هادی ندیمی

سخن از نسبت معماری و دین، سابقه ای آشنا در ایران معاصر، خصوصاً در نظرورزی های حوزه ی هنر، شهر و معماری اسلامی دارد. تبار این ادبیات، پشتگرم به میراثی انباشته در طول سالیان، به پژوهش هایی با رویکرد تاریخنگارانه می رسد. این تبار در سیر تاریخی شکل گیری خود، درگذرگاه هایی نقّادانه، متحول شده است. این گذرگاه ها را در چهار دسته نقد اصلاح گر، نقد تحول خواه، نقد روش شناسانه و نهایتاً نقد در موضع انکار و مخالفت، می توان قرارداد. با مرور بر مبانی و معیارهای این نگرش ها، می توان به استقراء، زمینه های بروز چالش و آسیب در نظرورزی های حوزه ی هنر و شهر و معماری اسلامی را شناخت؛ از آن جمله می توان به ابهام مفهومی، گوناگونی تلقی ها، پیش فرض و پیش داوری ، تعمیم های ناروا و... اشاره کرد. این مرور نقادانه و آسیب شناسانه -هرچند پسینی و گذشته نگر است- گامی برای مواجهه سامان مند با گستردگی و گوناگونی دیدگاه ها در ادبیات موضوع است. علاوه بر آن، شایسته است از منظری پیشینی نیز به مبادی و مبانی روش شناسی این حوزه از نظرورزی، توجهی دوباره کرد. به نظر می رسد روش پژوهش در نسبت هنر، شهر، معماری و دین (به فراخور سخن از «نسبت» و برپایه ماهیت چند رشته ای طرفین نسبت)، ناگزیر از رویکرد بینارشته ای است؛ چیزی که می تواند معیاری برای ارزیابی پژهش های گذشته و چراغ راهی برای پژوهش های آینده باشد.

بیان مسئله: فرم، مفهومی بنیادین در گفتمان معماری است که متأثر از تحول اندیشه معماری دستخوش تحولات متعددی شده است. انباشت غیر نظام مند مفاهیم فرم در گفتمان معاصر، ابهام و پیچیدگی معنایی فرم را موجب شده است. از سوی دیگر عدم توجه به ماهیت پویای فرم و شناخت ناکافی از نیروهای مؤثر بر تحول آن، فرم را همچون مفهومی منجمد نمایان ساخته و کارایی آن را در پاسخگویی به مسائل امروز معماری با تردید همراه کرده است. اهداف پژوهش: این مقاله درپی بنانهادن بستری نظری است که ضمن وضوح بخشی و ساماندهی بدین مفهوم گونه گون، پویایی مفهومی آن را نیز تضمین کند. روش پژوهش: این پژوهش با استناد به رهیافت تبارشناسی فوکو به انجام رسیده است. نخست شرایط شکل گیری مفهوم فرم از مبدأ پیدایش آن در اندیشه فلسفی بررسی شده، سپس با تکیه بر دستاوردهای حاصل به نظریه های جریان ساز معماری رجوع شده است. پس از کدگذاری و مقوله بندی، تحولات بنیادین مفهوم فرم و شرایط و پیامد تحول آنها تحلیل و نقدی از وضعیت امروز فرم ارائه شده است. نتیجه گیری: یافته ها نشان می دهد تحول مفهوم فرم ریشه در تحول شناخت معماری از سه منظر هستی شناسی، زیبایی شناسی و معرفت شناسی دارد. در میان این نیروها، معرفت شناسی و تحلیل نحوه شناخت انسان مهمترین عامل تحول فرم از گفتمان پیشامدرن تا دوره معاصر بوده است. تحول شناخت معماری به شکل گیری شش مرز مفهومی فرم مشتمل بر جلوه، ایده، گونه، ساختار، معنا و قابلیت انجامیده است که هریک ناگزیر از اقتضائات شناختی، فهم معماری را به وجوه خاصی از آن محدود کرده اند. در چنین وضعیتی با طرح مفهوم «میدان فرم» تلاش شده ضمن ایجاد بستری برای ساماندهی مفاهیم فرم و تضمین و پویایی این مفهوم، متناسب با تحولات شناختی، دست یابی به فهمی جامع از معماری نیز تضمین شود.

