاری کردند، امیدوار است این مخاطبان فرهیخته و فرزانه نقاط ضعف اجتناب‎ناپذیر موجود در این شماره و سایر شماره‎ها را به دیدة اغماض بنگرند و همچون همیشه با ارائه دیدگاه‎های خود در خصوص وجوه امتیاز و کاستی‎های «پژوهش و سنجش» یاریگر ما باشند.

یکی‌ از حوزه‌های‌ مهم‌ رادیو و تلویزیون‌، «ارزیابی‌ کیفیت‌ برنامه‌ها» است‌. «کیفیت‌ برنامة‌ … پایین‌ است‌»، «کیفیت‌ برنامة ... بالاست‌»؛ این‌ جملات‌ اغلب‌ از سوی‌ کسانی‌ بیان‌ می‌شود که‌ ارزیابی‌ برنامه‌ها را بر عهده‌ دارند. حال‌ پرسش‌ مهم‌ این است‌ که‌ «چه‌ کسانی‌ بهتر می‌توانند در مورد کیفیت‌ برنامه‌ها داوری‌ کنند؟» آگاهی‌ از نظریات‌ مردم‌ به ویژه مخاطبان‌ برنامه‌ها در مورد این‌ پرسش‌ امری ضروری است‌. نوشتار حاضر تحقیقی‌ است‌ که در این‌ باب‌ در کشور انگلستان‌ انجام‌ شده‌ است‌.

هدف اصلی این مقاله نشان دادن این واقعیت است که نسل سوم مطالعات دریافت قوم نگاری مخاطب در حال شکل گیری بوده و در آینده ای نزدیک به تثبیت خواهد رسید . با وجود این تقسیم مراحل تکامل مطالعات دریافت و مخاطب پژوهشی به سه نسلی که در این فصل مقدماتی به طور کلی معرفی می شود نباید کاملا قطعی فرض شود طرح کلی این تقسیم بندی پیشنهادی را باید به مثابه راهی برای نشان دادن روندی در حال پیدایش تلقی کرد که مخاطب پژوهشی می تواند به خود بگیرد. در پژوهش های اخیر عناصری وجود دارند که از دید من پیشتر مسیر دستیابی به پژوهش های اتی را هموار کرده اند ، اما هنوز هم به مجموعه منسجمی از پژوهشهایی که این حوزه جدید تحقیق را تحت پوشش قرار می دهند نیازمندند. تاریخ این سه نسل دیدگاهی مربوط به گذشته حال و یا آینده قابل پیش بینی دارد.

یکی از عوامل مهم در موقعیت سیاستگزاران، برنامه ریزان و برنامه سازان تلویزیونی، آگاهی از انگیزه ها و انتظارات بینندگان و مخاطبان برنامه ها است. بدیهی است که هم افراد مختلف به دلایل متفاوت به تماشای برنامه های تلویزیونی می پردازند و هم یک فرد برنامه های مختلف را با انگیزه های متفاوت نگاه می کند. سوالات مختلفی که در این زمینه می توان مطرح کرد عبارتند از: چرا مردم تماشای یک برنامه خاص را به تماشای سایر برنامه ها ترجیح می دهند؟؛ چرا مردم به یک مجموعه تلویزیونی یا شبکه خاص علاقه دارند؛ آیا عوامل روان شناختی و جامعه شناختی در انتخاب ها و علایق بینندگان نقش دارد؟؛ آیا برنامه های خاص نیازهای ویژه بینندگان را ارضا می کنند؟و... سروان شرایبر نویسنده کتاب "نیروی پیام" با اشاره به واکنش اکثریت مردم نسبت به برنامه های تلویزیون می نویسد: "برنامه خوب باشد یا بد، مردم جلوی تلویزیون می نشینند و حتی وقتی برنامه بیش از اندازه بد باشد آنها شکایت می کنند اما از تماشای آن چشم نمی پوشند (آنتونی گیدنز، ترجمه صبوری، 1374).از سوی دیگر، چه بخواهیم و چه نخواهیم، خانواده ها، معلمان، رهبران دینی و مسئولان مملکتی روز به روز با افراد و به ویژه کودکان، نوجوانان و جوانانی رو به رو هستند که بیش ترین وقت خود را با وسایل ارتباط جمعی صوتی و تصویری می گذرانند (گنجی، حمزه 1376).تحقیقات مختلف نشان داده است که هم بزرگسالان و هم کودکان و نوجوانان پایبندی خاصی به تلویزیون دارند. اگر چه الگوی تماشای تلویزیون و الگوی ترجیح دادن برنامه ها به یکدیگر، به ویژگی های شخصی، خانوادگی و اجتماعی بینندگان بستگی دارد ولی در بسیاری موارد نیز دیده شده است که مردم به طور گزینشی تماشای یک نوع برنامه خاص را به تماشای سایر برنامه ها ترجیح می دهند و یا به برخی مجموعه های تلویزیونی خاص گرایش بیشتری دارند.

