پرویز جبه دار مارالانی

 داوطلبان ورود به رشته های مهندسی، علوم ریاضی و فیزیک دانشگاه ها از میان فارغ التحصیلان رشته ریاضی_ فیزیک دبیرستان ها است. در طول دو دهه گذشته کاهش چشمگیری در تعداد دانش آموزان انتخاب کنندگان رشته ریاضی_ فیزیک در دبیرستان ها و در نتیجه تعداد داوطلبان رشته ریاضی فیزیک آزمون سراسری دانشگاه ها بوجود آمده است. این روند به کاهش داوطلبان رشته های مهندسی و افت سطح علمی آنها منجر شده است. دانش آموزان نخبه دبیرستان ها به دلیل براهم بودن زمینه های اشتغال فارغ التحصیلان رشته های علوم تجربی بخصوص رشته های پزشکی تمایل چندانی برای انتخاب رشته ریاضی_ فیزیک در دبیرستان ها نشان نمی دهند و این امر علاوه بر کاهش تعداد داوطلبان ورود به رشته ریاضی_ فیزیک بلکه سطح علمی داوطلبان ورود به رشته های مهندسی را نیز پایین آورده است. انجمن آموزش مهندسی ایران میزگردی برای بررسی دلایل پیش آمدن این وضعیت ترتیب داد و مطالبی که اینجانب در این میز گرد ارائه کردم در این مقاله مطرح می شود

هر سازمان و نهادی بنا بر ضرورت و نیاز در زمینه ای از تحولات اجتماعی زمانه خود شکل می گیرد و با تداوم تعامل با همان اجتماع که از آن پدید آمده است، رشد و بالندگی می یابد. نظام آموزش عالی نیز با درک درست از جایگاه و رسالت خود، ضمن توجه به نیاز های ملی، همراه با تحولات نظام جهانی ارتقا می یابد. در سند چشم انداز بیست ساله، کشور ایران در مقام اول در علم و فناوری و رتبه اول اقتصادی در منطقه آسیای جنوب غربی متصور شده است. عمده تلاش سیاستگذاران و تصمیم سازان کشور باید در جهت دستیابی به این جایگاه باشد و این مهم محقق نمی شود، مگر با سرمایه گذاری مادی و معنوی و توسعه زیر ساخت های علمی با تحول بنیادین در نظام آموزش عالی کشور. گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران همراه با سایر نهاد های اثرگذار در تدوین سیاست های کلان نظام آموزش عالی و با حفظ تعهد به نقش دیرینه خود در اعتلای علم و دانش، توجه به این مهم را برای توانمند سازی نظام آموزش عالی کشور ضروری می داند. امروزه، جهان به سمتی پیش می رود که پژوهشگران از حوزه ها و دیدگاه های مختلف و در برخی موارد متفاوت، بنا بر ضرورت گردهم می آیند تا با هم اندیشی و تضارب آرا به درک بهتری از چالش های علم برسند. درواقع، با انبوهی از علوم میان رشته ای و فرارشته ای روبه رو هستیم که با هدف حل مجموعه مسائلی ایجاد شده اند که به دانشی همه جانبه و چندین وجهی نیاز دارند. در این میان، پیشتازی و شتاب رشته های گوناگون مهندسی در کشف ناشناخته های فناوری از یک سو و تلاش مهندسان بومی در هماهنگی با آخرین دستاورد های علم و فناوری جهان از سوی دیگر، ما را بر آن می دارد تا بر نقش مهندسان و علوم مهندسی در اعتلا و پیشرفت همه جانبه کشور تأکید بیشتری داشته باشیم.

 در این مقاله نظام علمی و پژوهشی کشور بررسی شده است. سخن از پژوهش و پژوهشگر و ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم آن با حرکت علمی کشور است. بر این مبنا یک ساختار هرمی ترسیم شده که مبین نظام پژوهشی است. پژوهش نه به صورت امری مجزا و فردی, بلکه به صورت یک نظام هدفمند از سیاستگذاری کلان تا نقش دانشگاه, مدیریت حل یک مسئله علمی و ارزیابی نتایج را شامل می شود. این گونه نگرش ارتباط متقابل بین مؤسسات و افراد را در فرایند پیشرفت علمی کشور روشن می سازد. بر این اساس، در این نوشته بر اصول مؤثر در برنامه ریزی علمی کشور تأکید شده است. که توزیع درست حرکت علمی و افزایش آگاهی و انگیزه افراد را در بر می گیرند و همچنین، بر ایجاد مرکز مجازی ارتباطات علمی و پژوهشی در سطح ملی به عنوان یک راهکار که دارای جهتگیریهای لازم برای تحقق اصول مورد بحث است، تأکید شده است.

