درخت حوزه‌های تخصصی

دیدگاه‌های متفاوت و گاه متعارضی درباره تاثیرپذیری مخاطبان از مطالب سیاسی رسانه‌ها وجود دارد. نویسنده دراین مقاله کوشیده‌است تا مبانی نظری این اختلاف دیدگاه‌ها و جابه‌جایی های عمده روش شناختی را در بررسی تاثیرپذیری مخاطبان از مطالب سیاسی رسانه‌ها تبیین کند. همواره محققان به این پرسش اندیشیده‌اند که چه عواملی سبب شده است تا بحث درباره تاثیرپذیری مخاطبان از رسانه‌ها چنین طولانی و دنباله‌دار شود و نتایجی گاه متضاد و در تعارض کامل با یکدیگر به دنبال داشته‌ باشد. برخی از دیدگاه‌ها علت این تعارضات را در استفاده پژوهشگران از نظریه‌هائی می‌دانند که بر پایه روش‌های تحقیق نامناسب شکل گرفته‌اند و راه حل این تعارضات را دست‌یابی به نظریه‌ای جامع با به کارگیری روش‌های فراگیرتر می‌دانند. راه حلی که پیش روی همه محققان علوم اجتماعی قرار داشته‌است اما با موفقیت و پیشرفت بسیار کمی همراه بوده‌است. از این رو به نظر می‌رسد که نگاه تردید‌آمیز تاثیر رسانه‌ها بر مخاطب ریشه‌ای عمیق‌تر از این داشته باشد که کشف آن تنها در سایه توجه به ملاحظات فرهنگی، ایدئولوژیکی و فنی میسر می‌گردد.

تقویت مبانی فکری و کمک به ارتقای سطح محصولات سازمان صداوسیما از طریق ارائه و بحث و بررسی مبانی نظری علوم ارتباطات ازجمله رسالت‌های فصلنامه پژوهش و سنجش است. جایگاه رفیع خبر و اطلاع‌رسانی در مجموعه وظایف رسانه، برقراری پیوند میان مراکز علمی با سازمان صداوسیما را از اهمیت مضاعفی برخوردار ساخته است. از این رو، مشتاق فرصتی بودیم که به بهانه انتشار ویژه نامه خبر را با آنان به بحث بگذاریم. خوشبختانه گروه ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی از پیشنهاد برگزاری این میزگرد با رویی باز استقبال کرد و ما به میهمانی اساتید گرانقدر این گروه دعوت شدیم. آنچه پیش روست حاصل گفتگویی صمیمانه با استادان گرامی است که بی‌تردید حاوی نکات ارزشمندی برای استفاده علاقمندان حوزه خبر و اطلا‌ع‌رسانی است.

مفهوم دروازه‌بانی در حوزه اطلاع‌رسانی و خبر مفهومی کاملا آشناست که از دیرباز مورد توجه دولت‌ها و رسانه‌های خبری بوده است و علی‌رغم تحولات گوناگون و بسیار گسترده دراین عرصه، هم‌اکنون نیز جاذبه نظری و عملی خویش را حفظ کرده است. نگارنده در این مقاله کوشیده است ضمن مرور تحول این مفهوم، مهم‌ترین الگوهای دروازه‌بانی خبر را در چارچوب نظریه‌های دیویدمنینگ وایت وای.زد.باس مورد بررسی قرار دهد و نقش عمیق دروازه‌بانان خبر را با تبیین دو نوع کنترل در دروازه‌بانی -کنترل پس فرست/فیدبک و کنترل توزیع-تشریح کند. در تامل نسبت به وضعیت فعلی دروازه‌بانی خبر، نگارنده با اشاره به دو رویکرد نئولیبرال متکی بر فرهنگ از یک سو و اقتصاد سیاسی از سوی دیگر و با برشمردن تاثیرات شگرف ناشی از ظهور پدیده شبکه جهانی اینترنت، تاکید می‌کند که دروازه‌بانان تنها در صورتی نقش کمتری خواهند یافت که رقابت در تولید و توزیع اطلاعات بسیار شانه‌به‌شانه باشد.

