ناصر توحیدی

 مقاله فناوری و دانش فنی، کار گروهی شاخه مهندسی مواد و معدن، کوششی برای ارائه یک تعریف علمی و فراگیر از تکنولوژی "فناوری" و وجوه تمایز آن با دیگر اصطلاحها نظیر فن "تکنیک"، دانش فنی و علم است. به دلیل وسعت کاربردی اصطلاح فناوری در زمان کنونی، تعاریف متفاوتی از سوی صاحبنظران رشته های مختلف علمی، مهندسی، اجتماعی، حقوقی، فلسفی و ... به عمل آمده است که با توجه به خاستگاه اندیشه ای آنان، در ضمن دارا بودن مشترکات، تضادها و تناقضهایی نیز دارد. در این مقاله پس از ارائه تعدادی از تعاریف و کاربردهای اصطلاح "فناوری"، در یک فرایند تحلیلی و سگالشی با استخراج نکات مشترک از یک طرف و بررسیهای چرایی ساخت و کاربرد اصطلاح فناوری در دوره زمانی 200 ساله اخیر و با نگرشی که در دوران حاضر از فناوری انتظار می رود، تعریفی نسبتاً جامع از فناوری پیشنهاد شده است. با توجه به نزدیکی بسیار زیاد علم یا دانش فنی با فناوری و کاربرد وسیع آنها، ویژگیهای هر یک مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان با ارائه جدولی در موضوع تمایزات فناوری از علم، بر این نکته تأکید شده است که هر چند شرط لازم برای توسعه فناوری توسعه علم است، ولی کافی نیست و توسعه فناوری باید به صورت مستقل بررسی و برنامه ریزی شود.

 فلزات استراتژیک به فلزاتی اطلاق می شود که در صنایع نوین و پیشرفته کشور ها به کار می روند، ولی مواد اولیه، فناوری یا تجهیزات لازم برای تولید آنها در کشور ها محدود یا به کشورهای خارجی وابسته است. با توجه به نیاز صنایع نوین و پیشرفته به فلزات استراتژیک و محدودیت مواد اولیه برای تولید آنها و تأمین کانه (سنگ) فلزات استراتژیک، دسترسی به فناوری و تجهیزات لازم برای تولید آنها برای کشورها در دراز مدت از اهمیت ویژه ای برخوردار است و کمبود آنها می تواند شرایط بحرانی یا آسیب پذیری ایجاد کند. اطلاع از تأثیر عوامل مختلف بر روند تولید این فلزات مهم است. اکثر فلزات استراتژیک همراه کانه فلزات مس، سرب، روی و قلع در ایران موجود هستند و در محصولات میانی فرایند تولید فلزات خام، غبار، سرباره و لجن توزیع می شوند. این فلزات سرچشمه فلزات استراتژیک به شمار می روند. عرضه، تقاضا، کارایی و کاربرد فلزات استراتژیک به تنهایی و نیز میزان تولید فلزات سرچشمه فلزات استراتژیک و به تبع آنها درجه استراتژیک بودن فلزات استراتژیک یکسان نیست. شناخت اثر عوامل بحرانی و آسیب پذیر بر قیمت این فلزات برای شناخت درجه استراتژیک بودن آنها الزامی است. چون تولید و مصرف فلزات استراتژیک و کاربرد آنها برای تولید مصالح پیشرفته بیشتر در چند کشور صنعتی متمرکز است، با توجه به محدودیت عرضه کانه فلزات سرچشمه استراتژیک در ایران و جهان علی رغم جایگزینی تعدادی از آنها، درجه بحرانی بودن، آسیب پذیری و بالاخره، استراتژیک بودن آنها به مرور زمان برای ایران و اغلب کشور ها بیشتر خواهد شد. با احتساب این واقعیت، ضرورت آینده نگری و برنامه ریزی کلان برای شناخت و آموزش فلزات استراتژیک در گرایشهای مهندسی متالورژی و مواد الزامی به نظر می رسد.