موضوع سبک شناسی معماری در ایران همواره جزء بحث های چالش برانگیز در مجامع علمی بوده است. با آنکه در حوزه هنر و معماری جهان سبک شناسی موضوع مهمی است اما به دلیل گستردگی و تنوع در تعاریف و کارکردهای آن اتفاق نظری مشخص بین پژوهشگران برسر آن وجود ندارد. در ایران، هرچند حدود نیم قرن است که این مفهوم وارد مباحث علمی حوزه معماری گشته اما هنوز تعاریف و کارکرد آن تدوین نشده است. پیشینه تحقیق سبک شناسی نمایانگر این موضوع است که سبک شناسی به عنوان رویکردی در مطالعه تاریخ معماری کارکردهای مختلفی دارد یکی از مهمترین کارکردهای آن به عنوان روشی برای طبقه بندی در تاریخ معماری است که به دلیل اعتباری بودن تعاریف اش، چندوجهی بودن و جامعیت اش از لحاظ قابلیت پوشش دادن چندین روش برخورد با جوانب مختلف معماری در تعریف عملیاتی خود و سرانجام انعطاف اش در عملیاتی شدن با توجه به هدف از سبک شناسی، آن را به عنوان روشی مناسب معرفی می کند. این مقاله با این باور سعی نموده مفهوم سبک شناسی معماری را تبیین نماید و به پشتوانه مبانی مطالعاتی سبک شناسی، رویکرد جدیدی را با دغدغه حفاظت و مرمت معماری پیشنهاد دهد. بدین منظور، ابتدا به شناسایی انواع و ویژگی های روش های تحقیق در حوزه معماری پرداخته شده است و برای انتخاب روش و رویکرد مناسب، پس از شناسایی نوع مساله تحقیق، به تبارشناسی آن پرداخته و آنگاه با توجه به اهداف و جنس مساله، روش و رویکردی را برگزیده است. روش تحقیق این مقاله از نوع تحلیل محتوا بوده تعاریف نظری و عملیاتی سبک شناسی بررسی شده است. جایگاه سبک شناسی معماری ایران در انتها با تحلیل پروژه محمدکریم پیرنیا تبیین گردیده و با بیان جایگاه سبک در حوزه حفاظت و مرمت معماری، دیدگاه های موجود به چالش کشیده شد تا به جزئیات تعریف پیشنهادی منجر گردد. سامانه جستجوی مقاله کیفی است و به همراه تفسیر و تحلیل معنایی داده ها، به دنبال رسیدن به تعریف رویکردی مناسب و کاربردی برای سبک شناسی معماری ایرانی است. راهبرد این مسیر تفسیرگرا است. این پژوهش را می توان از نوع نظری و کاربردی دانست.

