درخت حوزه‌های تخصصی

ممکن است مهم‏ترین عوامل ایجاد انشعاب در مذهب و فرقه‏اى دینى، اختلافات فکرى، دورى از آرمان‏هاى اولیه، تفاسیر متفاوت از نصوص دینى، اختلاف در جانشینى و جاه‏طلبى برخى رهبران دانسته شود، ولى آن‏چه در این مجال به عنوان یکى از عوامل ایجاد انشعاب در فرقه‏هاى دینى، به‏خصوص در دوران معاصر تلقى شده، روابط معادلات سیاسى است که بر اساس آن، یا دولت‏مردان، تأسیس و حمایت از انشعابى را وسیله‏اى براى دست‏یابى به منافع و مقاصد سیاسى خود مى‏دانند و یا برخى از رهبران مذهبى با استفاده از فرصت‏ها و تهدیداتى که در عرصه معادلات و روابط سیاسى بین دولت‏مردان داخلى و خارجى واقع مى‏شود، در صدد تحصیل اقتدار مذهبى یا سیاسى براى خود مى‏باشند. در این تحقیق، سعى شده با بررسى و تحلیل عواملى چون جریان‏هاى حاکم در دربار قاجار، اوضاع داخلى ایران، روابط ایران و انگلستان و منافع و مقاصد انگلستان در هند و جهان اسلام، به چگونگى تشکیل و تکوین فرقه آقاخانیه پرداخته شود.

تاریخ و چگونگی پیدایش تشیع، از دیرباز در منابع تاریخی و کلامی مسلمانان و سپس در آثار مستشرقان مورد توجه بوده و در سال های اخیر هم با انگیزه هایی غیرعلمی در انواع منابع مکتوب و چندرسانه ای، دیدگاه هایی دراین باره مطرح شده است. شیعیان با توجه به پیوند این بحث با هویت خود، کوشیده اند دیدگاه های ناصواب را نقد، و دیدگاه مورد پذیرش خود را ارائه کنند. این نوشتار با استفاده از تکنیک گونه شناسی، پس از دسته بندی دیدگاه ها، می کوشد با روش های متعارف نقد آنها را نقد، و دیدگاه برگزیده خود را پیشنهاد نماید. این دیدگاه با تکیه بر تمایز بین وجود یک اندیشه و بروز اجتماعی آن، بیان می دارد که بنیان های اندیشه شیعی که بر مدار امامت می چرخد، به مثابه بخشی گسست ناپذیر از آموزه های اسلامی، همزاد قرآن و سنت نبوی است و از عصر پیامبر| وجود داشته، ولی بروز اجتماعی آن به تدریج و در عصر حضور معصومان (ع) صورت گرفته است.

این مقاله گامى در جهت شناخت رابطه و تأثیر و تأثر فکرى دو فرقه معتزله و زیدیه است. توجه به رابطه بین دو فرقه در بغداد، ایران و مغرب، حاکى از تعامل فکرى و فرهنگى میان دو فرقه یاد شده است، به گونه‏اى که مى‏توان گفت اصول فکرى زیدیه برگرفته از معتزله است. از این‏رو فرقه‏نگاران، زیدیه را در اصول، معتزلى مى‏دانند. ازسوى دیگر معتزلیان، به‏ویژه معتزله بغداد تحت تأثیر تشیع زیدى بوده‏اند تا آن‏جا که از آن‏ها به معتزله متشیعه یاد مى‏شود. ملل و نحل‏نویسان علت ایجاد رابطه بین زیدیه و معتزله را شاگردى زید بن على در مکتب واصل بن عطا مى‏دانند، در حالى که تلاش پیش‏رو با ارائه شواهد تاریخى در پى آن است تا با نفى چنین نگاهى ، وجود عواملى چون همگونى فکرى رهبران دو فرقه، عقل‏گرایى دو فرقه در مباحث نظرى و وجود رجالى چون قاسم بن ابراهیم رسى، امام هادى‏الى الحق یحیى بن حسین بن قاسم بن ابراهیم، حاکم ابوسعد محسن بن محمد بن کرامه جشمى بیهقى که فکر تقریبى داشته‏اند و برخى مسائل دیگر را علت برقرارى رابطه بین دو فرقه معرفى کند.

مسأله شهادت یا مرگ طبیعی امامان شیعه(ع) از جمله مسائلی است که نظر شیعه پژوهان را به خود جلب کرده است. شیخ صدوق (م381ه .ق) شهادت همه ائمه(ع) را بخشی از اعتقادات شیعه شمرده است ولی شیخ مفید (م413ه .ق) با تردید در این حکم عام، شهادت بیشتر امامان: از جمله امام جواد(ع) را نپذیرفته و بر این باور است که امام(ع) به مرگ طبیعی رحلت کرده است. اختلاف نظر این دو عالم بزرگ، با توجه به جایگاه بلندی که دارند، منشأ بحث های گوناگونی در سال های اخیر شده است. این نوشتار با تفکیک سه رویکرد تاریخی، روایی و کلامی در بررسی این موضوع، کوشیده است با تکیه بر شواهد تاریخی، اختلاف این دو عالم بزرگ شیعی را نتیجه دو رویکرد متفاوت در بررسی موضوع بداند و نشان دهد این دو دیدگاه با یک دیگر قابل جمعند.

اشتغال از ضرورت های زندگی افراد بشر است. شیعیان نیز از این قاعده مستثنا نیستند. سفارش اهل بیت علیه السلام به کسب و کار و نهی از بیکاری و بطالت، از نکات مهم تأثیرگذار در زندگی شیعیان در عصر حضور ائمة اطهار علیه السلام بوده است. شیعیان به گونه ای به شغل و کسب روزی حلال اهتمام داشتند که شهرت برخی از آنها به شغلشان است. هرچند به سبب کمبود منابع، دستیابی به شغل تمام اصحاب ائمة معصوم علیه السلام، دشوار است، اما در این نوشتار سعی شده تا با استقرای کافی و بررسی گسترده، به شغل اصحاب امامان† و فضای اقتصادی دورة ائمة علیه السلام و وضعیت اقتصادی شیعیان در آن دوره دست یابد. بر اساس این استقرا، یاران و راویان ائمة اطهار علیه السلام شغل های متنوعی داشتند که نشان دهندة حضور آنان در عرصة اقتصادی است. از سوی دیگر، آنان در کنار شغل و پیشة عادی، حامل علوم و معارف اهل بیت علیه السلام بودند و بعضی از آنان حافظ هزاران حدیث بودند، و حتی برخی از آنان به مرحلة فقاهت و اجتهاد رسیده بودند.