لازارسفلد می گوید : به جای این که از خود سئوال کنیم وسایل ارتباط جمعی با مردم چه می کنند ، از خود بپرسیم که مردم با وسایل ارتباط جمعی چه می کنند . جای تردید است که تحمیل تصور ذهنی یک یا چند نفر بر یک جامعه عظیم ، بر مطلوبیت آن صحه بگذارد چرا که مخاطب شناسی در رسانه ای چون رادیو ، از مشکل سهل و ممتنع رنج می برد . امواج رادیو توان حرکت به هر نقطه ای را دارند اما معلوم نیست هر جا که برنامه ای پخش می شود شنونده ای هم وجود داشته باشد و لذا آشنایی با رویکردهای برنامه سازی ( مصلحت گرا ، نیاز محور و نیاز - مصلحت ) به عنوان پیش نیاز شناخت است . چرا که در عصر حاضر هیچ رسانه ای نمی تواند جایگزین رسانه دیگر شود ، رسانه ها ضمن رقابت مکمل یکدیگرند و هر کدام حوزه نفوذ و نحوه تاثیر گذاری متفاوتی دارند. برای شناسایی مخاطب ویژگی های مختلفی مد نظر بوده است که مهم ترین آنها ویژگی زیستی - اجتماعی ، توجه به رویکردهای تاثیر رسانه ها ، نقد متون ادبی ، مطالعات فرهنگی استفاده و رضامندی از رسانه ها و تحلیل دریافت پیام از جمله مواردی است که برای شناخت ویژگی های مخاطبان مورد استفاده قرار می گیرند اما محققان تعمدی بودن درگیر بودن ، انتخابی بودن و سودمندی برنامه ها را نیز که به منظور فعال کردن مخاطبان مورد توجه واقع می شود ، مدنظر قرار می دهند. در برنامه سازی رادیو ، باید ضریب تناسب بین مخاطب فرضی و مخاطب واقعی را بالا بد، مخاطبان نه تنها در مقابل رسانه هافعال و انتخابگرند بلکه جذب و دفع پیام می پردازند. یکی از اساسی ترین عوامل موثر در جذب مخاطب تناسب زمانی است به نظر مولف روش ساخت برنامه بیشتر باید نحوه اجرای برنامه را تعیین کرد و یا لااقل چگونگی اجرای آن همیشه به طور کامل قابل پیش بینی نیست.

نظریه های مربوط به مخاطب را می توان در دو گروه بزرگ نظریه های مبتنی بر تاثیرات پرشدت و نظریه های مبتنی بر تاثیرات کم شدت طبقه بندی کرد. روانشناسان بر فرستنده و تاثیرات قومی و جامعه شناسان بر مخاطب و نقش ضعیف رسانه ها اشاره دارند . در این مقاله برخی از نظریه گلوله های جادویی نظریه استفاده و رضامندی نظریه انتقادی مارپیج سکوت نظریه کشت نظریه امپریالیسم فرهنگی نظریه توطئه و نظریه قوانین از این جمله اند. سواد رسانه ای قدرت درک نحوه کار رسانه و معنی سازی در آنها است. سواد رسانه ای را می توان دسترسی تجزیه و تحلیل و تولید ارتباط در شکل های گوناگون رسانه ای و مصرف انتقادی محتوا دانست . سه جنبه مواد رسانه ای عبارت است از : الف)ارتقای آگاهی نسبت به رژیم مصرف رسانه ای و یا به عبارت بهتر تعیین میزان مصرف غذای رسانه ای در یک قالب بهداشتی و دقیق ب) آموزش مهارت های مطالعه یا تماشای انتقادی و سرانجام ج)تجزیه و تحلیل اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی که در واقع در پشت کادر قرار گرفته و قابل مشاهده نیست . سواد رسانه ای کودکان و دلایل فراگیری آن نیز از مباحث دیگری است که در پایان مقاله به آن پرداخته شده است.