وجوه مختلف معماری عامه مردم، در تاریخ معماری ایران کمتر شناخته شده اند. مردم عادی، در بخش مهمی از آثار معماری زندگی می کرده و نسبت به آن آثار، ذهنیتی داشتند. آنها همچنین نسبت به پیشه معماری، روند طراحی و ساخت، معمار و حامیان و بانیان آثار معماری، باورهای مختلفی داشتند. با توجه مورخان به ذهنیت مردم گذشته نسبت به پدیده های مختلف زندگی خود، رویکرد تاریخ ذهنیت به عنوان یکی از شاخه های تاریخ فرهنگی، در تاریخ نگاری مطرح شد و با گذشت زمان توسعه یافت. از این رویکرد تاریخ نگاری، می توان در مطالعات معماری ایران و برای شناخت ذهنیت مردم عادی نسبت به معانی مختلف معماری در گذشته بهره برد. این رویکرد به جای توجه به کالبد معماری خواص و همچنین اندیشه های رسمی، تصورات و دیدگاه های جمعی و روزمره مردم عادی نسبت به معماری را مطالعه می کند. این رویکرد، از روش های مختلف میان رشته ای رایج در علوم انسانی بهره می گیرد و آدابی خاص خود دارد. موضوعات و مصادیق تاریخ ذهنیت در معماری ایران، متنوع هستند. موضوعاتی چون؛ ذهنیت مردم نسبت به معماری خصوصی، نگاه آنها به معماری اسطوره ای و تصور افراد از مفهوم آبادانی، در حیطه موضوعی این رویکرد هستند. این رویکرد با نگاه خاص خود، برای شناخت، از همه منابع تاریخی مرتبط بهره می گیرد؛ با این حال، برخی از منابع چون؛ ادب منظوم عامیانه، قصه های عوام، سفرنامه ها، زندگی نامه ها، منابع شفاهی و تصویری و اشیای مربوط به معماری، بهتر و بیشتر راه را برای مورخ تاریخ ذهنیت در معماری می گشایند. هدف از این مقاله، بررسی مفاهیم اصلی رویکرد تاریخ ذهنیت در معماری و شناخت آداب و روش های رایج و موضوعات و مصادیق آن و معرفی موضوعی منابع اصلی رویکرد است.

جهانی اندیشیدن، برای هر حوزه فکری، مستلزم تعامل میان ساحت درونی اندیشه و دیگر ساحت های بیرونی است. این تعامل، متکی بر بنیان های اندیشه درونی است و در عین حال به تناسب مقیاس تعامل بیرونی، نیازمند نظرگاه و اندیشه گسترده تری است. خروج از قلمرو درونی و ورود به محیط گسترده بیرونی، نیازمند توانایی گفتگو و مفاهمه است. گفتگو شاید با زبان مشترک امکان پذیر باشد، اما مفاهمه، بر پایه مفاهیم و پیش فرض های مشترک و بین الاذهانی امکان پذیر است. سخن گفتن و اندیشیدن درباره معماری اسلامی، در مقیاس جهانی، از این قاعده مستثنی نیست. تأمل بر مفهوم معماری و مفهوم اسلام، می تواند زمینه ساز مفاهمه بهتری در جهان امروز شود. این تأمل، از روش های مختلفی چون تصاویر ذهنی، رسانه های جمعی، مصادیق آشنا، امکان پذیر است. از جمله این روش ها مراجعه به تعریف است که در این مجال، با مراجعه به تعریف لفظی معماری، در دو زبان فارسی و انگلیسی، زمینه های ارتباط مفهومی آن با دینِ اسلام بررسی می شود. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که این تعاریف، معماری را فرایندی نظری- عملی در تعامل انسان و هستی می دانند که به دستاورد انسانی سازوار و متناسب با زندگی انسان می انجامد. از آنجا که زندگیِ واقعیِ انسان بر مبنای نظام باور اوست، نوعِ زندگیِ انسان، دین دارانه است و ضرورتاً معماری و معمار، نه تنها مفاهیمی در نسبت با دین، بلکه ماهیتاً دینی اند.

