پرویز دوامی

 مقاله فناوری و دانش فنی، کار گروهی شاخه مهندسی مواد و معدن، کوششی برای ارائه یک تعریف علمی و فراگیر از تکنولوژی "فناوری" و وجوه تمایز آن با دیگر اصطلاحها نظیر فن "تکنیک"، دانش فنی و علم است. به دلیل وسعت کاربردی اصطلاح فناوری در زمان کنونی، تعاریف متفاوتی از سوی صاحبنظران رشته های مختلف علمی، مهندسی، اجتماعی، حقوقی، فلسفی و ... به عمل آمده است که با توجه به خاستگاه اندیشه ای آنان، در ضمن دارا بودن مشترکات، تضادها و تناقضهایی نیز دارد. در این مقاله پس از ارائه تعدادی از تعاریف و کاربردهای اصطلاح "فناوری"، در یک فرایند تحلیلی و سگالشی با استخراج نکات مشترک از یک طرف و بررسیهای چرایی ساخت و کاربرد اصطلاح فناوری در دوره زمانی 200 ساله اخیر و با نگرشی که در دوران حاضر از فناوری انتظار می رود، تعریفی نسبتاً جامع از فناوری پیشنهاد شده است. با توجه به نزدیکی بسیار زیاد علم یا دانش فنی با فناوری و کاربرد وسیع آنها، ویژگیهای هر یک مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان با ارائه جدولی در موضوع تمایزات فناوری از علم، بر این نکته تأکید شده است که هر چند شرط لازم برای توسعه فناوری توسعه علم است، ولی کافی نیست و توسعه فناوری باید به صورت مستقل بررسی و برنامه ریزی شود.

در دهه های اخیر، پدیده فرار نخبگان، نیروهای انسانی کارافرین، به پدیده فرار مغزها یا Brain Drain معروف شده است. با توجه به پژوهش و نکات و مطالب برجسته ای که توسط محققان مختلف انجام شده، در مطالعه حاضر تلاش شده است تا ابعاد این پدیده زیانبار در سه بخش مجزا با عناوین تاریخچه، علل و راهکارها مورد بررسی قرار گیرد. مقاله حاضر به بخش اول این پدیده؛ یعنی به تاریخچه این مسئله می پردازد. بر اساس اسناد تاریخی که از نویسندگان و صاحبنظران در این مقوله به جای مانده است، تاریخچه این مسئله از زمان شروع تا حال به سه دوره کلی شامل دوران پادشاهی، دوان انقلاب و بحران و دوران ثبات نسبی تقسیم بندی شده و نظر خواننده را به آنچه در این دوران اتفاق افتاده است، جلب می کند. دانستن پدیده فرار مغزها از آن نظر حایز اهمیت است که آمارها نشان می دهد در همه دوران یاد شده نرخ رشد پدیده فرار مغزها مثبت بوده است. در عصر حاضر که فرایند جهانی شدن با شتاب هرچه بیشتر به پیش می رود، هر کشوری که خواهان پیشرفت و داشتن جایگاهی در جهان علمی و علم جهانی است، مهاجرت مغزها در این کشورها باید به سمت گردش و تبادل اندیشه های تغییر یابد.

این مقاله قسمت سوم از موضوع پدیده فرار مغزهاست که در آن به ارائه راهکارهای کاهش این پدیده پرداخته شده است. در مقاله اول به تاریخچه این پدیده پرداخته ] 1 [و تقسیم بندی پدیده فرار مغزها بر اساس دوران تاریخی آن به سه دوره قبل از انقلاب (پادشاهی)، دوران انقلاب و بحران و دوران تثبیت و آرامش نسبی تقسیم شد و آمار مهاجرت در هر یک از این دوره ها مورد بررسی قرار گرفت. درمقاله دوم] 2 [ نظریات صاحبنظران از دیدگاه تخصصی آنان همانند دیدگاههای جامعه شناسی، اقتصاد ، سیاسی، فرهنگی و حقوقی در زمینه علل مهاجرت نیروهای کارآمد و نخبه جمع آوری و بررسی شد. در نهایت، مجموعه عوامل و انگیزهای مطرح شده در زمینه فرار مغزها به الف. انگیزه های سیاسی و امنیتی؛ ب. انگیزه های فرهنگی؛ پ. انگیزه های حرفه ای و علمی ت. عوامل اقتصادی؛ ث. عوامل اجتماعی تقسیم شدند. در مقاله حاضر سعی شده است تا حد امکان مجموعه ای از راهکارهایی که در تعدیل، تغییر یا رفع انگیزه های پدیده فرار مغزها مؤثر هستند، ارائه شود.