با انکه رشته مهندسی مواد به علوم پایه بسیار نزدیک است، ولی عناصر آن به گونه ای است که در گروه آموزشی مهندسی مطالعه می شود و به همین دلیل، هدف (توانایی)، فلسفه(دانایی) و اخلاق(جهان پایی) آن در حوزه مهندسی تعریف و تبیین می شود. وابستگی های علمی، مهندسی، فناوری، طراحی و اقتصادی این رشته به حدی است که ناگزیر برای انتخاب دانشجو باید به قابلیت های علمی(چپ مغزی) و طراحی (راست مغزی) آنان توجه شود. در نتیجه گیری و سگالش روش های پیشنهادی مورد بحث قرار می گیرد.

در این مقاله تاریخ مهندسی در اروپا با تأکید بر متالورژی، علم و مهندسی مواد بررسی و شرح فعالیت های علمی و صنعتی مهندسان برجسته این حوزه آورده شده است. ایجاد و توسعه مراکز دانشگاهی در زمینه مهندسی مواد و متالورژی در اروپا شرح داده شده و به اختصار مقایسه ای نیز از نظر همزمانی با وضعیت کشورمان در ایران و عوامل مؤثر بر پیشرفت این شاخه از مهندسی در اروپا صورت گرفته است.

ذخایر مواد خام و سرمایه های ملی کشورهای محدود است، لذا وظیفه ملی ایجاب می کند که در استفاده بهینه از آنها برای درازمدت برنامه ریزی شود. از جمله مواد خام، ذخایر اولیه برای تولید آهن و فولاد و از جمله سرمایه های ملی مجتمع ها و کارخانه های تولید آهن و فولاد که بسیار سرمایه بر هستند را می توان نام برد. این صنایع از نظر استراتژیکی اهمیت شایان توجهی در تعیین مرزهای رشد صنایع کشورها دارد. بررسی تولید آهن و فولاد در اغلب کشورها صنعتی در دهه اخیر نشان می دهد که آنها به منظور مصرف بهینه ذخایر، حفظ محیط زیست، عرضه و تقاضای آهن و فولاد در سطح جهان و الگوهای شدت تولید و مصرف فولاد تولید خود را کاهسش می دهند و به رده های پایین تری از تولید نزول می کنند. برنامه های تولید آهن و فولاد در سطح جهان نیز نشان می دهد که آنها در جهت تثبیت یا کاهش تولید است، اما تولید آهن و فولاد در برخی از کشورها در حال رشد مانند ایران همانند تولید آهن و فولاد کشورهای صنعتی در مقاطعی از دوره صنعتی شدن همچنان با رشد نمایی افزایش می یابد و برای تولید مازاد بر مصرف برنامه ریزی می شود و آنها به مرور به سطح بالاتری از تولید ارتقا می یابند. به عنوان مثال، ایران از نظر تولید آهن اسفنجی در جهان در سال 1380 با تولید 5 میلیون تن در مرتبه دوم تولید جهانی قرار داشت و به زودی در مقام اول تولید جهانی قرار خواهد گرفت. برای برآورد مرزهای رشد صنایع تولید آهن و فولاد ایران الگوهایی بر اساس تعدادی از عوامل کمی قابل پیش بینی از جمله تولید ناخالص داخلی، سرمایه گذاری در صنایع، جمعیت، مصرف ظاهری  سرانه و هزینه های تولید تدوین شده، مع هذا الگوهای کامل تری بر اساس کل عوامل قابل پیش بینی الزامی است تا برنامه ریزی اساسی و اصولی در زمینه های آوزشی و پژوهشی نیز امکان پذیر باشد. در این مقاله اثر برخی از پدیده های کیفی مؤثر در تولید آهن و فولاد ایران و جهان از جمله جنگ ها و بحران های ملی و جهانی نشان داده شده و اثر برخی از عوامل کمی لحاظ نشده در الگوهای تدوین شده مورد بررسی و ضرورت تدوین الگوهای کامل تر برای جلوگیری از بحران های اقتصادی در زمینه عرضه آهن و فولاد در سطح ملی و جهانی مورد تأکید قرار گرفته است.