بخشی از مهم ترین دستاوردهای تشریک مساعی جامعه بشری طی پنجاه سال اخیر، در مجموعه ای از اسناد بین المللی که موضوع آن ها به طور کلی حفاظت و میراث فرهنگی است، تبلور یافته است. بررسی این اسناد از آن جا که از یک سو چکیده تجربیات بین المللی است و از سوی دیگر رشد و تطور دانش و بینش کلی در زمینه حفاظت را بیان می دارد، از منظر میزان اهتمام به موضوع روستا و میراث روستایی حائز اهمیت است. «روستا» به عنوان یکی از داشته های ارزشمند بشری با همه ابعاد، خصایل و ویژگی هایش در سیر تطور این اسناد موضوعیت دارد. در اینجا روستا موجودیتی کهن و نمودار هماهنگی انسان و طبیعت در طی سالیان دراز است که از یک سو به دلیل تناسبش با انسان و محیط اجتماعی و از سوی دیگر با سرزمین و مکان «به عنوان یک کل» شایسته حفاظت است. بررسی این اسناد نشان می دهد که مفاهیم پایه حفاظت در طول زمان دستخوش تغییر و تحول شده اند. وجوه مختلف روستا و میراث روستایی در ضمن این تغییرات از موضوعی حاشیه ای تبدیل به متن شده و روز به روز بر اهمیت آن ها افزوده شده است. مقاله پیش رو حاصل بررسی و تحلیل محتوای بیش از سی سند بین المللی در موضوع حفاظت و استخراج مفاهیم و فرازهای مرتبط با روستا و ارزش های روستایی از خلال سطور آن ها است. این بررسی در چارچوب اسناد منتسب به سه نهاد بین المللی یونسکو، ایکوموس و اتحادیه اروپا محدود می باشد. این مطالعه چهار دوره زمانی از منشور ونیز در سال 1964 میلادی تا منشور میراث روستایی اروپا در سال 2012 میلادی را در بر می گیرد. گردآوری اطلاعات این مقاله بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و بررسی متن اصلی اسناد بوده و راهبرد تحقیق، توصیفی و تحلیلی است. تحلیل روند مذکور شامل مقایسه تعاریف، ارزش ها، راهبردها و دیگر فرازهایی از اسناد است که به مبانی حفاظت و سیر تحول آن ارتباط دارد. این تحقیق نشان می دهد که در روند این تغییرات، میراث روستایی به عنوان یک کل هماهنگ و بنیانی چندرشته ای اهمیت می یابد، راهبردهای حفاظت از مرمت به حفاظت توأمان و چند جانبه نگر ارتقاء می یابند و چالش ادغام حفاظت و توسعه روستایی ادامه می یابد. نتایج این تحقیق در کنار پژوهش های دیگر خواهد توانست به تبیین مناسبی از مبانی حفاظت روستا بیانجامد.

اسناد بین​المللی حفاظت، از مهم​ترین دستاوردهای همکاری جامعه جهانی و چکیده تجربیات بین​المللی و نشان دهنده سیر رشد دانش در زمینه حفاظت است. توسعه واژگان مفهومی و ورود مفاهیم جدید به این اسناد سبب تقویت مبانی نظری حفاظت و توجه کامل تر به الگوهای پیچیده تر میراثی شده است که از جمله «میراث روستایی» است. طرح برخی از این مفاهیم مستقیماً بر پذیرش ابعادی مغفول از روستا، به عنوان بخشی از میراث بشری و ورود برخی دیگر از آن​ها برای ارائه رویکردهای پیچیده تر و چندجانبه در مواجهه با آن تأثیرگذار بوده است. هدف این مقاله تبیین و توضیح مفاهیم مؤثر بر تکوین و بسط مفهوم میراث روستایی در این اسناد و بیان نسبت هریک از این مفاهیم با مفهوم میراث روستایی و تأثیر متقابل آن​ها بر تغییر رویکردهای حفاظت از میراث روستایی است. این مقاله محصول بررسی و تحلیل محتوای حدوداً چهل سند منتسب به سه نهاد بین المللی یونسکو، ایکوموس و شورای اروپا است و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و بررسی​کردن متن اصلی اسناد انجام شده است. ماهیت این بررسی​ها در ذیل روش های تحقیق کیفی قرار می​گیرد و راهبرد این تحقیق توصیفی_ تحلیلی است. در نوشته حاضر به سابقه پیدایش هفت مفهوم «میراث زنده، کیفیت و شیوه زندگی، پایداری، دیدگاه فرهنگی، بوم​زادی، میراث ناملموس و روح مکان» توجه شده که بر تکوین و تکامل مفهوم میراث روستایی بسیار تأثیر داشته اند و ارتباط آنها با همدیگر از طریق وجوه ارزشی روستا بررسی شده است. این بررسی​ها نشان می دهد: شناخت عمیق تر هریک از این مفاهیم ابعاد گسترده تری از مفهوم میراث روستایی را روشن می سازد تا جایی که میراث روستایی به مفهوم کل روستا نزدیک می شود. تحلیل کردن سیر تکامل مفهوم میراث روستایی، چشم اندازی را فراروی این مفهوم به ما نشان می​دهد که در حل چالش هم​پیوندی و وجوه چندگانه آن و تأمل​کردن درباره ارتقای این مفاهیم در تناسب با جهانبینی سازنده آن بسیار مؤثر است