هر سازمان و نهادی بنا بر ضرورت و نیاز در زمینه ای از تحولات اجتماعی زمانه خود شکل می گیرد و با تداوم تعامل با همان اجتماع که از آن پدید آمده است، رشد و بالندگی می یابد. نظام آموزش عالی نیز با درک درست از جایگاه و رسالت خود، ضمن توجه به نیاز های ملی، همراه با تحولات نظام جهانی ارتقا می یابد. در سند چشم انداز بیست ساله، کشور ایران در مقام اول در علم و فناوری و رتبه اول اقتصادی در منطقه آسیای جنوب غربی متصور شده است. عمده تلاش سیاستگذاران و تصمیم سازان کشور باید در جهت دستیابی به این جایگاه باشد و این مهم محقق نمی شود، مگر با سرمایه گذاری مادی و معنوی و توسعه زیر ساخت های علمی با تحول بنیادین در نظام آموزش عالی کشور. گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران همراه با سایر نهاد های اثرگذار در تدوین سیاست های کلان نظام آموزش عالی و با حفظ تعهد به نقش دیرینه خود در اعتلای علم و دانش، توجه به این مهم را برای توانمند سازی نظام آموزش عالی کشور ضروری می داند. امروزه، جهان به سمتی پیش می رود که پژوهشگران از حوزه ها و دیدگاه های مختلف و در برخی موارد متفاوت، بنا بر ضرورت گردهم می آیند تا با هم اندیشی و تضارب آرا به درک بهتری از چالش های علم برسند. درواقع، با انبوهی از علوم میان رشته ای و فرارشته ای روبه رو هستیم که با هدف حل مجموعه مسائلی ایجاد شده اند که به دانشی همه جانبه و چندین وجهی نیاز دارند. در این میان، پیشتازی و شتاب رشته های گوناگون مهندسی در کشف ناشناخته های فناوری از یک سو و تلاش مهندسان بومی در هماهنگی با آخرین دستاورد های علم و فناوری جهان از سوی دیگر، ما را بر آن می دارد تا بر نقش مهندسان و علوم مهندسی در اعتلا و پیشرفت همه جانبه کشور تأکید بیشتری داشته باشیم.

این مقاله که قسمت دوم از موضوع پدیده فرار مغزهاست، با نگرش بر منشأ و ریشه های این پدیده تدوین شده است. در مقاله اول به تاریخچه این پدیده پرداخته شد و سپس، تقسیم بندی پدیده فرار مغزها بر اساس دوران تاریخی آن به سه دوره قبل از انقلاب (پادشاهی)، دوران انقلاب و بحران و دوران تثبیت و آرامش نسبی تقسیم و آمار مهاجرت در هریک از این دوره ها بررسی شد. در مقاله حاضر سعی شده است نظرهای صاحبنظران در زمینه علل مهاجرت نیروهای کارآمد و نخبه جمع آوری و بررسی شود. از آنجا که نظرها متفاوت هستند و هر شخص یا سازمان و نهادی از دیدگاه تخصصی خود همانند دیدگا ه های جامعه شناسی، اقتصاد ، سیاسی، فرهنگی، حقوقی و غیره به این موضوع پرداخته است، تلاش شد تا با کمک استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی یک نظر سنجی از فرهیختگان و دانشگاهیان کشور بر اساس طرح سؤال هایی در خصوص انگیزه های مهاجرت صورت گیرد. سپس، نتایج به دست آمده در کنار آمار کشورهای خارجی تحلیل و دسته بندی شد، به گونه ای که مجموعه عوامل و انگیزه های ارائه شده در پژوهش حاضر بتواند برای تبدیل فرار مغرها به گردش مغزها مورد استفاده دولتمردان و دست اندرکاران این موضوع قرار گیرد.