در این مقاله به اختصار در خصوص بازنگری برنامه آموزشی دوره کارشناسی مهندسی برق، که در دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف انجام شده، نقد و بررسی صورت گرفته است. در این تحلیل علاوه بر نقد شیوه اجرای بازنگری، خطوط کلی برنامه ریزی پیشنهادی و عناوین و سرفصل مطالب برخی از دروس پیشنهادی نیز بررسی شده است. لازم است برای برنامه ریزی جامع، ملاحظات تمام دانشگاهها در نظر گرفته و از دیدگاههای تمام صاحبنظران مهندسی برق در سطح کشور استفاده شود. گفتنی است که قالب ارائه شده در مجموع نامنعطف می نماید و جای زیادی برای دروس اختیاری نمانده و دروس جدید کمی پیشنهاد شده است. به علاوه، بر دروس پایه مهندسی پیشنهادی برای دو نیمسال اول تحصیلی ایرادهای مهمی وارد است. در مجموع، به نظر می رسد که یکی از دلایل شرایط موجود، اصرار بر حفظ گرایش در سطح کارشناسی است، امری که مورد انتقاد بسیاری از اهل فن بوده و هست. شاید زمان آن فرا رسیده باشد که به طور جدی به حذف گرایش و سازماندهی مجدد دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد مهندسی به صورت ترکیبی (سه سال + دو سال) فکر کنیم. جایگزینی نظام نیمسالی با نظام فصلی که با تعطیلات ما هم سازگارتر است، یک راه حل بالقوه است.

دراین مقاله آموزش مهندسی مکاترونیک در دانشگاه های مختلف کشور کانادا بررسی و در هر مورد ریز برنامه های آموزشی مورد اجرا به تفصیل ارائه شده است. این مطالعه نشان می دهد که طراحی هر دوره آموزشی تا حدی وابسته به نوع دپارتمانی است که این دوره را اجرا می کند و از کمک سایر دپارتمان ها به درصدهای متفاوت بهره مند می شود. به نظر می رسد که به تدریج رشته مذکور به صورت مستقل به مجموعه سایر رشته های مهندسی افزوده شود و با توجه به نتایج امر و وضعیت کاری فارغ التحصیلان، تعدیل های لازم در دوره آموزشی مهندسی مکاترونیک صورت پذیرد.

انتخاب صحیح دانشجوی دکترا یکی از موارد مهم راه اندازی دوره های دکترا است. با توجه به مسایل فرهنگی و اجتماعی کشور و نوپایی این دوره ها انتخاب دانشجوی دکترا در دانشگاه های ایران معیارها و شکل مخصوص به خود را دارد که تا اندازه ای با انجام این امر در دانشگاه های پیشرفته دنیا متفاوت است. بر اساس مطالعات حاضر، اکثر استادان دست اندرکار دوره های دکترای مهندسی و فارغ التحصیلان و دانشجویان این دوره معتقدند که در حال حاضر گزینش دانشجوی دکترا باید توسط گروه تخصصی در بخش، گروه و یا دانشکده پذیرنده دانشجو انجام شود.

دو عامل اصلی برای رسیدن به هر هدفی لازم است. اولین عامل، پیش بینی و برنامه ریزی و مدیریت سالم، هوشمند و قوی و عامل دوم، تأمین نیازهای مالی از منابع مناسب است. امروزه، همگان بر این عقیده اند که سیستم آموزش عالی یک کشور پشتوانه و عصاره معنوی، اجتماعی و صنعتی آن کشور است و در حقیقت، حضور استادان  وفارغ التحصیلان کارآمد است که هویت علمی، فنی و مدیریتی یک کشور را می سازد و موجب افتخار و سر بلندی و پیشرفت یک ملت می شود. این ویژگی زمانی جلوه خود را نشان می دهد که به بالاترین مرتبه دانشگاهی، یعنی فارغ التحصیلان و دانشجویان دکترا توجه بیشتری مبذول داریم، سرمایه گذاری برای تربیت نیروهای متخصص در این رده علمی به معنی پرورش استادان با سواد و با شخصیت و مشاوران صنعتی متبحر و اندیشمند است. بنابراین باید در این راه تمام مقدمات لازم برای پیشبرد بینش علمی و توانایی فنی آنها در کشور فراهم شود. در این مقاله آمار تحلیلی از نظرهای استادان و دانشجویان در مورد مشکلات آموزشی و پژوهشی که به همت گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم به انجام رسیده است، ارائه می گردد. اگر به نتایج بررسی ها پرداخته شود، ملاحظه می شود که گسترش کمیت، نبودن مدیریت مناسب، کمبود حمایت های مالی و اهمیت ندادن به علم در کشور از مشکلات عمده این دوره ها شمرده شده است.

