درخت حوزه‌های تخصصی

چکیده در نوشته حاضر، روند و جریان تاریخ نگارى شیعیان در سده‏هاى نخستین بررسى شده است. طرح دو دیدگاه در باره جهت‏گیرى مذهبى گزارش‏هاى موجود در مصادر تاریخى اهل‏سنت، و نیز بررسى واژه‏ها و اصطلاحات تاریخ‏نگارى در کتاب‏هاى فهرست شیعه، به‏ویژه رجال نجاشى، و هم‏چنین تجزیه و تحلیل نوشته‏هاى تاریخى شیعیان، از جمله مباحث این نوشته است. نتیجه این پژوهش آن است که شیعیان به تاریخ‏نگارى (به‏ویژه حوزه‏ها و محورهایى، مانند غیبت امام دوازدهم که دیگر فرقه‏ها به آن کمتر توجه داشته) اهمیت داده‏اند. البته از آن‏جا که به صاحبان قدرت، اعتماد نداشته به روند تاریخ‏نگارى عمومى و تاریخ خلافت، رغبت چندانى نشان نداده‏اند. در ادامه، شیوه و سبک تاریخ‏نگارى «جلودى» یکى از مورخان پرتألیف، اما گمنام شیعه بررسى شده است.

فارغ التحصیلان دانشگاه مذاهب اسلامی پس از فراغت تحصیل، به دلیل نوع آموزه هایی که در دانشگاه مذاهب اسلامی با آن آشنا شده اند، در هر محیطی که قرار بگیرند، به نوعی متاثر از این آموزه ها خواهند بود. «گفتگو با فارغ التحصیلان» می کوشد تا کارکرد فرهنگ تقریب را در تغییر دیدگاههای دانش آموختگان دانشگاه و آشنایی آنان با فضای صمیمیت و مهر را مورد بازبینی قرار دهد، از وضعیت فعلی آنان مطلع شود و یاد آور خاطرات شیرین دوران تحصیلشان باشد.

کیسانیه یکى از فرقه‏هاى مهم شیعى بود که در نیمه دوم قرن اول و نیمه اول قرن دوم، اهمیت زیادى در جامعه اسلامى داشته و تأثیر و تأثرات زیادى در بین مسلمانان برجاى گذاشت. براى تبیین و فهم بسیارى از حوادث و رخ‏دادهاى آن دوره، بررسى دقیق ماهیت فکرى و تکاپوهاى سیاسى بزرگان و هواداران کیسانى ضرورى مى‏نماید. پرفسور ویلفرد مادلونگ دراین مقاله، ضمن بحث از اعتقادات کیسانى و فرقه‏هاى آنان به نقش این فرقه در تحولات سیاسى، مثل جنبش عباسیان و تأثیر آن در سایر فرقه‏هاى اسلامى پرداخته است.

این مقاله گامى در جهت شناخت رابطه و تأثیر و تأثر فکرى دو فرقه معتزله و زیدیه است. توجه به رابطه بین دو فرقه در بغداد، ایران و مغرب، حاکى از تعامل فکرى و فرهنگى میان دو فرقه یاد شده است، به گونه‏اى که مى‏توان گفت اصول فکرى زیدیه برگرفته از معتزله است. از این‏رو فرقه‏نگاران، زیدیه را در اصول، معتزلى مى‏دانند. ازسوى دیگر معتزلیان، به‏ویژه معتزله بغداد تحت تأثیر تشیع زیدى بوده‏اند تا آن‏جا که از آن‏ها به معتزله متشیعه یاد مى‏شود. ملل و نحل‏نویسان علت ایجاد رابطه بین زیدیه و معتزله را شاگردى زید بن على در مکتب واصل بن عطا مى‏دانند، در حالى که تلاش پیش‏رو با ارائه شواهد تاریخى در پى آن است تا با نفى چنین نگاهى ، وجود عواملى چون همگونى فکرى رهبران دو فرقه، عقل‏گرایى دو فرقه در مباحث نظرى و وجود رجالى چون قاسم بن ابراهیم رسى، امام هادى‏الى الحق یحیى بن حسین بن قاسم بن ابراهیم، حاکم ابوسعد محسن بن محمد بن کرامه جشمى بیهقى که فکر تقریبى داشته‏اند و برخى مسائل دیگر را علت برقرارى رابطه بین دو فرقه معرفى کند.