با تکیه بر اهداف و فلسفه آموزش مهنسی موا [ 1،2] در این مقاله، تدوین و تألیف نظامهای آموزشی بر اساس مراتب و درجه های تحصیلی و شغلی و همچنین رشته های متفاوت تحصیلی به عنوان مقدمه ای بر نظام آموزشی مهندسی مواد، مورد بررسی قرار گرفته است. دامنه آموزش مهندسی مواد در محورهای متفاوت علم و مهندسی مواد، شناسایی و با توجه به عوامل مؤثر در نظام آموزشی ( دانشجو، موضوع درس، روش آموزش و ... ) پیشنهادهایی برای تنظیم و تدوین نظام آموزش مهندسی مواد ارائه شده است. در این نظام، شرایط و استعداد دانشجو، نحوه پذیرش موضوعهای درسی و روش آموزش تشریح شده است. در پایان با ترکیب عوامل مژثر، نظام آموزش مهندسی مواد، به عنوان یک مجموعه اختصاصی برای آموزش مهندسی مواد معرفی می شود.

با انکه رشته مهندسی مواد به علوم پایه بسیار نزدیک است، ولی عناصر آن به گونه ای است که در گروه آموزشی مهندسی مطالعه می شود و به همین دلیل، هدف (توانایی)، فلسفه(دانایی) و اخلاق(جهان پایی) آن در حوزه مهندسی تعریف و تبیین می شود. وابستگی های علمی، مهندسی، فناوری، طراحی و اقتصادی این رشته به حدی است که ناگزیر برای انتخاب دانشجو باید به قابلیت های علمی(چپ مغزی) و طراحی (راست مغزی) آنان توجه شود. در نتیجه گیری و سگالش روش های پیشنهادی مورد بحث قرار می گیرد.

افزایش رقابت جهانی شرکتها را مجبور کرده است تا شیوه عملیات خود را از نوع تکراری به نوع خلاق تغییر دهند. این تغییر کیفی به همراه شرایط حاکم و نوع صنایع فعال در هر کشور الزاماتی را برای آموزش مهندسی مطرح ساخته است که فقط از طریق سازماندهی مجدد مؤسسات آموزش مهندسی متناسب با آن الزامات می توان در جهت برآوردن نیازهای حال و آینده صنعت کشور گام برداشت. هدف این مقاله تعیین الزامات آموزش مهندسی با توجه به نیازهای صنعت در کشور ایران است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر نحوه گردآوری داده ها توصیفی پیمایشی است. جامعه مورد مطالعه تحقیق شامل مهندسان برجسته ایرانی است که 30 نفر از آنها به عنوان نمونه هدفمند انتخاب شدند. ابتدا با بررسی مستندات موجود نقش و اهمیت ارتباط با صنعت در نظام آموزش مهندسی مشخص و سپس، داده های به دست آمده از مصاحبه های نیمه سازمان یافته با مهندسان برجسته ایرانی از طریق روش کدگذاری و مقوله بندی  تحلیل شده است. نتایج حاکی از آن است که برای حل مسائل و مشکلات نظام آموزش مهندسی و صنعت باید بین دانشگاه، صنعت و دولت تعامل و ارتباط نزدیک و مستمری صورت گیرد؛ استفاده از کانالهای ارتباطی متنوع چون آموزش، تحقیق، مشاوره و برگزاری همایشها در برقراری ارتباط مؤثر دانشگاه و صنعت بسیار مهم است. علاوه بر دانش و تخصص فنی، توانایی دانش آموختگان مهندسی در زمینه مهارتهای طراحی و اجرا، حل مسئله، کار تیمی، برقراری ارتباط، خلاقیتو نوآوری، یادگیری مادام العمر، اخلاق مهندسی و برخورداری از انگیزه کافی اهمیت بالایی برای موفقیت حرفه ای آنان دارد. سرانجام، برای اینکه نظام آموزش مهندسی بتواند نیازهای حال و آینده صنعت کشور را برآورده کند، باید به الزاماتی چون همکاری و تعامل نزدیک با صنعت، تلفیق علم و عمل در آموزش مهندسی، انعطاف پذیر بودن، در نظر گرفتن نیازهای صنعت در برنامه ریزیهای آموزشی، اصلاح و بهبود مستمر برنامه های آموزش مهندسی و اصلاح نظام گزینش دانشجو جامه عمل بپوشاند.

 در این مقاله ابتدا واژهایی چون مهندسی، مهندس، فناوری و حرفه تعریف و سپس، مشخصات هر یک بررسی شده است. اسامی معروفت ترین مهندسان در ایران و جهان آورده و در انتها به نقش حیاتی مهندسان در پاسخگویی به چهارده چالش عمده که جهان درقرن بیست و یکم با آن رو به رو ست، پرداخته شده است.