اصول خبرنویسی یا تهیه و تنظیم و ارائه مطالب خبری، همواره متاثر از دو عامل نوآوری در فناوری ارتباطی وتحولات اجتماعی بوده است. این مقاله، ضمن معرفی دوشیوه یا سبک جدید خبری، یعنی «سبک سناریویی»و«سبک سیال ذهن یا رئالیسم جادویی» به بررسی فنون و روش‌های جدید تیترنویسی خبری در صداوسیما می‌پردازد. نویسنده در ادامه، با اشاره به دو روش جدید مصاحبه که پس از دوم خرداد 76 در ایران کاربرد فراوان یافته است، دو فن از فنون جدید گزارش‌نویسی در مطبوعات را معرفی می‌کند، چرا که گزارش‌نویسی با بهره‌گیری از خبر، مصاحبه و اطلاعات لازم دیگر امکان‌پذیر خواهد شد.

جستجوی راه‌ حل برای مشکلات و دشواری‌هایی که در بخش‌های عملیاتی سازمان‌های رسانه‌ای به وجود می‌آیند، به غیراز برخورداری از دانش فنی، مستلزم تجربه و آشنایی مستقیم با عملیات و اقداماتی است که در این بخش‌ها به انجام می‌رسد. ازجمله مهم‌ترین و تاثیرگذار‌ترین این بخش‌ها در رسانه، بخش‌های تهیه، تنظیم و پخش خبر است که در هرنوع از رسانه‌ها-مطبوعات،رادیو،تلویزیون و غیره-علی‌رغم برخی تشابهات، از خصوصیات ویژه و منحصر به فردی برخوردارند. نگارنده این مقاله، می‌کوشد ضمن تاکید بر تفاوت‌های تولید، پردازش و پخش خبر در تلویزیون با سایر رسانه‌ها ویژگی‌های کار درهریک از این بخش‌ها را با تلفیق نظریه وتجربه عملی در مراحل گوناگون از جمله «تهیه فیلم و گردآوری الکترونیکی خبر»،«اتاق تدوین و تنظیم خبر»،«نگارش خبر» و سایر مراحل بیان کند و راهکارهایی را برای مشکلاتی که اغلب دراین مراحل روی می‌دهند، ارائه دهد.

فرایند تولید و پخش خبر دارای مراحل متعددی است که از جمع‌آوری و پردازش اطلاعات آغاز می‌شود و به محصول نهایی، یعنی پخش خبر پایان می‌پذیرد. مهندسی خبر، طراحی کاربردی است که با طراحی و بهبود سیستم‌های در برگیرنده انسان و اطلاعات و تجهیزات در ارتباط است و تلاش می‌کند با درآمیختن علوم و فنون خبری و روش‌های علوم مهندسی، نتایج حاصل از این سیستم‌ها را هوشمندانه بهینه‌ کند. اهداف مهندسی خبر، ایجاد بستری مناسب جهت جامع‌نگری، پربارسازی، نوآوری، کیفیت، سرعت و بهره‌وری در تولید و پخش خبر است. جهت نیل به‌این اهداف، هفت مرحله به عنوان مراحل اجرایی پیشنهاد شده است که از برنامه‌ریزی تولید خبر آغاز شده و به تدوین و پخش خبر پایان می‌پذیرد.

کارایی هریک از مجموعه‌های خبری تلویزیونی، مدیون افراد آگاه و زبده‌ای است که با تلاش و دانش خود،‌خبر را با جذابیت بیشتر و کیفیت بهتری در اختیار مخاطبان و تماشاگران تلویزیون قرار می‌دهند. ازجمله دانش‌های فنی و هنری مؤثر دراین مجموعه، طراحی گرافیک است؛ گرافیک متحرکی که زیبایی‌ها و جذابیت‌های خبر را به طرح و تصویر می‌کشد. طراحی کپشن، طراحی Arm Station خبر، طراحی شیوه نمایش خلاصه اخبار و طراحی سرفصل‌های خبری، زیرنویس‌ها و فقط بخشی از وظایف طرح گرافیک تلویزیونی، را تشکیل می‌دهد. گاه در پخش خبر، علاوه بر تصاویر متحرک، به طرح‌ها و تصاویر ثابتی نیاز داریم که تهیه آنها برعهده طراح گرافیک است. Arm Station خبر که در ابتدای اخبار هرشبکه تلویزیونی پخش می‌شود و با فضاسازی مناسب، آغاز خبر را اعلام می‌کند، در تهییج بیننده تاثیر بسیاری دارد. نحوه ارائه خلاصه خبرها، طراحی سرفصل‌های خبری و به گونه‌ای که برای تماشاگر تلویزیون گیرایی و جذابیت داشته باشند، نیازمند ایده‌یابی طراحان گرافیک تلویزیونی است. اما متاسفانه در شبکه‌های تلویزیونی کشور، هنوز این مقوله، جایگاه واقعی خود را نیافته است.