تاریخ ذهنیت یکی از رویکردهای تاریخ نگاری و یکی از شاخه های تاریخ فرهنگی است که در پی شناخت ذهنیت و باورهای مردم عادی نسبت به مسائل مختلف است. می توان از این رویکرد برای شناخت تاریخ معماری ایران هم بهره برد. مجموعه ی تخت جمشید و آرامگاه کوروش از آثار مهم معماری ایران اند، اما آیا نگرش و ذهنیت مردم گذشته نسبت به آن، و برای مثال مردم دوران قاجار، همانند ما بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش، می توان با بهره گیری از رویکرد تاریخ ذهنیت و با روش تحقیق تفسیری تاریخی به سراغ منابع مکتوب دوران قاجار رفت و بر اساس یافته ها، شناخت ذهنیت معماری مردم در آن دوران نسبت به این آثار را هدف تحقیق قرار داد. بر این اساس، به نظر می رسد تصور و ذهنیت مردم از این آثار معماری بسیار متفاوت از ذهنیت رایج امروزی بوده است. در ذهنیت عامه ی مردم این آثار با اسطوره ها و دیگر باورهای رایج زمانشان پیوند و نزدیکی داشته است.

به نظر می رسد در تاریخ حفاظت معماری، تلقی نظریه پردازان حفاظت از هویت مکان های تاریخی به ویژه از منظر مواجهه با تغییر، یکی از مهمترین مبادی نظریه های حفاظتی بوده است. این در حالی است که جامعه امروز ایران، تلقی ای روشنی از این موضوع در دست ندارد. آنچه به طرح این سؤال می انجامد که تلقی فرهنگ ایرانی- اسلامی از هویت مکان های تاریخی از منظر مواجهه با تغییر چیست؟ در این راستا نوشتار حاضر، ابتدا با تکیه بر روشی تحلیلی- توصیفی، مروری بر رویکردهای مرتبط در نظریه های حفاظت خواهد داشت. رویکردهای موجود، دو رویکرد قائل به «هویت ثابت مدار» و «هویت فرایندی» را شامل می شود. سپس با استناد به بنیان های حکمی اسلامی و با تکیه بر استدلال منطقی و به روش قیاسی، به تبیین نظری مواجهه هویت مکان های تاریخی با تغییر پرداخته می شود. نتیجه آن که از این منظر، هویت مکان تاریخی، منوط به اندازه های آن و اساساً در صیرورت مدام است؛ از این رو نمی تواند از ثبات و بقا برخوردار باشد؛ در این راستا و بر اساس مبناهای نظری تحقیق، هویت مکان تاریخی، «متغیر ثابت مدار» دانسته می شود. ضمن آن که در پاسخی به چیستی امر ثابت، سه «نظام اندازه مندی» یا «نظم» مختلف شامل نظم های «مصداقی»، «فرهنگی» و «طبیعی» طرح می گردد. در این میان، نظم مصداقی مکان تاریخی، فارغ از نسبتی که با نظم های فرهنگی و طبیعی دارد، نمی تواند مبنایی ثابت و ناظر به صیرورت مکان تاریخی باشد. نظم های فرهنگی نیز فارغ از مراتب عالی تر از نظم (از جمله نظم های طبیعی)، نمی تواند از ثباتی برخوردار باشد. مگر آن که هویت مکان تاریخی، مظهریت بی مثالی برای کیفیت های وجودی و اندازه مندی های وجود داشته باشد که در این صورت، رشته استمرار هویت می تواند نظم های مصداقی باشد. هرچند که در نهایت، در دورانی همچون امروز که رجوع به نظم های طبیعی و حتی فرهنگی در تقدیر اندازه های مکان به کمترین میزان خود رسیده، غالب مکان های تاریخی لازم است در این زمره دانسته شود.