در این مقاله تاریخ مهندسی در اروپا با تأکید بر متالورژی، علم و مهندسی مواد بررسی و شرح فعالیت های علمی و صنعتی مهندسان برجسته این حوزه آورده شده است. ایجاد و توسعه مراکز دانشگاهی در زمینه مهندسی مواد و متالورژی در اروپا شرح داده شده و به اختصار مقایسه ای نیز از نظر همزمانی با وضعیت کشورمان در ایران و عوامل مؤثر بر پیشرفت این شاخه از مهندسی در اروپا صورت گرفته است.

این واقعیتی است که علم و دانش مهندسی در عصر حاضر هر 10 سال دوبرابر می شود. این تحول حاصل پیدایش و کاربرد فنّاوریهای نوین است که چرخه عمر تولید محصولات جدید را کاهش داده، قیمت آنها را پایین آورده و کاربری آنها را افزایش داده است. همچنین دانسته شده است که دانشجویان رشته مهندسی نمی توانند در یک دوره چهارساله به تمام دانش، تجربه و الزامات حرفه مهندسی آشنا شوند، حتی شالوده مهندسی در طی سالیان گذشته دچار تحول و دگرگونی شده است. دانش آموخته مهندسی دانشگاهها به این واقعیت رسیده است که تنها راه ایفای وظایف مهندسی و برخورد مسئولانه با حرفه مهندسی به آموزشهای مادام العمری نیاز دارد و مهمترین وظیفه دانشکده مهندسی چگونگی فرایند یاددهی به دانشجویان خود است. از طرف دیگر هنگامی که یک مهندس جوان به کار مشغول می شود از تفاوتهای بین دو محیط دانشگاهی و کاری خود شگفت زده می شود. برای آنکه در کار خود، که آن هم با تحولات زیادی روبه رو است، موفق شود نیاز به آموزه های مهمی علاوه بر آموخته های دوران تحصیل خود دارد. در این مقاله این آموزه ها مورد بررسی قرار گرفته است. برای آنکه مهندسان جوان بتوانند در آغاز ورود به شغل مهندسی و ادامه این راه موفقیتهای لازم را به دست آورند، توجه و به کار بستن این نکات ضروری است.

در این مقاله ضرورت ارتباط صنعت و دانشگاه به عنوان یکی از مهم ترین مؤلفه های توسعه اقتصادی کشور، نقش و وظایف هر یک از این دو نهاد زیربنایی جامعه و موانع ایجاد ارتباطی منطقی و اساسی بین این دو به اختصار بررسی شده است. این واقعیت را باید پذیرفت که مشکلات یاد شده جزئی از موانع توسعه در کشور ما به شمار می رود و از طریق نگرشهای انتزاعی و خلاٌ برنامه ریزیهای توسعه ای مناسب نمی توان به موفقیتهای بزرگ در حل این مسائل دست یافت. علی رغم محدودیتها، الزامات و چالش پیش رو و مسئولیتهای اخلاقی متولیان صنعت و دانشگاه در برابر جامعه باید این واقعیت را پذیرفت که توسعه این رابطه برای هر دو بخش یاد شده سودمند است و لذا، نیازهای داخلی و اقتصادی، این سازمانها را ناگزیر به نزدیکی بیش از پیش و خودجوش به یکدیگر خواهد ساخت. برای بهبود این ارتباط و بر اساس نیازهایی که این دو سازمان به یکدیگر دارند، در این مقاله مدلی برای ارتباط صنعت و دانشگاه  ارائه شده است.