موفقیت یک سازمان و مجموعه، منوط به داشتن بیشترین بازدهی و منفعت با استفاده از منابع (مادی و انسانی) است. از این رو، مدیران سازمان‎ها همواره سعی دارند با به کارگیری سیاست‎ها و روش‎های مختلف، بازدهی مجموعة خود را بالا ببرند. در این راستا، فرایند کنترل نقش مهمّی را در سنجش اهداف، پیگیری و اصلاح امور ایفاء می‎کند. در این مقاله، مفهوم کنترل نه با باورها و برداشت‎های مصطلح منفی، بلکه به عنوان یک ضرورت و عامل موفقیت‎بخش برای رسیدن به اهداف مورد نظر قرار گرفته است. وجود همین برداشت‎های منفی از مفهوم کنترل و عدم اجرای مناسب آن موجب عدم اقبال و کارائی فرایند کنترل در سازمان‎ها شده است. فرایند کنترل، یک مجموعه را به اهدافی نظیر استاندارد کردن عملکردها، حفظ موجودی سازمان، حفظ و ارتقای کیفیت محصولات یا خدمات و کاهش میزان اقتدار و اعمال قدرت مدیران نزدیک می‎سازد. اهداف فوق را می‎توان از طریق انواع منابع کنترل در سازمان از قبیل کنترل سازمانی، کنترل گروهی و کنترل فردی محقق ساخت. برای رسیدن به اهداف فوق، رسیدن به تعریفی درست از فرایند کنترل و به کارگیری صریح آن امری ضروری و حیاتی است. تنها در صورت پیگیری روند منطقی و درست فرایند کنترل است که می‎توان فرایند خودکنترلی (شکل آرمانی و مطلوب کنترل) و مشارکت افراد را در این زمینه عملی ساخت.

آقای دکتر سلطانی‌فر معتقد است. فناوری‌ها سبب شده‌اند که مسیر خبری دوسویه شود و کشوری که حرفی جهان پسند دارد، آن را مطرح سازد. این فوری‌ترین تاثیر فرایندی است که به آن جهانی شدن می‌کوییم، دراین جریان، شکل و ماهیت اقتدارگری تغییر کرده و فناوری برتر موفق‌تر است. وی می‌گوید، وجود دو مشخصه عقلانیت و فردیت، به منزله مشخصه‌های جهانی شدن، وضع را از گذشته متمایز کرده است. به عقیده وی، جهانی‌شدن جریان بسیار عظیمی است که بدون فناوری و خرد نمی‌توان با آن مقابله کرد. او تاکید می‌کند، اگر چنانچه ملتی هرچه زودتر با ابراز فنی وارد این میدان شود، سهم بیش‌تری در فرهنگ جهانی خواهد داشت.

