محمد سلیمانی مهرنجانی

توسعه شهرنشینی، پیامدهای ناگواری را برای سکونتگاه ها در پی داشته است. هسته های قدیمی شهرها از آن پس در فرایند پالایش جمعیت و فعالیت، دچار فرسودگی شده اند و مداخلات بهسازی، بازسازی و نوسازی را با غلبه بعد کالبدی و رویه غیر مشارکتی تجربه کرده اند. در قرن بیستم، رویکرد بازآفرینی با راه حل جامع نگر و با تأکید بر رویه مشارکتی برای حل مشکلات بافت های فرسوده شهری مطرح شد. در کنار نقاط قوت رویکرد بازآفرینی، نقاط ضعفی نیز وجود دارد که مهم ترین آن، عدم توجه به یکپارچگی فضایی است. هدف این مقاله، بررسی جایگاه یکپارچگی فضایی در بازآفرینی بافت های فرسوده شهری تهران است. داده های این تحقیق، کیفی و کمی بوده و به روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده است. جامعه آماری این تحقیق را کارشناسان برنامه ریزی شهر تهران تشکیل می دهند. تکنیک مورد استفاده در این راستا "دلفی" می باشد. اطلاعات به دست آمده، با استفاده از روش "تحلیل تم" و تکنیک "تاپسیس" تحلیل شده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که برنامه های بازآفرینی مناطق شهری تهران اجرا نشده و در حد سند باقی مانده و اقداماتی که با عنوان بازآفرینی اجراشده اند فقط در حد بهسازی و بازسازی و نوسازی می باشند. همچنین، در این اسناد، به پیوند فضایی محدوده های هدف بازآفرینی، توجه نشده است.

محله به عنوان اصلی ترین جزء حیاتی شهر و کوچک ترین سازمان سیاسی-مدیریتی و خُردترین قلمرو اجتماعی، به دلیل برخورداری از ابعاد متنوع، توسط رشته های علمی-هنری گوناگونی مطالعه می شود. موضوع و هدف مقاله حاضر، ارزیابی علمی مقالاتی است که در حوزه جغرافیای شهری ایران درباره محله، ابعاد و مسائل آن انتشار یافته است. جامعه آماری 102 مقاله علمی- پژوهشی است که در رشته جغرافیای شهری نوشته شده و در اختیار همگان است که با توجه به چک لیست استاندارد PRISMA و 27 شاخص برای تجزیه وتحلیل مقالات در چارچوب روش فراتحلیل کیفی استفاده شده است. در این ارزیابی به مضمون ها و مفاهیمی همچون: موضوع، الگو، ماهیت و هدف، شیوه استفاده از نظریه، سبک و روش تحقیق، روش گردآوری داده ها و قلمرو جغرافیایی، رویکرد هریک از مقالات و درنهایت دسته بندی و ارائه نتایج آنان پرداخته شده است. نتایج مقاله نشان داد که بیشترین توجه مقالات جغرافیایی در مرتبه اول به توسعه محله ای (44 درصد مقالات) و در مرتبه دوم به ابعاد اجتماعی (35 درصد مقالات) و سایر مباحث دیگر در بررسی محلات شهری است. پراکندگی و ازهم گسیختگی مضامین مطالعه شده؛ تکیه بر روش های کمّی، تأکید بیش ازحد بر تکنیک پرسشنامه و تکیه صرف بر توصیف یا تحلیل اطلاعات مستخرج از آن (44 درصد مقالات)، تعدد آثار تقلیدی در بحث پایداری محلات، توسعه پایدار محله و... (38 درصد مقالات)، مخدوش بودن پایگاه روش شناسی (78 درصد مقالات)، عدم تولید نظریه به عنوان ویژگی غالب تحقیقات محله ای است. اغلب مقالات مطالعه شده فاقد بنیان های نظری صحیح بوده و به مفاهیم، پیشینه و معرفی چند مفهوم و نظریه به طور ناقص در بخش مبانی نظری اکتفا شده است (71 درصد مقالات). بیشتر مضامین مطالعه شده را نمی توان محله شناسی قلمداد کرد، بلکه بیشتر توصیفی از یک متغیر در محله، آن هم به گونه ای منزوی و گسیخته است.

بزرگراه های درون- شهری، به عنوان یکی از مهم ترین بخش های حمل ونقل، هم به لحاظ حجم مصرف بودجه و هم به لحاظ اثرات فضایی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی آن بر شهر، همواره یکی از پُرچالش ترین عناصر شهری بوده است. برای این منظور در این پژوهش به تحلیل اثرات بزرگراه های درون-شهری، بررسی نظریات مرتبط با چگونگی برخورد با این عنصر فضایی و همچنین عوامل دخیل در آن پرداخته شده است. نوع پژوهش کاربردی- نظری و روش انجام به صورت اسنادی-تحلیلی است. منابع اطلاعاتی مورد استفاده در این پژوهش تمام اسناد، مدارک، کتاب ها، مقالات، طرح ها و پژوهش های علمی انجام شده در خصوص بزرگراه های درون شهری است. نتایج حاکی از آن است که نظریات و دیدگاه های موافق و مخالفی در خصوص ایجاد بزرگراه های درون-شهری وجود دارد. اندیشمندان مکتب نوگرا و مهندسان شهری، طرفداران ایجاد بزرگراه های درون شهری و بعدها برنامه ریزان و جغرافیدانان شهری مخالف توجه تک بعدی به ایجاد این بزرگراه ها و توسعه درون شهری با تکیه بر بزرگراه سازی هستند. همچنین نتایج امر نشان داد که بزرگراه های درون-شهری تأثیرات اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی با خود به همراه داشته و بسته به شرایط مکان و ویژگی های اجتماعی و اقتصادی محل، این تأثیرات به صورت مثبت و منفی در فضای پیرامون نمود پیدا می کند.

هدف این پژوهش بررسی وضعیت پایداری محیط زیستی در بخش مرکزی شهر اردبیل به منظور هدایت برنامه ریزی و مدیریت شهری در جهت ارتقاء پایداری است. داده های مورد تحلیل از منابع اسنادی و همچنین از پیمایش صورت گرفته بر روی نمونه آماری شهروندان ساکن به دست آمده اند. با توجه به مختصات نقاط برداشت، از داده های پیمایشی یک لایه شیپ نقطه ای فایل فراهم آمده و شیپ فایل های اسنادی نیز با نقاط یادشده انطباق یافته و در مجموع یک لایه واحد نقطه ای را تشکیل داده اند که مبنای تحلیل ها قرار گرفته است. تحلیل ها با استفاده از پارامترهای آمار توصیفی بر روی جدول مربوط به نقش ه تولید شده با امکانات درون یابی سیستم اطلاعات جغرافیایی صورت گرفته است. یافته ها دلالت بر این دارندکه محدوده مطالعاتی در سطح متوسط و نزدیک به پایین از پایداری محیط زیستی قرار گرفته است. میانگین ارقام مجموع 19 شاخص پایداری مورد بررسی 2/48 بوده که پایین تر از رقم متوسط (3) است. تنها وجه مثبت از پایداری، میانگین طول سفرهای شهری است. رقم مربوط به 18 شاخص دیگر سطح پایینی از پایداری را نشان می دهند. به لحاظ فضایی گرچه نابرابری حادی مشهود نیست اما در هسته های مرکزی محدوده، سطح پایداری پایین تر و در حواشی شمال غربی و جنوب بالاتر است. به عنوان نتیجه گیری باید گفت که ارتقاء سطح پایداری از سویی مستلزم ایجاد و درونی سازی فرهنگ مربوط است که بایستی با آموزش و آگاهی بخشی حاصل گردد و از سوی دیگر مرهون تجدید نظر در مقررات ساختمانی و شهرسازی با محور قرار دادن پایداری محیط زیستی و توسعه فضای سبزاست. شماره ی مقاله: 2

امروزه یکی از وجوه توسعه یافتگی شهرها، احداث مراکز تجاری بزرگ مقیاس با عنوان مال ها و مگامال هاست. در شهرستان عباس آباد، از شهرستان های ساحلی شمال کشور به دلیل رونق گردشگری، 18 مرکز تجاری بزرگ مقیاس احداث شده است که به نظر می رسد آثار گوناگونی بر ابعاد پایداری (کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی) شهرهای این شهرستان گذاشته است؛ بنابراین هدف اصلی این تحقیق، تحلیل اثرات مگامال ها در شهرستان عباس آباد از دیدگاه کارشناسان و مردم است که به طور ملموس با این تأثیرات  مواجه شده اند. روش تحقیق از نوع هدف، کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی-تحلیلی است. داده ها از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی گردآوری شد و جامعه آماری شهرهای شهرستان است که با استفاده از فرمول کوکران 386 نفر نمونه آماری تخمین زده شد و با روش تصادفی طبقه بندی شده، پرسشنامه از شهرهای شهرستان به نسبت جمعیتشان برداشت شده است. با پرسشنامه تعیین ارجحیت، وزن نهایی معیار ها به وسیله 9 کارشناس و با روش مقایسه زوجی تعیین شد و با مدل ویکور فازی، شهرهای شهرستان از نظر پایداری تحلیل شدند. نتایج درخصوص معیارهای 78 گانه تحقیق نشان داد، معیارهای درآمد، قیمت زمین و مسکن، اجاره بها و قیمت کالا و خدمات مهم ترین معیارهای سنجش پایداری هستند و اینکه شهرهای عباس آباد، کلارآباد و سلمان شهر به ترتیب با مقادیر ویکور 444/0، 450/0 و 533/0، رتبه های اول تا سوم پایداری (ناشی از ایجاد مراکز تجاری) را کسب کرده اند. همچنین میانگین پایداری کل شهرستان در حد متوسط با مقدار ویکور 475/0 ارزیابی شد که نشان می دهد مگامال ها بر پایداری شهرستان اثر گذاشته اند و میزان آن را در مقایسه با قبل از احداث مگامال ها کمتر کرده اند  

منطقه 12 زادگاه و هسته حیاتی وتاریخی کلان شهر تهران در جریان توسعه نوین خود دگرگونی های گوناگونی تجربه کرده است که یکی از آنها گسترش فعالیت های تخصصی در خیابان ها و محورهای همجوار با بازار اصلی بوده است، .مقاله حاضر این پدیده را بررسی وتلاش نموده است که نشان دهد توسعه فعالیت های تخصصی تجاری چه پیامدهایی برفضاهای پیرامون خود داشته است . برای این منظور و در تکمیل داده ها و اطلاعات موجود ، پرسشنامه ای با 27 گویه در بین 280 نفر از ساکنان ، کسبه و کارشناسان منطقه 12 تکمیل وداده های حاصل در سه بعد " کالبدی- محیط زیستی " ، اقتصادی – فعالیتی" و " اجتماعی " دسته بندی گردیده است. نتایج حاکی از آن است که بعد کالبدی – محیط زیستی با تعداد 13 معرف و با مقدار ویژه 620/10 بیشترین سهم؛ بعد اقتصادی با 7 معرف و مقدار ویژه 238/8 در مرتبه دوم و بعد اجتماعی با 4 معرف و مقدار ویژه 081/4 در مرتبه سوم آثار و پیامد فعالیت های تخصصی را در فضاهای مجاور نشان می دهند . همسویی نتیجه این تحقیق و برخی تحقیقات مشابه حاکی از آن است که همنشینی و همنوایی ایجاد و گسترش راستاهای دارای فعالیت های تخصصی تجاری با نا کارآمدی و افت کارکردهای مسکونی در فضا ها و محلهای مجاور در بخش مرکزی شهر یک فرآیند عمومی است . پدیده ایی که در منطقه 12 تهران نیز به وقوع پیوسته است .

آخرین یافته های علمی موجود در حوزه پراکنده رویی شهری اغلب به گونه شناسی توجه کرده اند؛ ازاین رو در مقاله حاضر باهدف شناسایی انواع مختلفی از گونه های پراکنده رویی شهری در کلان شهر کرج سعی شده است دیدگاه های موجود در گونه شناسی، شاخص های شناسایی هرگونه و چگونگی طبقه بندی گونه های مختلف در کلان شهر کرج مورد بررسی قرار گیرد. محدوده مکانی پژوهش، مناطق 10گانه کلان شهر کرج بوده است. داده ها با استفاده از روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده است. نوع داده ها شامل داده های جمعیتی مرکز آمار و داده های مکان محور سازمان نقشه برداری کشور و شهرداری کرج بوده است. روش تجزیه وتحلیل داده ها به صورت کمی و با استفاده از تکنیک ضریب موران، تراکم کرنل، تحلیل چیدمان فضا، شاخص شکل و منطق بولین انجام شده است. نتایج حاصل حاکی از آن است که شهر کرج دچار رشد غیر سازمان یافته و بد قواره بوده و با گونه های مختلفی از پراکنده رویی شهری مواجه می باشد. گونه ی تراکم پایین و پیوسته پراکنده رویی شهری بیشترین حجم از مساحت شهر را در برگرفته است و عمدتاً در لبه های شهری کرج قرار دارد. هرچند گونه های دیگری ازجمله پراکنده رویی خطی یا نواری، پراکنده رویی جهشی یا گره گرهی نیز در این شهر وجود دارد؛ اما غلبه با گونه ی پراکنده رویی پیوسته با تراکم کم یا پراکنده رویی لبه ایی است؛ بنابراین می توان گفت پراکنده رویی در شهر کرج با یک شکل و الگوی واحد رشد و توسعه پیدا نکرده است؛ بلکه با اشکال و گونه های مختلف همراه بوده است.

با آغاز نوگرایی در ایران که از اوایل حکومت پهلوی آثار عینی تر آن در شهرها ظاهر شد، محله های تاریخی که پویایی و پایداری خود را در گذشت زمان نشان داده بودند، رو به زوال نهادند و بافت جدید که عمدتاً به تدریج از دهه ی چهل تاکنون پیرامون بخش تاریخی ساخته شده است، در این بافتها بسیاری از ویژگیهای محله های تاریخی شکل نگرفته است به این ترتیب محله های تاریخی و جدید در شهر گرگان از نظر پایداری با تغییرات و چالشهای مواجه شده اند، که باید شناخته شود. در پژوهش حاضر با نگاهی به مقوله ی پایداری محله ای، ابعاد مختلف آن و سطح پایداری محله ای در 8 محله شهر گرگان بررسی شد. روش تحقیق حاضر به توجه به ماهیت تحقیق، سؤال و اهداف تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی بوده و از دو فاز شکل گرفته است. در فاز اول تحقیق به بررسی روند گسترش فضایی شهر گرگان در طی 45 سال اخیر پرداخته شد که بدین منظور از تصاویر ماهواره ای بهره گرفته شد، در فاز دوم تحقیق به گونه شناسی پایداری محله ای در 8 محله شهر گرگان که از گونه های متفاوت یافتی و کالبدی بوده، پرداخته شد و در این مرحله ازمدلهای VIKOR،SAW و تکنیک کپ لند استفاده شد، نتایج حاصل از یافته های تحقیق نشان داد که در بازه ی زمانی 45 ساله شهر گرگان با گسترش شهری بسیار زیادی مواجه بوده و محلات جدید در قالب محلات الحاقی و شهرک سازی و طرح های توسعه شهری شکل گرفتند. محلات قدیمی شهر گرگان در بین شاخص های پایداری اقتصادی، کالبدی زیست محیطی و اجتماعی پایداری قبلی خود را ندارند؛ و شکل گیری محلات جدید و بدون برنامه و ادغام روستاها در شهر گرگان ازجمله اوزینه و انجیراب و گرگان جدید در سالهای بعد از انقلاب نشان می دهد که این محلا صرفاً محلی برای سکونت اقشار پایین جامعه بوده و نشانی از کارکرد و هویت محله ای و پایداری محله ای در آن ها به چشم نمی خورد.

تراکم کاربری های فرا محله ای به ویژه در مقیاس شهری و فراشهری، به دلیل ماهیت کارکردی متفاوت می تواند کارکردهای محله ای و توسعه محله ها را دچار اختلال کند. مقاله حاضر این مسئله را با رویکرد توسعه پایدار شهری در منطقه 12 کلان شهر تهران موردتوجه قرار داده است. روش پژوهش مبتنی بر رهیافت توصیفی- تحلیلی بوده و داده های موردنیاز به صورت کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده و به کمک آزمون رگرسیون چند متغیره (اثرگذاری متغیرهای پژوهش) تجزیه وتحلیل شده است. جامعه آماری پژوهش شامل جمعیت منطقه 12 کلان شهر تهران است که حجم نمونه با فرمول کوکران برابر با 384 نفر مشخص گردید. یافته های تحقیق بیانگر این است که 30 درصد از کاربری کل منطقه به کاربری مسکونی و 70 درصد به کاربری های غیرمسکونی اختصاص یافته است. کاربری های فرا منطقه ای که ماهیت غیرمسکونی دارند 95/36 درصد از کل سطح منطقه را اشتغال می کنند. همچنین یافته های تحقیق نشان می دهد که تراکم کاربری های شهری و فراشهری بر کارکرد محله ای تأثیر مستقیم و معناداری داشته است. بنابراین یکی از مهم ترین راهبردهای مؤثر در پایداری توسعه محله ای، ایجاد تعادل در تخصیص اراضی به کاربری های با "کارکرد محله ای" و "کارکردهای شهری و فراشهری" است.

این پژوهش بر آنست که کیفیت گسترش فضایی شهر مهاباد و سناریوهای مربوط به توسعه آتی آن را بررسی وارائه نماید. بدین رو از منظر هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش، تحلیلی- هنجاری محسوب می شود. شیوه گردآوری داده ها اسنادی پیمایشی بوده و از نرم افزارهای  Micmac  و Scenario Wizard در تجزیه و تحلیل داده ها و ارائه سناریواستفاده شده است. مدلهای ارزیابی رشدشهر نشان می دهند که توسعه فضایی- کالبدی شهرمهاباد در دهه های اخیر به صورت پراکنده و غیرمتراکم و بین نیاز جمعیت و توسعه افقی شهر غلبه با توسعه بی ظابطه بوده است. در فرآیند تحقیق مهم ترین عوامل کلیدی و پیشران در رابطه با آینده گسترش فضایی شهر مهاباد با تأکید بر فعالیت های بازرگانی شهر شناسایی گردید و سپس با توجه به اهمیت پیشران ها و عدم قطعیت آنها در سه حالت، 1- (توسعه ترکیبی و رشد هوشمند شهری)؛ 2- گسترش فضایی شهر با همان روند کنونی(شکل خطی) و 3- (گسترش فضایی شهر به صورت توسعه پراکنده در همه جهات شهر)سناریوهایی برای شهر مهاباد تدوین شد. با در نظر گرفتن مهمترین پیشران های توسعه فضایی- کالبدی شهر مهاباد مجتمع های بازرگانی(بازارچه های تاناکورا و...)، زمینه ها وامیدها برای تشکیل استان جدید، همکاریهای بین المللی و همجواری با بازارهای مرزی؛ سناریوی توسعه ترکیبی و رشد هوشمند شهری به عنوان منطبق ترین سناریو برای توسعه فضایی- کالبدی شهر مهاباد معرفی شد که مستلزم تدوین راهبردها و سیاست ها و برنامه های عملیاتی در راستای پایداری شهری می باشد.

تغییرات ساختار فضایی شهرها از عوامل مختلفی نشأت می گیرد که یکی از آن ها شهرنشینی است. شهرنشینی با دو مقوله جمعیت و اشتغال قابل اندازه گیری است. جمعیت به صورت یکنواخت در شهر توزیع نمی شود. بلکه بسته به شرایطی از الگوهای مختلفی تبعیت می کند. همچنین عامل جمعیت در کنار سایر پارامترهای فضایی، منشأ ایجاد هسته های فرعی شده و بر توزیع فضایی اشتغال نیز تأثیر می گذارد. در پژوهش حاضر هدف اصلی بررسی تغییرات جمعیتی و کانون های فعالیتی به صورت توزیع فضایی در شهر اردبیل است. در این پژوهش با روش کمی، توصیفی و تحلیلی، روند الگوهای فضایی جمعیت و اشتغال مورد بررسی قرارگرفته است. داده های استفاده شده برای تحلیل های جمعیتی، داده های سرشماری سال های 1390 و 1395 بوده است اما برای بررسی توزیع فضایی اشتغال از داده های توزیع کاربری های تجاری و خدماتی برای سال های 1385 و 1390 طرح جامع شهر اردبیل استفاده شده است. روش تجزیه وتحلیل داده ها، آمار فضایی موران عمومی و محلی بوده است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که جمعیت شهر اردبیل طی سال های آماری 1390 و 1395 از الگوی فضایی خوشه ای تبعیت می کند که این روند باگذشت زمان قوت گرفته است. همچنین روند توزیع فضایی اشتغال به صورت الگوی خوشه ای با مراکز فرعی همراه است؛ بنابراین می توان نتیجه گرفت که ساختار فضایی شهر طی سال های اخیر به سمت چندهسته ای شدن پیش می رود.

جهانی شدن و جهانی سازی، عمدتاً به ابتکار و در چارچوب نیازهای جدید "نظام سرمایه داری سلطه طلب" بوده و برآیند عمومی آن، گذار جامعه ی صنعتی قرن بیستم به جامعه ی اطلاعاتی قرن بیست و یکم و ایجاد یکپارچگی نسبی در نظام روابط سنتی میان کشورها، شهرها و خلق دنیای شبکه بوده است. در این میان شهرها به دلیل اهمیت همه جانبه شان در کانون جهانی شدن قرار گرفته اند. این فرآیند در کشورهای درحال توسعه از جمله ایران نیز کم وبیش آثار خود را نشان داده است. جهانی شدن یا جهانی سازی، فرآیندی پیچیده و چندمؤلفه ای است و محققان و صاحب نظران نسبت به اهمیت و اولویت مؤلفه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسیِ جهانی شدن دیدگاه و نظر واحدی نداشته اند. برخی چون گیدنز و رابرتسون مؤلفه ی فرهنگی را به دلیل نقشی که در شتاب بخشیدن به جهانی شدن داشته و دارد، در اولویت قرار داده اند. در ایران نیز از جهانی شدن به ویژه در رابطه ی فرهنگی به عنوان "تهاجم یا جنگ نرم" نام برده اند که حساسیت و اهمیت شناخت همه جانبه ی جهانی شدن شهرها به ویژه کلان شهرها را گوشزد می کند. در این میان، کلان شهر مشهد به دلیل موقعیت و اهمیت ملی و بین المللی خاص خود و جذب سالیانه ی بیش از 20 میلیون نفر زائر و گردشگر، حساسیت خاصی دارد که موردتوجه این تحقیق قرار گرفته است. هدف این تحقیق که داده و اطلاعات موردنیاز به صورت کتابخانه ای و اسنادی و بررسی های میدانی فراهم شده است؛ ارزیابی و تحلیل مؤلفه های جهانی شدن در کلان شهر مشهد بوده که در دو بخش پیگیری شده است: یکی شناخت و اولویت بندی تأثیرات مشاهده شده؛ و دیگری، شناخت ساختار ارتباطی مؤلفه های منتخب در جهانی شدن کلان شهر مشهد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که دغدغه و نگرانی اصلی شهروندان مشهدی در فرآیند جهانی شدن این کلان شهر، در حوزه ی فرهنگی است، چراکه به نظر اکثریت آن ها این مؤلفه می تواند با تحریک و جهت دادن به افکار و ایده آل ها و ارزش های جوانان و جایگزینی ارزش های فرهنگی بیگانه با ارزش های تاریخی، فرهنگی، مذهبی و بومی و در یک کلام هویت آن ها را سرکوب کند. در مورد ساختار ارتباطی مؤلفه های منتخب نیز با بهره گیری از مدل معادلات ساختاری و... معلوم شد که میان سه مؤلفه ی "اقتصادی"، "اجتماعی" و "فرهنگی" روابط ساختاری معنی داری برای توضیح و تبیین جهانی شدن کلان شهر مشهد وجود دارد؛ بنابراین می توان از طریق هر سه مؤلفه ی مورد بحث، جهانی شدن کلان شهر مشهد را بررسی کرد.