دو عامل اصلی برای رسیدن به هر هدفی لازم است. اولین عامل، پیش بینی و برنامه ریزی و مدیریت سالم، هوشمند و قوی و عامل دوم، تأمین نیازهای مالی از منابع مناسب است. امروزه، همگان بر این عقیده اند که سیستم آموزش عالی یک کشور پشتوانه و عصاره معنوی، اجتماعی و صنعتی آن کشور است و در حقیقت، حضور استادان  وفارغ التحصیلان کارآمد است که هویت علمی، فنی و مدیریتی یک کشور را می سازد و موجب افتخار و سر بلندی و پیشرفت یک ملت می شود. این ویژگی زمانی جلوه خود را نشان می دهد که به بالاترین مرتبه دانشگاهی، یعنی فارغ التحصیلان و دانشجویان دکترا توجه بیشتری مبذول داریم، سرمایه گذاری برای تربیت نیروهای متخصص در این رده علمی به معنی پرورش استادان با سواد و با شخصیت و مشاوران صنعتی متبحر و اندیشمند است. بنابراین باید در این راه تمام مقدمات لازم برای پیشبرد بینش علمی و توانایی فنی آنها در کشور فراهم شود. در این مقاله آمار تحلیلی از نظرهای استادان و دانشجویان در مورد مشکلات آموزشی و پژوهشی که به همت گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم به انجام رسیده است، ارائه می گردد. اگر به نتایج بررسی ها پرداخته شود، ملاحظه می شود که گسترش کمیت، نبودن مدیریت مناسب، کمبود حمایت های مالی و اهمیت ندادن به علم در کشور از مشکلات عمده این دوره ها شمرده شده است.

مسئله ویژگی استاد راهنمای رساله دکترای مهندسی مورد بررسی آماری و تحلیلی قرار گرفته است. این بررسی که بر مبنای نظرهای ارائه شده توسط استادان و دانشجویان صورت گرفته است، نشان می دهد که کلیت مسئله اهمیت مرتبه علمی استادان در انتخاب آنها به عنوان استاد راهنمای رساله از سوی اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و دانشجویان مورد قبول است. کما اینکه تقریباً همین افراد معتقدند که مرتبه علمی دلیلی بر توانایی و روزآمد بودن استادان نیست و ملاک فعالیت پژوهشی و تحقیقی دائم و روز آمد بودن می تواند شرط لازم دیگری در این ارتباط تلقی شود.

انتخاب صحیح دانشجوی دکترا یکی از موارد مهم راه اندازی دوره های دکترا است. با توجه به مسایل فرهنگی و اجتماعی کشور و نوپایی این دوره ها انتخاب دانشجوی دکترا در دانشگاه های ایران معیارها و شکل مخصوص به خود را دارد که تا اندازه ای با انجام این امر در دانشگاه های پیشرفته دنیا متفاوت است. بر اساس مطالعات حاضر، اکثر استادان دست اندرکار دوره های دکترای مهندسی و فارغ التحصیلان و دانشجویان این دوره معتقدند که در حال حاضر گزینش دانشجوی دکترا باید توسط گروه تخصصی در بخش، گروه و یا دانشکده پذیرنده دانشجو انجام شود.

برنامه های آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها هنگامی در چهار چوب اهداف خود قرار می گیرند که به تناسب مورد مطالعه، ارزیابی و بازنگری کارشناسان متخصص قرار گیرند. عمده ترین دوره های تحصیلی در دانشکده های فنی و مهندسی مربوط به تحصیلات در دوره های دکتراست. در این پژوهش ضرورت ارزیابی این دوره ها با توجه به اظهار نظر استادان دست اندرکار دانشگاه ها مورد بررسی قرار گرفته و در مورد جایگاه فرهنگستان علوم برای ارزیابی و آینده نگری دوره های دکتری مهندسی مطالعه و نظر خواهی شده است. اکثر استادان بر ارزیابی مستمر تأکید نموده و فرهنگستان علوم را مرجع مناسبی برای ارزیابی دوره های دکتری مهندسی در کشور توصیه کرده اند.