کشورهای جنوب در فرایند جهانی شدن و توسعه رسانه‌های جمعی با فرصت‌ها و چالش‌هایی روبه‌رو خواهند شد که شامل 1- قومی‌شدن رسانه‌های جمعی 2- توسعه رسانه‌های آلترناتوی 3- طراحی سیاست‌های جامع رسانه‌ای 4- بین‌المللی شدن رسانه‌های جمعی در داخل کشورهای جنوب است. زیر ساخت جدید ارتباطی مورد نظر کشورهای صنعتی نیازها و ویژگی‌های خاص کشورهای جنوب را در نظر نگرفته است. پدیده پیچیده جهانی شدن خود محصول توسعه حوزه تجارت بین‌المللی و لیبرالیزه‌شدن سیاست‌های اقتصادی، ارتباطی و سیاسی درعصرجهانی است. واکنش های ابراز‌شده در برابر پدیده‌جهانی شدن از تطبیق با فرایند جهانی گرایی تا اتخاذ رویکرد بومی گرایی یا منطقه‌گرایی در نوسان بوده است. آینده این فرایند به موازنه موجود میان قوانین ناظر برتوسعه اقتصادی، ادغام ارتباطی و استقلال فرهنگی و نیز رابطه متغیر میان حکومت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی، شرکت‌ها و افراد بستگی دارد. دراین مقاله مولف با رویکرد ارزیابی امنیتی فرایند جهانی شدن در قرن بیست‌ویکم به ابعاد تهدیدزای جهانی شدن و به تعبیر دیگر، پروژه حاکمیت فرهنگ غربی می‌پردازد. این نوشتار با تاکید بر بازیگر اصلی فرایند جهانی‌شدن یعنی رسانه‌،مفهوم رسانه‌ای شدن زندگی را بررسی می‌کند. در مفهوم اخیر رسانه‌ها به عنوان مراجع هویت‌هایی مطرح می‌شوند که هم شان دولت‌های ملی ماهیت جامعه انسانی را شکل می‌دهند. سیر تکوین و تحول ایده جهانی شدن در بعد رسانه‌ای و ارزیابی امنیتی آن با توجه به آثار اجتناب ناپذیر حضور رسانه‌ها در زندگی بشر و طرح راهکارهای جبران کننده بخش دیگری از محتوای مقاله را شامل می‌شود. نویسنده در بحث تبارشناسی جهانی شدن سه دوره تبلیغات، ارتباطات و اطلاعات را بررسی می‌کند و در نهایت با معرفی ویژگی‌های جامعه بشر در قرن بیست‌ویکم اذعان می‌دارد که جامعه جهانی شده پس از عصر اطلاعات اکنون دوره فترت خود را سپری می‌کند و این دوره به تحقق جامعه شبکه‌ای ختم می‌شود. وی در ادامه باب بررسی تفسیرهای مختلف از مفهوم جامعه شبکه‌‌ای را می‌گشاید و بااین مبحث موضوع تبارشناسی جهانی شدن را به پایان می‌رساند.

همزمان با رشد پدیده جهانی‌شدن، مخالفت با آن نیز از سوی گروه‌ها آغاز شده است. امروزه شاهد اعتراضات هزاران فعال سیاسی در مخالفت با نحوه عملکرد سازمان‌های بین‌المللی پولی، تجارتی و زیست محیطی هستیم. نخستین هدف این اعتراض‌ها شرکت‌های بزرگ و سپس سرمایه‌ بزرگ است. مخالفان به دو دسته «طالبان صلح و شیوه‌های قانونی»و«ستیزه‌جو و افراطی» تقسیم می‌شوند. ازجمله این معترضان می‌توان از طرفداران محیط زیست، حامیان حقوق حیوانات، اعضای اتحادیه‌های کارگری و مهم‌ترین آن‌ها سازمان صلح سبز نام برد. ظهور و رشد فناوری از جمله اینترنت، تلفن همراه و... به همراه شیوه‌های نوین سازمان‌دهی، تدارک و رهبری فعالیت‌های عملیاتی و اجرایی توام با تظاهرات شکل تازه‌ای به این اعتراضات بخشیده است.