مسئله ویژگی استاد راهنمای رساله دکترای مهندسی مورد بررسی آماری و تحلیلی قرار گرفته است. این بررسی که بر مبنای نظرهای ارائه شده توسط استادان و دانشجویان صورت گرفته است، نشان می دهد که کلیت مسئله اهمیت مرتبه علمی استادان در انتخاب آنها به عنوان استاد راهنمای رساله از سوی اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و دانشجویان مورد قبول است. کما اینکه تقریباً همین افراد معتقدند که مرتبه علمی دلیلی بر توانایی و روزآمد بودن استادان نیست و ملاک فعالیت پژوهشی و تحقیقی دائم و روز آمد بودن می تواند شرط لازم دیگری در این ارتباط تلقی شود.

برنامه های آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها هنگامی در چهار چوب اهداف خود قرار می گیرند که به تناسب مورد مطالعه، ارزیابی و بازنگری کارشناسان متخصص قرار گیرند. عمده ترین دوره های تحصیلی در دانشکده های فنی و مهندسی مربوط به تحصیلات در دوره های دکتراست. در این پژوهش ضرورت ارزیابی این دوره ها با توجه به اظهار نظر استادان دست اندرکار دانشگاه ها مورد بررسی قرار گرفته و در مورد جایگاه فرهنگستان علوم برای ارزیابی و آینده نگری دوره های دکتری مهندسی مطالعه و نظر خواهی شده است. اکثر استادان بر ارزیابی مستمر تأکید نموده و فرهنگستان علوم را مرجع مناسبی برای ارزیابی دوره های دکتری مهندسی در کشور توصیه کرده اند.

چگونگی ارزیابی شرایط فارغ التحصیلی دانشجوی دکترای مهندسی به خصوص در شروع دوره از مراحل حساس برگزاری این دوره هاست. این امر با توجه به کمبود کادر متخصص در بسیاری از تخصص ها و با توجه به معضلات فرهنگی و اجتماعی و ترس از عدم صحیح اجرای ضوابط و معیارهای شناخته شده بین المللی مورد اعتراض بسیاری از دست اندر کاران این دوره هاست . در این خصوص، ضرورت چاپ مقله به عنوان ساز و کاری نسبتاً مطمئن مورد نظر است و دانشگاه ها به تناسب این معیار را پذیرفته اند و اعمال می کنند. البته، این امر یک درمان موضعی پنداشته می شود. و این امید وجود دارد که با کسب تجربه و حاکمیت علمی دانشگاه ها، به خصوص در سطح تحصیلات تکمیلی، این نوع شرط با ارزیابی صحیح جایگزین شود. در پی نظر خواهی از استادان دست اندر کار این دوره ها در تخصص های مختلف مهندسی، در حال حاضر ضرورت انتشار یک مقاله در مجلات بین المللی تخصص از پایان نامه بیش از دفاع نهایی توسط دانشجوی دکترا مورد تأکید همگانی قرار گرفته است و این امر می باید به عنوان شرط لازم فارغ التحصیلی در تمام دانشکده های فنی و مهندسی اعمال شود.

یکی از عمده ترین مراحل دوره های دکتری مهندسی آزمون جامع است. در این بررسی ضرورت و چگونگی انجام شدن این مرحله از دوره ها با توجه به اظهار نظر استادان دست اندر کار و تعدادی از دانشجویان و فارغ التحصیلان این دوره ها در تخصص های مختلف مهندسی مورد بررسی قرار گرفته است. این بررسی نشان می دهد که آزمون جامع به عنوان یک شاخص عمده در تعیین صلاحیت علمی، توان انجام دادن پژوهش، تعهد انجام دادن پژوهش، تعهد منزلت استادی باید به صورت کتبی و شفاهی در زمینه تخصص دانشجو انجام شود.