چگونگی ارزیابی شرایط فارغ التحصیلی دانشجوی دکترای مهندسی به خصوص در شروع دوره از مراحل حساس برگزاری این دوره هاست. این امر با توجه به کمبود کادر متخصص در بسیاری از تخصص ها و با توجه به معضلات فرهنگی و اجتماعی و ترس از عدم صحیح اجرای ضوابط و معیارهای شناخته شده بین المللی مورد اعتراض بسیاری از دست اندر کاران این دوره هاست . در این خصوص، ضرورت چاپ مقله به عنوان ساز و کاری نسبتاً مطمئن مورد نظر است و دانشگاه ها به تناسب این معیار را پذیرفته اند و اعمال می کنند. البته، این امر یک درمان موضعی پنداشته می شود. و این امید وجود دارد که با کسب تجربه و حاکمیت علمی دانشگاه ها، به خصوص در سطح تحصیلات تکمیلی، این نوع شرط با ارزیابی صحیح جایگزین شود. در پی نظر خواهی از استادان دست اندر کار این دوره ها در تخصص های مختلف مهندسی، در حال حاضر ضرورت انتشار یک مقاله در مجلات بین المللی تخصص از پایان نامه بیش از دفاع نهایی توسط دانشجوی دکترا مورد تأکید همگانی قرار گرفته است و این امر می باید به عنوان شرط لازم فارغ التحصیلی در تمام دانشکده های فنی و مهندسی اعمال شود.

یکی از عمده ترین مراحل دوره های دکتری مهندسی آزمون جامع است. در این بررسی ضرورت و چگونگی انجام شدن این مرحله از دوره ها با توجه به اظهار نظر استادان دست اندر کار و تعدادی از دانشجویان و فارغ التحصیلان این دوره ها در تخصص های مختلف مهندسی مورد بررسی قرار گرفته است. این بررسی نشان می دهد که آزمون جامع به عنوان یک شاخص عمده در تعیین صلاحیت علمی، توان انجام دادن پژوهش، تعهد انجام دادن پژوهش، تعهد منزلت استادی باید به صورت کتبی و شفاهی در زمینه تخصص دانشجو انجام شود.

یکی از مشکلات عمده اجرای عملی دوره های دکترای مهندسی در ایران عدذم حضور تمام وقت دانشجویان این دوره ها در دانشگاه است. این امر ناشی از عوامل دیگری از جمله عدم حمایت مالی مناسب از این دوره ها، کمی اعتقاد به تحقیق و جایگاه آن، کمبود امکانات متمرکز آزمایشگاهی و تحقیقاتی در دانشگاه ها، عدم حضور تمام وقت استادان راهنما و ... است . در یک نظر خواهی که از استادان دست اندر کار و تعدادی از دانشجویان و فارغ التحصیلان این دوره ها در تخصص های مختلف مهندسی انجام شده است، ملاحظه می شود عدم تأمین مالی دانشجویان و استادان در حد کافی، کمبود انگیزه های جذب دانشجویان در دانشگاه ها و حمایت ناچیز صنعت از تحقیقات از دلائل عمده تمام وقت نبودن دانشجویان در دانشگاه ها ذکر شده است. اکثریت قریب به اتقاق کسانی که در نظر خواهی شرکت کرده اند ضرورت تمام وقت بودن دانشجویان را متذکر و خواستار تأمین مالی آنها شده اند.

موضوع رساله های دکترا و ارتباط آنها با نیازهای صنایع به عنوان یکی از محوریترین چالش های دوره های دکترا، نظرها و آرای مختلفی را در مقابل هم قرار داده است. در این مقاله پس از ارزیابی نقاط قوت و ضعف نظریه های صنعت محور یا دانش محور از دیدگاه استادان و دانسشجویان نتیجه گرفته می شود. که عموماً به حل مشکلات صنعت باید توجه کرد و در این صورت باید رساله ها را به سمتی سوق داد که از یک طرف در سطح رقابت جهانی و از طرف دیگر ، پایه ای برای پیشبرد صنعت کشورمان باشد. در هر حال، آنچه مهم است، رشد و پرورش تفکر خلاق در دانشجویان است و نه حل یک مثال ساده.