در ارزیابی کیفیت برنامه‎های تلویزیونی دو رویکرد کاملاً متفاوت مورد استفاده قرار گرفته است. نخست، ارزیابی جزء به جزء که در آن تک‎تک برنامه‎ها بر اساس کیفیتِ ادراک شده درجه‎بندی می‎شوند. در بررسی 72 برنامه با این شیوه مشخص شد که مقوله ادراک کیفیت برنامه‎ها با تقدیر (Appreciation) از آن برنامه‎ها تفاوت دارد. اغلب، برنامه‎هایی را که مورد تقدیر قرار می‎گیرند دارای کیفیت بالا می‎دانند در حالی که ممکن است به لحاظ کیفی در درجه پایینی قرار داشته باشند و به همین ترتیب برنامه‎هایی را که کمتر مورد تقدیر واقع می‎شوند، به لحاظ کیفی ضعیف به شمار می‎آورند. نتایج در سنجة کیفیت نسبت به سنجة تقدیر طیف بسیار گسترده‎تری دارند. ظاهراً برنامه‎هایی که به نظر می‎رسد از کیفیت پائین‎تری برخوردارند، در بعضی ژانرها یا انواع نسبت به بقیه بیشتر یافت می‎شوند. به بیان کلی، چنین گمان می‎رود که برنامه‎های واقعیت بنیاد (Factual) دارای کیفیت بیشتر و برنامه‎های سرگرم‎کننده و سریال‎های نمایشی دارای کیفیت کمتری هستند. تماشاگران نیز الگوهای مختلف تقدیر را نشان می‎دهند. برنامه‎هایی که تماشاگران مسن تحسین می‎کنند بر آنچه کل جمعیت به عنوان برنامه‎های با کیفیت انتخاب می‎کنند تأثیر می‎گذارد و برنامه‎هایی که تماشاگران گروه AB مورد انتقاد قرار می‎دهند بر دادن نمره کیفی ضعیف به برنامه‎ها مؤثر واقع می‎شوند.

اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 در اروپا و امریکای شمالی شیوه خاصی از گزارش و نویسندگی ایجاد شد که به آن الگوی متداول ژورنالیسم گفته می‌شود، در این روش از سبک هرم وارونه استفاده و بر عینیت و بی‌طرفی و گفتن حقایق تاکید می‌شود.این مقاله مدل ژورنالیسم آزادی بخش را به مثابه جایگزین مدل متداول پیشنهاد می‌کند که در آن بر آزادی و مردم سالاری ارتباطات گروهی تاکید می‌شود. جهانی شدن یک فرایند است و نه یک حادثه که دفعتا به وقوع بپیوندد جهانی‌شدن مدلی است بسیارپیچیده از گذرگاه‌ها و مسیرها که ممکن است به احساس بیگانگی و نگرانی کسانی که دراین فرایند زندگی می‌کنند بینجامد. مردم‌گرا بودن مدل ژورنالیزم آزادی‌بخش می‌تواند بازسازی هویت‌های فرهنگی را تسهیل نماید.

تشریح چگونگی تعامل محتوا و مخاطب رسانه، هدف اصلی این مقاله است. تحلیل این تعامل با مباحث کنش و واکنش رسانه و مخاطب با یکدیگر آغاز می‌شود و دارای دو رویکرد است: رویکرد اول، تحقیق و نظریه‌پردازی در زمینه اثر رسانه و رویکرد دوم، تحقیق در زمینه مخاطب. در رویکرد نخست، اندیشمندان در جستجوی پاسخی برای این پرسش بوده‌اند که رسانه با مخاطب چه می‌‌کند؟ در این دیدگاه که در قسمت اول این مقاله مورد بحث قرار گرفته است، وسعت و گستره، شدت و ضعف زمینه‌ها و ابعاد مختلف تاثیرگذاری محتوایی رسانه در ارتباط تعاملی‌اش با مخاطب تشریح می‌شود. طرح نظریه‌های مختلف در موضوع تاثیر وسایل ارتباطی در عصر الکترونیک و نیز از بعد سیاسی، به ویژه برای کشورهای درحال توسعه، اثر رسانه‌ها بر رفتار و رویکرد و نگرش‌های مخاطبین و به‌خصوص کودکان از دیگر قسمت‌های مقاله است. در رویکرد دوم، اندیشمندان کوشیده‌اند پاسخی برای پرسش دیگری بیابند: «مخاطب با رسانه چه می‌کند؟» دراین بحث کنش مخاطب نسبت به رسانه باتوجه به متغیرهای استفاده و استقبال مخاطب از رسانه، اظهار خواسته‌ها و انتظارات و نهایتا اعتماد مخاطب به رسانه بررسی می‌شود.