تحول در حوزه آموزش معماری، تبدیل آن از نظام استاد-شاگردی به نظام مدرسه ای و جدا شدن حوزه نظر و عمل معماری و آموزش این دو حوزه، پیچیدگی هایی را از جمله نحوه تأثیرگذاری و بازیابی دانش معماری در فرآیند طراحی و عمل معماری ایجاد می کند. در این زمینه پژوهش حاضر تأثیر ابزار کاریکاتور را جهت افزایش تأثیرگذاری حوزه محدودی از دانش معماری در شکل دهی به اثر معماری بررسی می کند و با فراهم آوردن مقدمات لازم روش استفاده از این ابزار را تدوین می نماید. روش کلی انجام پژوهش در گام اول مبتنی است بر تحلیل و تفسیر منطقی بر پایه منابع کتابخانه ای که به شکل عمده معطوف به حوزه های طراحی پژوهی، شناخت کاریکاتور و روان شناسی یادگیری با رویکرد شناختی است. در گام بعدی، روش آموزشی حاصل از مطالعات کتابخانه ای، در قالب طرح یک مطالعه میدانی به روش شبه تجربی بر روی دو گروه 15 نفره از دانشجویان ترم اول معماری دانشگاه شهید بهشتی با ارائه سه نکته آموزشی از درس سازه مورد آزمون قرارمی گیرد و در نهایت به این نتیجه می رسد که استفاده از ابزار کاریکاتور به دلیل قابلیت های به سزای آن در فرآیند توجه و پردازش اطلاعات، با بالابردن میل به بسط تصویری اطلاعات، زمینه ساز تجربه معناداری است که به غنای طرحواره های تصویری ذهن طراح می انجامد و آموزه ها و دریافت های حاصل از آن، در ذهن ماندگار می شوند و به شکلی مؤثر در فرآیند حل مسئله حضور می یابند.

ابوالوفا بوزجانی از ریاضی دانان تراز اول دوره اسلامی است که کتاب او در باره اعمال هندسی زمینه ساز مباحث و تحقیقات بسیاری در حوزه های تاریخ علم، معماری و صناعات وابسته بوده است. با وجود این، تاکنون سهم واقعی او در صناعات معماری در سایه جایگاه علمی او پنهان و ناشناخته مانده است. هدف این مقاله روشن ساختن میراث ابوالوفا در ریاضیاتِ معماری میان اصحاب و دست اندرکاران معماری با تکیه بر روش تحلیل (شباهت های ساختاری) تاریخی است. برای این پس از نیم نگاهی به زمینه های تکوین آثار حساب و هندسه عملی او در سده 4ق/10م، روش های هندسی ابوالوفا و میزان عملی بودن آنها را با روش های معماران و صنعتگران در کنار یکدیگر بررسی تطبیقی کرده ایم. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهند که هرچند ابوالوفا در کتاب اعمال هندسی مبانی هندسه عملی - به ویژه در هندسه مسطحه - را گردآوری، تدقیق کرده و راه حل های مختلفی را برای مسائل عرضه کرده است، اما روش های او نقش چندانی در طراحی هندسی اصحاب معماری نداشته است. زیرا اصحاب صناعات بخش قابل توجهی از مسائل این کتاب را به دلیل وجود روش های ساده تر و عملی تر به کار نبرده اند. چنین می نماید که میراث اصلی ابوالوفا در معماری، علم حساب ابنیه است، که او مقدمات حساب عملی را برای دبیران، محاسبان و ناظران مالیه ساختمانی تدوین نمود.