درخت حوزه‌های تخصصی

دکتر محمد رجبی، چهره ای آشنا در بین دانشجویانی است که مطالعات غرب شناسی و تاریخ فرهنگ و تمدن دارند. سخنرانی ٥٠ جلسه ای ایشان با موضوع، «سیر فرهنگ و تمدن» در تالار دانشکده حقوق دانشگاه تهران در سال ٧٦ هنوز هم چراغ راه علاقه مندان به مباحث غرب شناسی است. سوابق پژوهشی و اجرایی در کنار آشنایی عمیق با مباحث قرآنی و تفکری و فلسفی، و شناخت فرهنگ و تمدن غرب از نزدیک، از ایشان شخصیتی ویژه ساخته است. از جمله آثار ایشان به ویژه در زمینه مباحث قرآنی میتوان به کتاب «برقی از منزل لیلی» اشاره نمود. صبح روز ١٤ فروردین ٨٩ فرصتی دست داد و در محل کار خدمت ایشان رسیدیم. ایشان علیرغم مشغله ها و جلسات و درگیریهای کاری گسترده، با صبر و حوصله، بنا به درخواست ما، تأملاتشان را پیرامون تفکر دینی بازگو کردند. پس از تنظیم اولیه مصاحبه، متن آن به همراه سؤالات و ابهاماتی که مجال نشد حضوری بپرسیم، خدمت ایشان ارسال گردید. ایشان ضمن بازبینی سؤالات و پاسخ ها، لطف کردند و مصاحبه را کامل تر و تفصیلیتر به دست ما رساندند. با توجه به طولانی بودن این گفتگو، بخش اول آن که به بحث از مراتب تفکر و توضیح تفصیلی مبنای تمامی گونه های تفکر که در قرآن آمده است و نیز چگونگی تقدم ذکر بر فکر، میپردازد؛ در این شماره تقدیم میگردد. بخش دوم مقاله ضمن ارائه توضیحات بیشتر در باب تقدم ذکر بر فکر به مخرب های مسیر «وصول به ذکرالرحمن» میپردازد که در شماره بعد خواهد آمد. لازم به ذکر است که چون این مصاحبه در ایام عید نوروز انجام شده بود، دکتر رجبی در انتهای مصاحبه اشاره ای زیبا به تحویل سال نو و دعای تحویل داشتند که حیفمان آمد علیرغم گذشت چند ماه از آن تاریخ، از مصاحبه حذف کنیم. لذا این اشاره را هم در پایان بخش اول آورده ایم.

امروزه، بحث درباره «اسلامی کردن» علوم انسانی به یکی از چالش برانگیزترین مباحث در آموزش عالی جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است؛ به نحوی که در حال حاضر، گسترش این رشته ها منوط به پاسخ به «چیستی» و «چگونگی» «علوم انسانی اسلامی» است. نظر به اینکه یکی از رویکردهای کلیدی برای ورود به چنین گفتمانی تبیین مبانی معرفتی چنین رویکردی می باشد. مقاله پیش رو در پی آن است که با واکاوی مبانی معرفتی در یک نمونه الگویی اولیه(Archetype) و منحصر به فرد؛ یعنی «علم العمران» راهی را برای ورود به این گفتمان باز کند. پرداختن به مبانی معرفتی یک «علم انسانی» از منظر یک عالم مسلمان کلاسیک، می تواند در این زمینه راهگشا باشد. این مقاله با مراجعه مستقیم به کتاب العبر و با استفاده از تفسیر درون متنی آن نشان می دهد که ابن خلدون توانسته است به عنوان یک عالم مسلمان مبانی معرفتی «علمی» در حوزه علوم انسانی را پایه ریزی کند که می تواند مبنایی برای گفتمان «علوم انسانی اسلامی» باشد.

اختلال در انسجام نهادهای جامعه موضوعی است که در مکاتب تکامل گرایی، کارکرد گرایی و نوسازی به ویژه در مباحث دوران گذار در جامعه شناسی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. هدف این مقاله ارائه شاخص مناسب برای انجام مطالعات تجربی کلان جامعه شناختی، به منظور اندازه گیری اختلال در انسجام میان نهادهای جامعه در شرایط معاصر جامعه ایران و ارزیابی اعتبار و روایی آن است. از آنجا که انسجام و تعادل سیستمی در نظریه کارکردگرایان دارای ابهامات مفهومی است، شاخص سازی و اندازه گیری بر مبنای آن دچار مشکلاتی خواهد شد. از این رو در ابتدای مقاله بر پایه نظریه آنتروپی اجتماعی مفهوم انسجام در جامعه شناسی پارسونز مورد نقد قرار گرفته و در نهایت مفهوم اختلال انسجامی به جای انسجام انتخاب شده و شاخص سازی مناسب برای آن انجام شده است.