روابط فاطمیان و عباسیان که از دوران دعوت فاطمیان آغاز شده بود، با تشکیل دولت فاطمیان در مغرب(1) در شمال افریقا وارد مرحله جدیدى شد. در دوران خلافت فاطمیان در مغرب بین سال‏هاى 297-362ق عوامل زیر، زمینه‏هاى ارتباط این دو حکومت را فراهم کرد: 1 . سقوط حکومت اغلبیان به دست فاطمیان که واکنش عباسیان را علیه فاطمیان به همراه داشت، زیرا اغلبیان از سوى عباسیان حمایت مى‏شدند. 2 . تصمیم فاطمیان بعد از تشکیل حکومت در مغرب براى تغییر شعائر مذهبى اهل‏سنت، و در مقابل، استفاده عباسیان که حامیان اهل‏سنت بودند، از این حرکت براى تضعیف فاطمیان. 3 . تلاش فاطمیان براى تصرف مصر که عباسیان آن را آخرین نقطه نفوذ خویش در شمال افریقا مى‏دانستند. 4 . فعالیت داعیان اسماعیلى در مناطق عباسیان که از مسائل زمینه‏ساز نفوذ فاطمیان بود. 5 . تلاش فاطمیان از آغاز تشکیل خلافت در جهت خواندن خطبه به نام آنان در حرمین شریفین به جاى عباسیان. 6 . قرامطه بحرین که پس از تأسیس حکومت فاطمیان در مغرب، از جمله عوامل تأثیر گذار در روابط آنان با عباسیان بودند.

پس از رحلت رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله جامعه اسلامى دچار تشتت شد. معتقدان به وصایت و انتخاب امام و جانشین پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جانب خود ایشان، این جانشینى را منحصرا در امام على علیه‏السلام مى‏دیدند و آن‏ها هسته اولیه شیعه را شکل دادند. گرچه تشیع در دوران خلافت امام على علیه‏السلام نهادینه و در قرن اول هجرى به سازمان و گروه منسجم و متشکل دینى و سیاسى تبدیل شد. موضوع انحصار امامت در خاندان و اهل‏بیت نبوت یا به عبارت دیگر، در نسل فاطمه علیهاالسلام و نیز ارادت به آن خاندان، محورى استراتژیک بود که تمام اندیشه‏ها و نحله‏هاى فکرى پراکنده شیعه را در ابتدا متحد مى‏کرد، اما با پیدایش علم کلام و نیز پس از شهادت امام حسین علیه‏السلام و یارانش و هم‏چنین قیام‏هایى که به منظور خون‏خواهى آن شهیدان صورت گرفت، این اتحاد استراتژیک به تبع پراکندگى‏ها و انشقاق ایجاد شده در جامعه اسلامى قرن اول و دوم هجرى خدشه‏دار گردید و در نهایت به ظهور فرقه‏هاى مختلف منجر شد. نوشتار حاضر به بازشناسى عوامل دینى و سیاسى ایجاد فرقه‏هاى شیعه مى‏پردازد و درصدد پاسخ به این سؤال است که چرا تشیع دچار چنین پراکندگى در تاریخ شد. فرضیه این تحقیق این است که «پیدایش علم کلام و عدم دست‏یابى شیعه به حاکمیت سیاسى باعث پراکندگى و ایجاد فرقه‏ها و عدم اتحاد در جامعه شیعه شد».

فضاى فرهنگى ـ مذهبى بغداد در سده چهارم هجرى، به‏ویژه در دوره آل‏بویه که زمینه را براى تشکیل جلسات مجادله و مناظره کلامى میان فرقه‏ها و مکاتب مختلف مذهبى فراهم کرده بود، شیعیان را به‏طور جدى وارد منازعه‏هاى فرقه‏اى نمود. در این دوره علاوه برگسترش استدلال‏هاى عقلى و کلامى، رویکرد عالمان شیعى به تاریخ‏نگارى براى استدلال به گزاره‏هاى تاریخى، از جمله رخ‏دادهایى که با اعتقادات شیعه ارتباط داشت، گسترش فراوانى یافت، به گونه‏اى که در این دوره، کمتر فقیه و متکلمى مى‏شناسیم که یک یا چند اثر تاریخى ننوشته باشد. از جمله موضوعاتى که در این دوره مورد مناقشه مخالفان شیعه قرار مى‏گرفت، مسئله امامت و اثبات نصّ بر آن و حقانیت ایشان در برابر خلفا و نیز غیبت امام مهدى(عج) بود که به تازگى رخ داده و شیعیان را دچار حیرت و سردرگمى کرده بود. عالمان شیعى (فقها و متکلمان) در این دوره با رویکرد به تاریخ و تمسک به گزاره‏هاى آن، درصدد پاسخ به شبهه‏هاى وارده در زمینه‏هاى فوق بر آمده و در این راستا کتاب‏هاى تاریخى ـ کلامى بسیارى نوشتند. گونه‏هاى مختلف تاریخ‏نگارى‏هاى باقى مانده از عالمان شیعى این دوره عبارت‏اند از کتاب‏هاى دلایل، الغیبه، الردیه و تک‏نگارى‏هایى که در موضوعات مورد مناقشه چون حدیث غدیر، جنگ جمل، ایمان ابى‏طالب و موارد مشابه دیگر نوشته شد. بررسى ویژگى‏هاى تاریخ‏نگارى این دسته از آثار و معرفى گونه‏هاى مختلف آن، محور اصلى این مقاله است که در پى خواهد آمد.