با تحولات پر شتاب علوم و فناوری در جهان به همراه پدیده جهانی شدن اقتصاد، صنعت و فناوری و ورود مفاهیمی چون دهکده جهانی، توسعه پایدار، فرار مغزها و گرش اندیشه ها، آموزش های فنی و مهندسی با نیازها و الزامات جدیدی رو به رو شده است. از طرف دیگر، کشورها ضمن پذیرش این واقعیت ها در جهت تأمین و اولویت های اقتصادی خود ناگزیر به تعیین نیازهای جامعه بر اساس مزیت های نسبی کشور و اولویت های اقتصادی ملی هستند. برای درک چشم انداز یاد شده کشور ما ناگزیر است تا ضمن بررسی وضعیت آموزش مهندسی در دیگر کشورهای جهان یک " مدل آموزش مهندسی ملی" مخصوص به خود را طراحی و اجرا کند. واقعیت آن است که تقاید کالمل از الگوهای دیگران در زمینه های توسعه و آموزش مهندسی در ایران می تواند با محدودیت های جدی رو به رو شود. چنین مدل هایی باید در جهت پیشرفت و پایداری ملی کشور باشد و بازیگران اصلی؛ یعنی دانشگاه ها و صنایع نیز به هدف های خود برسند و از آنها بهره مند شوند. مهندسان ایرانی باید از نظر فنی شایستگی لازم را دارا باشند، به حرفه خود علاقمند باشند و به آن به دیده احترام بنگرند و از طریق استفاده از فناوری موجبات افزایش توان اقتصادی کشور و رفاه عمومی را فراهم آورند. کشور ما علی رغم دارا بودن شش دهه برنامه ریزی اقتصادی و برخورداری از مزیت های نسبی بسیار؛ یعنی منابع معدنی و زیر زمینی غنی، موقعیت استراتژیک جغرافیایی و نیروی انسانی هوشمند و خلاق هنوز در زمره کشورهای صنعتی جهان قرار نگرفته و لذا، نیازهای آموزشی آن متفاوت از کشورهای صنعتی و نو صنعتی است. در این مقاله با توجه به آنچه گفته شد، توصیه ها و اید ه هایی ارائه شده است.

هدف اصلی این پژوهش تعیین ضرورتهای اصلی در تدوین راهبردهای آموزش مهندسی کشور از دیدگاه مدیران بخش صنعت و اعضای هیئت علمی بود. روش تحقیق توصیفی پیمایشی و ابزار گردآوری داده های پژوهش پرسشنامه محقق ساخته بود که 32 نفر از مدیران بخش صنعت و 40 نفر از اعضای هیئت علمی به آن پاسخ دادند. داده های پژوهش با روشهای آماری مناسب تحلیل شدند. نتایج نشان داد که اصلاح آموزش مهندسی در کشور ایران ضروری است. در این خصوص، عدم اطمینان دانشجویان از آینده کاری، مشکلات اجتماعی و مشکلات اقتصادی مهم ترین چالشهای آموزش مهندسی به شمار می روند و برای مواجهه با این چالشها هماهنگ ساختن آموزش مهندسی با نیازهای علمی و آموزش جهانی و همچنین، کارآفرین و کاربردی شدن آموزش مهندسی از اهمیت خاصی برخوردار است. همچنین، برای پاسخگویی برنامه های درسی آموزش مهندسی در قبال نیازها و شرایط جدید باید بر دروس عملی از قبیل پروژه، آزمایشگاهها و کارگاهها، آموزش دروس با استفاده از کامپیوتر و نیز زبان انگلیسی در برنامه درسی رشته های مهندسی تأکید شود. سرانجام، برای مسئولیت پذیری بیشتر دانشجویان مهندسی، مشارکت آنها در توسعه پایدار جامعه و آشنایی بهتر آنان با حرفه مهندسی، گذراندن دروس اخلاق مهندسی، محیط زیست و انرژی و نیز آشنایی با مهندسی توسط آنها الزامی است.

مهندسی مواد و متالورژی یکی از رشته های آموزشی است که هدف های اشتغالی روشنی دارد. بر اساس آمار و اطلاعات بیش از 60% از مجموع حدود 130 هزار نفر از فارغ التحصیلان این رشته ( متالورژی و سرامیک) به صورت مستقیم و غیر مستقیم در صنعت شاغل هستند و وضعیت اشتغال در مراکز طراحی و مهندسی، مراکز پژوهشی، مراکز آموزشی پیش دانشگاهی، عضویت در هیئت علمی دانشگاه ها و مشاغل غیر مهندسی مواد نیز بررسی و نسبت یابی شده اند. در این مقاله پس از ارائه آمار و اطلاعات در زمینه های اشتغالی یادشده ، هدف های اشتغالی و جهات آموزش برای سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری بررسی و تکمیل شده است و می تواند در برنامه ریزی های آموزشی و صنعتی این رشته از مهندسی مورد توجه قرار گیرد.

بررسی های انجام شده درباره علل توسعه و رشد اقتصادی و اجتماعی در کشورهای پیشرفته صنعتی و اخیراً در چند کشور نوصنعتی آسیای شرقی و حاشیه اقیانوس هند نشان می دهد که هر گونه نوسازی و اصلاح اجتماعی و اقتصادی فقط با استفاده از برنامه ریزی های هدفمند، جامع، آینده نگر، واقع گرا، فراگیر و پیوسته و تربیت نیروی انسانی ماهر و متخصص امکان پذیر است.