آنچه در این مقاله آمده گفتاری است تحلیلی که بیشتر دیدگاهی در خصوص فرایند اسلامی شدن دانشگاهها را مطرح کرده است. نظر به اینکه به عنایت الهی کوشش در جهت فعالیتهای علمی وکارشناسی در حوزه فرهنگ به ویژه در نزد نخبگان و دانشگاهیان جزء اولویتهای نظام اجرایی و قانونگذاری قرار گرفته است، جا دارد نظریه ها و دیدگاههای راهبردی جدید و متنوعی مطرح بشود تا کارگزاران و مدیران اجرایی و فرهنگی نظام به ویژه در دانشگاهها معیارهای اندیشه ای و کاربردی تازه ای را به دست آورده و قدری از برخی الگوهای روزمره و تکراری و گاه کلیشه ای به در آیند. مباحثی که در این مقاله به آنها پرداخته شده عبارتند از: مفهوم پایه در اسلامی شدن، رویکردی به سوی اسلامی شدن دانشگاهها و عرصه های عملیاتی آن، الگوی فرهنگی بینش جامعه شناسی امر به معروف و نهی از منکر در بستر اسلامی شدن دانشگاه، ابعاد اجرایی امر به معروف و نهی از منکر، مسائل جامعه شناختی امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه وَلایی، نیازشناسی (نیازهای کاذب- نیازهای حقیقی)، فرهنگ سازی از دیدگاه قرآن، اسلامی شدن دانشگاه و مسئله پوشش زنان و نتیجه گیری.

در این تحقیق با نگاهی اجمالی به ریشه های جدایی دین و علم، پیشینه تاریخی- اجتماعی افتراق نظری حوزه و دانشگاه به ویژه در تاریخ معاصر ایران بررسی شده است. همچنین با تاملی در روند اشتراک نظری دو مرکز تولید علم (حوزه و دانشگاه) جامعه طی نیم قرن اخیر، فرضیه تقدم توسعه علمی بر توسعه سیاسی یا توسعه اقتصادی به اجمال، اثبات و در ادامه نیز وضعیت پیوند حوزه و دانشگاه و چالشهای فعلی این مقوله نقد و بررسی و راهکارهایی نیز جهت رفع این چالشها ارائه شده است.

تأثیر تعامل علم و دین، به ویژه اسلامی سازی علم در تحقق آینده مطلوب جهان اسلام، موجب بیان آرای متفاوت و بحث های گسترده از سوی اندیشمندان مسلمان شده است. ثمره این مبحث در پیشرفت جامعه مسلمانان، منوط به گزینش برترین نظر و نیل به اتفاق نظر دراین باره است. با این اوصاف، مسئله اصلی، عدم حصول اتفاق نظر در این حوزه است که ظاهراً یکی از مهم ترین عوامل آن، عدم شناخت جامع از رابطه علم و دین، به ویژه اسلامی سازی علم است؛ زیرا مسلماً شناخت عمیق و دقیق از جوانب یک موضوع، زمینه ساز گزینش مطلوب و حصول اتفاق نظر اندیشمندان خواهد بود. بنابراین، در بررسی حاضر بر گفتمان «اسلامی سازی علم» که قائل به اسلامی سازی علم مدرن و یکی از گفتمان های مطرح درباره رابطه علم و دین در جهان اسلام است، تمرکز شده است. با استفاده از روش تحلیل گفتمان لاکلا و موفه، نشانه های اساسی که توسط این گفتمان، مفصل بندی شده و نظام معنایی آن را شکل داده، موردبررسی قرارگرفته است. با توجه به نشانه های مهمی مانند تمدن اسلامی، علم اسلامی و نقد تمدن و مدرنیته غربی که در نظام معنایی این گفتمان، مفصل بندی شده است، می توان گفت که تحقق تمدن نوین اسلامی، اسطوره و چشم اندازی است که گفتمان مذکور برای آینده جهان اسلام متصور است. در این مسیر، گفتمان فوق، علوم انسانی مدرن را نامطلوب دانسته و به میدان گفتمانی طرد کرده است و قائل به تولید علوم انسانی اسلامی یا اسلامی سازی آن است. این گفتمان هرچند جهت دهی اسلامی به علوم طبیعی را مطرح می کند، علوم تجربی نوین را مفصل بندی کرده است و از آن برای تحقق چشم انداز مطلوب سود می جوید.

علم دینی دارای ابعاد، قلمروها، مبانی، مفروضات و تعریف ها و تصویرهای گوناگونی است. دلایل نادرستی علم دینی از نظر مخالفان عبارتند از: سابقة ناموفق ایدئولوژیک کردن علم؛ منسوخ شدن بحث دربارة علم دینی؛ فقدان پشتوانة علمی و سیاسی؛ عاطفی بودن دفاع از آن؛ گسست میان هست ها و بایدها؛ وحدت موضوع و روش هر علم؛ اتفاقی بودن پیدایش یک علم؛ تناقض گونه بودن واژة علم دینی؛ و لوازم ناپذیرفتنی آن. این دلایل توان اثبات مدعای یادشده را ندارند؛ زیرا ایدئولوژیک کردن علم در مسیحیت و مارکسیسم، نمی تواند دلیل ناموفق علم دینی دانسته شود. این توهم، برخاسته از پیش فرض نادرست یک سان انگاری اسلام با سایر ادیان است. منسوخ شدن علم دینی، اتفاقی بودن پیدایش علم، گسست میان هست ها و بایدها و فقدان پشتوانة علمی برای علم دینی، مدعیاتی بدون دلیل و برخلاف واقعیت های تاریخ علم است. نتیجه گیری نادرستی علم دینی از وحدت موضوع و روش، و تناقض نما بودن واژة علم دینی نیز معلول نوعی مغالطه است. سرانجام، لوازم ناپذیرفتنی علم دینی، ادعایی صرف، مربوط به مرحلة اجرایی تحقق علم دینی و برخاسته از عدم آشنایی با معارف اسلامی و قلمرو آموزه های دین اسلام است.