زمان بندی دوره آموزشی و پژوهشی دکترا و زمان انتخاب موضوع پایان نامه دکترا و آغاز دوره پژوهش توسط دانشجوی این دوره، مطابق نظر خواهی از استادان و همچنین فارغ التحصیلان و دانشجویان دوره دکترا، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و ارزیابی ها نشان داد که ترسیم خط بارز بین دوره های آموزشی و پژوهشی مورد تأیید نیست. مناسب ترین زمان برای تعیین موضوع پروژه پژوهشی و کاربر روی آن آغاز دوره دکترا است.

در این مقاله محتوا، کیفیت تدریس و انتخاب دروس دوره های دکترای مهندسی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. در این بررسی با توجه به نتایج آماری حاصل از نظر سنجی انجام شده نظرها و دلایل ارائه شده از سوی استادان و دانشجویان در نقد محتوای دروس و کیفیت تدریس، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نتایج حاصل از آن ارائه شده است. همچنین، انتخاب و تنوع دروس دوره دکترا و مشکلات موجود در این زمینه نیز مورد بررسی قرار گرفته است. پیشنهادهایی در زمینه افزایش کیفیت تدریس و محتوای آنها ارائه شده است.

پیشرفت های علمی در اکثر کشورها، وابستگی عمیقی به دوره های دکترای مهندسی دارد. هر کشور بر اساس نیازهای علمی خود الگوهای خاصی را برا گزینش دانشجو و آموزش دوره های دکترا انتخاب می کند. هر شیوه خصوصیات ویژه ای برای اهداف تعیین شده دارد. مطالعه و شناخت روشهای مختلف و بررسی اهداف و نتایج حاصل از هریک می تواند در تعیین الگو یا الگوهای مناسب مورد استفاده قرار گیرد. در این مقاله سعی شده است روشهای متداول در آموزش دکترا از جهات مختلف شناسایی و برای هریک، مراحل تحصیل و چگونگی کار مشخص شود. در انتها ضمن بر شمردن خلاصه مطالعات انجام شده پیرامون پروژه دکترای مهندسی و تصویر الگوی یکسان موجود دوره های دکترای مهدنسی در کشور چگونگی بهبود و اصلاح ساختار آن پیشنهاد و ارائه می شود. طبیعی است که در کشور فقط یک الگوی خاص نمی تواند اجرا شود بلکه دانشگاههای صنعتی باید تمهیداتی برای نزدیکی بیشتر با صنعت فراهم کرده و دوره های کاربردی تری با هدف تولید فناوری ارائه نمایند.

با تکیه بر اهداف و فلسفه آموزش مهنسی موا [ 1،2] در این مقاله، تدوین و تألیف نظامهای آموزشی بر اساس مراتب و درجه های تحصیلی و شغلی و همچنین رشته های متفاوت تحصیلی به عنوان مقدمه ای بر نظام آموزشی مهندسی مواد، مورد بررسی قرار گرفته است. دامنه آموزش مهندسی مواد در محورهای متفاوت علم و مهندسی مواد، شناسایی و با توجه به عوامل مؤثر در نظام آموزشی ( دانشجو، موضوع درس، روش آموزش و ... ) پیشنهادهایی برای تنظیم و تدوین نظام آموزش مهندسی مواد ارائه شده است. در این نظام، شرایط و استعداد دانشجو، نحوه پذیرش موضوعهای درسی و روش آموزش تشریح شده است. در پایان با ترکیب عوامل مژثر، نظام آموزش مهندسی مواد، به عنوان یک مجموعه اختصاصی برای آموزش مهندسی مواد معرفی می شود.