یکی از مشکلات عمده اجرای عملی دوره های دکترای مهندسی در ایران عدذم حضور تمام وقت دانشجویان این دوره ها در دانشگاه است. این امر ناشی از عوامل دیگری از جمله عدم حمایت مالی مناسب از این دوره ها، کمی اعتقاد به تحقیق و جایگاه آن، کمبود امکانات متمرکز آزمایشگاهی و تحقیقاتی در دانشگاه ها، عدم حضور تمام وقت استادان راهنما و ... است . در یک نظر خواهی که از استادان دست اندر کار و تعدادی از دانشجویان و فارغ التحصیلان این دوره ها در تخصص های مختلف مهندسی انجام شده است، ملاحظه می شود عدم تأمین مالی دانشجویان و استادان در حد کافی، کمبود انگیزه های جذب دانشجویان در دانشگاه ها و حمایت ناچیز صنعت از تحقیقات از دلائل عمده تمام وقت نبودن دانشجویان در دانشگاه ها ذکر شده است. اکثریت قریب به اتقاق کسانی که در نظر خواهی شرکت کرده اند ضرورت تمام وقت بودن دانشجویان را متذکر و خواستار تأمین مالی آنها شده اند.

موضوع رساله های دکترا و ارتباط آنها با نیازهای صنایع به عنوان یکی از محوریترین چالش های دوره های دکترا، نظرها و آرای مختلفی را در مقابل هم قرار داده است. در این مقاله پس از ارزیابی نقاط قوت و ضعف نظریه های صنعت محور یا دانش محور از دیدگاه استادان و دانسشجویان نتیجه گرفته می شود. که عموماً به حل مشکلات صنعت باید توجه کرد و در این صورت باید رساله ها را به سمتی سوق داد که از یک طرف در سطح رقابت جهانی و از طرف دیگر ، پایه ای برای پیشبرد صنعت کشورمان باشد. در هر حال، آنچه مهم است، رشد و پرورش تفکر خلاق در دانشجویان است و نه حل یک مثال ساده.

زمان بندی دوره آموزشی و پژوهشی دکترا و زمان انتخاب موضوع پایان نامه دکترا و آغاز دوره پژوهش توسط دانشجوی این دوره، مطابق نظر خواهی از استادان و همچنین فارغ التحصیلان و دانشجویان دوره دکترا، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و ارزیابی ها نشان داد که ترسیم خط بارز بین دوره های آموزشی و پژوهشی مورد تأیید نیست. مناسب ترین زمان برای تعیین موضوع پروژه پژوهشی و کاربر روی آن آغاز دوره دکترا است.

با توجه به اظهار نظرهای کارشناسی کمیته تحصیلات تکمیلی گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران و استفاده از دیدگاه های استادان، دانشجویان و فارغ التحصیلان دوره های دکتری مهندسی که در پاسخ به سؤالات پرسشنامه های ارزیابی این دوره ها اعلام شده، نتیجه گیری هایی به عمل آمده که در این مقاله ارائه شده است.

در این مقاله محتوا، کیفیت تدریس و انتخاب دروس دوره های دکترای مهندسی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. در این بررسی با توجه به نتایج آماری حاصل از نظر سنجی انجام شده نظرها و دلایل ارائه شده از سوی استادان و دانشجویان در نقد محتوای دروس و کیفیت تدریس، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نتایج حاصل از آن ارائه شده است. همچنین، انتخاب و تنوع دروس دوره دکترا و مشکلات موجود در این زمینه نیز مورد بررسی قرار گرفته است. پیشنهادهایی در زمینه افزایش کیفیت تدریس و محتوای آنها ارائه شده است.

پیشرفت های علمی در اکثر کشورها، وابستگی عمیقی به دوره های دکترای مهندسی دارد. هر کشور بر اساس نیازهای علمی خود الگوهای خاصی را برا گزینش دانشجو و آموزش دوره های دکترا انتخاب می کند. هر شیوه خصوصیات ویژه ای برای اهداف تعیین شده دارد. مطالعه و شناخت روشهای مختلف و بررسی اهداف و نتایج حاصل از هریک می تواند در تعیین الگو یا الگوهای مناسب مورد استفاده قرار گیرد. در این مقاله سعی شده است روشهای متداول در آموزش دکترا از جهات مختلف شناسایی و برای هریک، مراحل تحصیل و چگونگی کار مشخص شود. در انتها ضمن بر شمردن خلاصه مطالعات انجام شده پیرامون پروژه دکترای مهندسی و تصویر الگوی یکسان موجود دوره های دکترای مهدنسی در کشور چگونگی بهبود و اصلاح ساختار آن پیشنهاد و ارائه می شود. طبیعی است که در کشور فقط یک الگوی خاص نمی تواند اجرا شود بلکه دانشگاههای صنعتی باید تمهیداتی برای نزدیکی بیشتر با صنعت فراهم کرده و دوره های کاربردی تری با هدف تولید فناوری ارائه نمایند.