وسایل ارتباط جمعی با کارکردهای متنوعی که در جامعه دارند، همواره در تعامل طبیعی با جامعه و محیط اطراف خود هستند . امروزه رقابت شدیدی برای جذب مخاطب در بین رسانه ها پندیدار شده است . استفاده از روش های تامین رضایت و اقناع مخاطبان و توجه به نیازها و نگرش های آنان ، بسیار ضروری و از جمله لوازم موفقیتی است که هرگاه مورد کم توجهی قرار گیرد فرصت را به رسانه رقیب می سپارد.باید توجه داشت که مخاطب ، انسان با اراده ودارای قدرت تصمیم گیری و انتخابی است که هر آن چه را با نیازها و مصالح جمعی به ویژه رادیو و تلویزیون باید فعالیت ها و اهداف اساسی خود را با توجه به شرایط نیازها و ضرورت های محیط تنظیم کنند و همواره برای رسیدن به هدف و بهره مندی مطلوب مطالعاتی از قبیل نیازسنجی مخاطبان و بررسی واکنش آنان در قبال برنامه های پخش شده را مورد توجه قرار دهند . هم چنین هر چه رسانه هدفمند تر باشد یعنی محتوا و پیامی را در برنامه خود دنبال کند ، بهره گیری از روش های جلب رضایت و اقناع ضرورت بیشتری خواهد داشت.

نگارنده در این مقاله ضمن برشمردن وجوه اهمیت نظارت در رسانه، به تشریح اختلاف دو دیدگاه اصلی در این خصوص می‎پردازد. از نظر وی در سطح کلان، اندیشمندان، سیاستمداران و مسئولانی که با رسانه سر و کار دارند یا هوادار تثبیت‎اند و یا خواهان تغییر و در نتیجة اتخاذ یکی از این دو رویکردها، چگونگی رابطه میان مخاطب و رسانه شکل می‎گیرد. نگارنده سپس با تشریح ابعاد گوناگون نظارت از جمله فناوری، نیروی انسانی، امور مالی، مضمون و محتوا و سیاستگذاری‎ها، در پایان پیشنهادهای قابل تأملی را در خصوص فرایند نظارت سالم ارائه داده است.

محوراصلی این فصل، بررسی روش‌هایی است که از طریق آن، فناوری رسانه‌های جدید با تحت تاثیر قراردادن مخاطبان، نوع برخورد و رابطه آن‌ها را نسبت به محصولات مورد مصرف خود تغییر می‌دهد. معرفی سریع فناوری‌های جدید رسانه‌ای به این معنی است که هرگونه تحلیل صورت گرفته دراین زمینه باید به نوعی موید این مطلب باشد که دیدگاه اتخاذ شده نسبت به فناوری، هرگونه کوششی را برای درک چگونگی اجرای فناوری جدید در جامعه و تاثیر آن بر روش‌هایی که مخاطبان از طریق آن محصولات مورد نظر خود را دریافت و مصرف می‌کنند، تایید کند. این فصل با نگاهی به اثر ریموند ویلیامز که نظریه مفیدی را درباب فناوری و جامعه ارائه داده است، آغاز می‌شود و با بررسی مفاهیم و روش‌های مختلفی که از طریق آن تاریخچه فناوری به نگارش درآمده است، ادامه می‌یابد. در پایان نیز رابطه در حال تغییر بین فناوری و مخاطبان رسانه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد.