پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری

تقویت سرزندگی محله های شهری به عنوان کوچک ترین واحد مدیریت شهری و کانون جغرافیایی شکل گیری اجتماعات محلی، زیربنای ایجاد شهر سرزنده، پویا و پیشرو است. یکی از ابعاد مؤثر بر سرزندگی محله های شهری عوامل اجتماعی است. هدف اصلی پژوهش تأثیر سرمایه اجتماعی و مؤلفه های سازنده آن بر سرزندگی محله های شهری است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و ازنظر هدف کاربردی است. بدین منظور به شیوه پیمایشی، 392 پرسشنامه در دو محله باغ شیخ و کیان آباد شهر اهواز تکمیل و نتایج آن از طریق آزمون های t تک متغیره و t مستقل در نرم افزار SPSS و مدل سازی معادله ساختاری در نرم افزارAmos graphic تحلیل شد. نتایج نشان می دهد پاسخگویان مؤلفه های سرمایه اجتماعی (اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، روابط اجتماعی) را در محله های موردمطالعه به طور معناداری بالاتر از میانگین ارزیابی نموده اند و مقدار مؤلفه های مذکور تفاوت معناداری در دو محله موردمطالعه ندارد. در ارزیابی معادله ساختاری طراحی شده، مقدار شاخص ها برازش معادله مذکور را تأیید می کند، لذا مدل مفهومی پژوهش قابل قبول است و تأثیر مثبت و معنادار سرمایه اجتماعی بر سرزندگی محله های شهری تأیید می شود. بیشترین سهم در تبیین سازه سرمایه اجتماعی مربوط به مشارکت اجتماعی و در مورد سرزندگی مربوط به مؤلفه حضور پذیری و تحرک است.

عامل حرکت در فضا بیش از هر عامل دیگری بر نحوه ادراک منظر اثر میگذارد. کارکرد محورهای تجاری-تفریحی شهری، امرِ حرکتِ افراد در فضا را دربرداشته و در پی آن منظر مکان عمومی درک میشود که زمینه تعامل انسان با محیط را فراهم میآورد. بخش قابل توجهی از تصویر ذهنی افراد متاثر از کیفیت های بنیادی منظر می باشد. نحوه و میزان اثرگذاری کیفیتهای منظر مکان عمومی در ارتباط با تصویر ذهنی برند ایجاد شده محورهای تجاری-تفریحی مشخص نیست. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف توسعه مباحث کاربردی در زمینه ارتقاء تصویر ذهنی برند متاثر از منظر، در پی بررسی و تحلیل کیفیت های تاثیرگذار بر تصویر ذهنی برند محور تجاری-تفریحی محدوده مطالعاتی است. نوع پژوهش به لحاظ هدف توسعهای-کاربردی میباشد و رویکرد روششناسی آن آمیخته است. انتخاب نمونه با روش هدف مند انجام شده و تعیین تعداد عناصر نمونه براساس شیوه مربوط به تعیین حجم نمونه برای جامعه نامحدود، صورت گرفته است. یافتهها نشان میدهند که مجموعه کیفیتهای مهم بُعد منظر محور تجاری-تفریحی مطالعاتی، به عنوان یک مکان عمومی، مجموعاً 81 درصد از تغییرات تصویر ذهنی برند ایجاد شده را تبیین و برآورد میکنند. اثرگذاری کیفیتهای گوناگونی، تناسبات بصری و چشم نوازی با توجه به شرایط محیطی محور مطالعاتی معنی دار نمیباشند ولی اثرگذاری کیفیتهای غنای حسی، تداوم، تقارن، خوانایی و رنگ تعلق معنی دار هستند. بنابراین میتوان گفت که کیفیتهای بُعد منظر مکان در فرایندهای برندسازی میتوانند نقش ایفا کنند و توجه به آنها همراه با ابعاد دیگر مکان، زمینه رونق و توسعه تصویر ذهنی برند را فراهم میآورند.

کیفیت همبستگیهای فضایی-کارکردی خدمات عمومی دارای اثرات کلیدی بر کیفیت زندگی شهری است. براین اساس، هدف مقاله حاضر این بود که همبستگیهای فضایی-کاکردی خدمات عمومی را با استفاده از شاخص نزدیکترین همسایه، تابع ریپلی، روش همبستگی فضایی و روش تحلیل واریانس در قالب دو گروه خدمات عمومی همسان و خدمات عمومی ناهمسان در شهر یزد ارزیابی کند. تحلیل خدمات عمومی همسان براساس شاخص نزدیکترین همسایه نشان داد که الگوی توزیع همه خدمات عمومی از الگوی متمرکز پیروی میکند. کاربری حمل ونقل متمرکزترین الگو را و کاربریهای ورزشی کمترین میزان تمرکز را دارا هستند، اگرچه براساس تابع ریپلی، مراکزآموزش فنی و حرفه ای در فاصله پنجم و مراکز بهداشتی در فاصله چهارم به نحو معناداری از الگوی پخش تبعیت میکنند. هم چنین، تحلیل خدمات عمومی ناهمسان نشان داد که بین تمام خدمات به جز کاربری آموزش عالی و فضاهای ورزشی، همبستگی مستقیم فضایی وجود دارد. توزیع فضایی خدمات پارکینگ با کاربری نیروی انتظامی و با کاربریهای اداری دارای همبستگی کارکردی-فضایی بالاتری در مقایسه با سایر کاربریها است. هم چنین، کاربری مهدکودک دارای بالاترین همبستگی فضایی با کاربری بهداشتی است، اگرچه خدمات مذکور، براساس تحلیل واریانس، دارای تفاوت معناداری با یکدیگر از نظر نحوه استقرار فضایی هستند. بعد از کاربری بهداشتی، کاربری آموزش عالی و کاربری درمانی دارای همبستگی فضایی-کارکردی بالاتری با مهدکودک هستند، و براساس تحلیل واریانس، دارای شباهت معنادار آماری از نظر استقرار فضایی هستند. استفاده از تحلیل واریانس نشان داد که وجود همبستگی فضایی بالا میان خدمات عمومی ناهمسان الزاما به تقویت مناسبات کارکردی آنها منجر نمیشود.

اگرچه ماهیت پیاده راه ها، خلق فضاهای شهری مردمی و سرزنده است اما پیچیدگی های برنامه ریزی و طراحی آنها همواره با حساسیت هایی همراه است. پژوهش حاضر، با درک اهمیت این موضوع، به تحلیل رضایت شهروندان از کیفیت دو پیاده راه حافظیه و ارم در شهر شیراز پرداخته است. نوع پژوهش تحلیلی تفسیری و مبتنی بر مطالعات اسنادی، پیمایش میدانی و دریافت نظر کاربران محیط است. بر این اساس، پس از گردآوری متغیرهای کیفیت پیاده راه ها از منابع معتبر، اقدام به طراحی پرسشنامه بر مبنای سوالات طیف لیکرت شده است. روایی سوالات از طریق دریافت نظر کارشناسان و پایایی نیز با توجه به مقدار آزمون آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفته است. به منظور برآورد حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است که با توجه به جمعیت شهر، حجم نمونه (با ضریب خطای 07/0) برابر با 196 نفر به دست آمد که به تقریب 200 نفر در نظر گرفته شد. لذا نیمی از پرسشنامه ها در پیاده راه حافظیه و نیمی دیگر در پیاده راه ارم توزیع شده است. داده های حاصل از پرسشنامه ها در نرم افزار SPSS وارد شده و با مدل تحلیل عاملی اکتشافی و رگرسیون چندمتغیره خطی مورد سنجش قرار گرفته اند. یافته ها نشان می-دهد 24 شاخص کیفیت پیاده راه های شهری در پنج عامل دسته بندی می شوند که به ترتیب وزن شامل سرزندگی، دعوت-کنندگی، سهولت حرکت، آسایش محیطی و دسترس پذیری می باشند. همچنین مقایسه دو پیاده راه بیانگر برتری نسبی پیاده راه ارم نسبت به پیاده راه حافظیه در مجموع عوامل مورد بررسی است. در نهایت بر مبنای این یافته ها، راهبردهایی عملیاتی برای ارتقای این دو فضای شهری پیشنهاد شده است.

فضاهای سبز شهری از مهم ترین مؤلفه های مقابله با اثرات مضر شهرها بر محیط زیست به شمار می روند. این بخش از کاربری اراضی نقش مؤثری در عملکردهای محیط زیستی و بوم شناختی در سطح شهرها دارد. یکی از مسائل پیشِ روی برنامه ریزان شهری، دستیابی به عملکرد حداکثری فضای سبز با توجه به محدودیت زمین و منابع است. عملکرد فضاهای سبز شهری تا حد زیادی از ساختار شبکه آن تأثیر می پذیرد. بر این اساس، در این مقاله با توجه به مبانی نظری علم اکولوژی سیمای سرزمین و عملکردهای فضای سبز شهری شاخص کیفیت ساختار شبکه فضای سبز برای تحلیل شبکه فضای سبز در سطح شهرها معرفی شده است. محاسبات عددی این شاخص و متریک های به کار رفته در تدوین آن برای ارزیابی کیفیت ساختاری شبکه فضای سبز منطقه 16 شهرداری تهران انجام شد. بر اساس نتایج به دست آمده محله شهرک بعثت از بالاترین سطح کیفیت ساختاری فضای سبز برخوردار است. همچنین در این مقاله به منظور کاربردی سازی شاخص کیفیت ساختاری و تهیه نقشه از تحلیل پنجره متحرک استفاده شد. نقشه کیفیت ساختاری شبکه فضای سبز را می توان به نحو مطلوب در فرایند مدیریت و بهبود عملکرد فضاهای سبز شهری به کار گرفت.

منطقه 12 زادگاه و هسته حیاتی وتاریخی کلان شهر تهران در جریان توسعه نوین خود دگرگونی های گوناگونی تجربه کرده است که یکی از آنها گسترش فعالیت های تخصصی در خیابان ها و محورهای همجوار با بازار اصلی بوده است، .مقاله حاضر این پدیده را بررسی وتلاش نموده است که نشان دهد توسعه فعالیت های تخصصی تجاری چه پیامدهایی برفضاهای پیرامون خود داشته است . برای این منظور و در تکمیل داده ها و اطلاعات موجود ، پرسشنامه ای با 27 گویه در بین 280 نفر از ساکنان ، کسبه و کارشناسان منطقه 12 تکمیل وداده های حاصل در سه بعد " کالبدی- محیط زیستی " ، اقتصادی – فعالیتی" و " اجتماعی " دسته بندی گردیده است. نتایج حاکی از آن است که بعد کالبدی – محیط زیستی با تعداد 13 معرف و با مقدار ویژه 620/10 بیشترین سهم؛ بعد اقتصادی با 7 معرف و مقدار ویژه 238/8 در مرتبه دوم و بعد اجتماعی با 4 معرف و مقدار ویژه 081/4 در مرتبه سوم آثار و پیامد فعالیت های تخصصی را در فضاهای مجاور نشان می دهند . همسویی نتیجه این تحقیق و برخی تحقیقات مشابه حاکی از آن است که همنشینی و همنوایی ایجاد و گسترش راستاهای دارای فعالیت های تخصصی تجاری با نا کارآمدی و افت کارکردهای مسکونی در فضا ها و محلهای مجاور در بخش مرکزی شهر یک فرآیند عمومی است . پدیده ایی که در منطقه 12 تهران نیز به وقوع پیوسته است .

نوشتار حاضر در پی کاوش، تبیین و نظریه پردازی در خصوص پیامدهای شکل گیری مجتمع های تجاری چندمنظوره یا مگامال ها بر ساکنین محله های مسکونی و بررسی اثرات این پدیده بر منفعت عمومی شهروندان است. بدین منظور از نظریه زمینه ای برساخت گرای چارماز استفاده شده است. داده های مقاله از 15 مصاحبه نیمه ساختاریافته با ساکنان محله اکباتان، به عنوان نمونه موردی، گردآوری شده است. برآیند مقاله، نظریه ای در خصوص دریافت و درک شهروندان از فرایند احداث مگامال در محله آن هاست که در 6 مرحله به ارائه و بازنمایی نحوه مواجهه ساکنین با احداث مگامال و تغییرات ناشی از آن در محله می پردازد که عبارتند از: 1. استقبال؛ 2. سلب اعتماد؛ 3. نارضایتی؛ 4. بی صدا بودن؛ 5. دریغ و حسرت؛ 6. پذیرش مشروط. در خلال هر مرحله اثرات اقدامات و مداخلات برنامه ریزی شهری و نهادهای عمومی بر منافع و ادراک شهروندان از نحوه استیفای آن کاوش شده است. نتایج حاصل از این مقاله نشان می دهد که درک و دریافت شهروندان از میزان استیفاء یا عدم استیفای منفعت عمومی امری ثابت و از پیش تعیین شده نیست و در هر مرحله از فرایند توسعه، و مبتنی بر اقدامات و رویکردهای ذی نفعان گوناگون، و تجارب شهروندان متفاوت است. همچنین بر مبنای یافته های مقاله، موضوع منفعت عمومی در برنامه ریزی شهری، مفهومی بین الاذهانی و برساخته ذهن افراد جامعه است، از این رو مناسب-ترین رویکرد دستیابی بدان، رویکرد گفتگویی است. در ادامه و بر اساس یافته های مقاله، ماهیت و ویژگی های منفعت عمومی در برنامه ریزی شهری مورد بحث و بررسی قرار گرفته و پیشنهاداتی برای استفاده در طرح های توسعه شهری ارائه شده است.

امروزه با افزایش جمعیت شهرها مسائل زیست محیطی شهر و شهروندان را احاطه کرده است، به طوری که کارشناسان به دنبال استفاده از بهترین راهکارها جهت مقابله با این مسئله هستند، و یکی از استراتژی ها موثر طراحی فرم بهینه شهرها است. لذا هدف تحقیق حاضر تحلیل فضایی تأثیر فرم شهر بر مصرف سوخت کلان شهر کرج است. داده ها و اطلاعات موردنیاز تحقیق به دو روش کتابخانه ای( مطالعه اسناد، طرح ها، مقالات) و مراجعه به سازمان های مرتبط(شهرداری، شرکت ملی پخش فرآورده-های نفتی و...) جمع آوری شده است. در جهت تجزیه وتحلیل داده ها از آزمون آماریG و مدل Moran جهت تعیین الگوی مصرف بنزین شهر کرج، و از ابزار رگرسیون وزنی جغرافیا (GWR) برای تعیین تغییرات فضایی بین متغیر فرم شهر(اختلاط کاربری، دسترسی پذیری) و مصرف بنزین استفاده شده است. نتایج نشان داد؛ محلات مرکزی مناطق 5،1،7،8،9 مانند؛ دهقان ویلای اول و دوم، حیدرآباد، گلشهر غربی 1 و 2، شهرک موحدان، گلشهر شرقی، مهرویلا و کوی کارمندان دارای بالاترین شاخص دسترسی پذیری و محلات حاشیه مهرشهر، منطقه 10 و 6 دارای کمترین شاخص دسترسی پذیری به خدمات، امور اداری، تجاری، آموزشی هستند. همچنین با توجه مقدار ؛462/10Z-Scorse= و مقدار0= P-Value مشخص شد که الگوی مصرف بنزین شهر کرج خوشه ای است. همچنین، مقدار R2 متغیر دسترسی پذیری برابر با 88/0 است: یعنی شاخص فرم شهر با توجه به این متغیر در سطح اطمینان 95% به میزان 88 درصد از مصرف بنزین را توجیه می کند. مقدار R2 متغیر اختلاط کاربری برابر با 87/0 است: یعنی شاخص فرم شهر با توجه به این متغیر در سطح اطمینان 95% به میزان 87 درصد از مصرف بنزین را توجیه می کند.

ساختار فضایی و کالبدی شهر نقش مهمی در عملکردهای اجتماعی و رفتار شهروندان دارد و شبکه معابر به عنوان عامل پیونددهنده عناصر سازمان فضایی اهمیت زیادی در ساختار شهرها دارند. کاربری اراضی به عنوان مبدأ و مقصد، از مهم ترین عوامل ایجاد حرکت در شهر است. معابر واسط معابری هستند که لزوماً مبدأ و مقصد نمی باشند، بلکه برای رسیدن به مقصد باید از آن ها عبور نمود. چگونگی انتخاب این فضاها به وسیله عابران برای رسیدن به مقصد، با استفاده از روش چیدمان فضا تبیین می شود. نوع پژوهش حاضر کاربردی است و روش تحقیق در این پژوهش از نوع مطالعه رابطه معنادار عوامل فضایی - کالبدی شامل کاربری اراضی و متغیرهای نحوی (چیدمان فضا) با عوامل مشاهداتی شامل حجم سفرها در معابر شهری است. در این پژوهش بر اساس تئوری «چیدمان فضا» و مفهوم آن در قالب «حرکت طبیعی» در فضای شهری، پس از بررسی ساختار فضایی – کالبدی شهر رشت در سه گام اساسی، با استفاده از تحلیل گراف پارامترهای نحوی (هم پیوندی، ارتباط، کنترل و میانگین عمق) و همچنین روش رگرسیون چندگانه در نرم افزار SPSS مشخص گردید که پیکره بندی فضایی و چیدمان کاربری اراضی با رفتار سفر شهروندان رابطه مستقیم معناداری داشته و تا 75 درصد تغییرات آن را می توانند پیش بینی کنند. در این میان ضریب بتای پیکره بندی فضایی 63/0 و به مراتب بیشتر از کاربری اراضی با ضریب 34/0 است.

رشد شتابان شهرنشینی و تمایل مهاجرت روستائیان به محیط های شهری زمینه ایجاد و گسترش پدیده سکونتگاه های غیررسمی و نامتعارف در مجاورت شهرها را بوجود آورده و مفهوم کیفیت زندگی شهری را به عنوان یکی از دغدغه های اصلی مدیریت و برنامه ریزی شهری بیش از پیش با اهمیت نموده است. در همین راستا مقصود اصلی پژوهش حاضر سنجش و طبقه بندی ابعاد کیفیت زندگی ساکنان سکونتگاه های غیررسمی محلات هدف در شهر ارومیه و ارائه راهکارهای ساماندهی درجهت ارتقاء آنها می باشد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف کاربردی- توسعه ای است. داده های پژوهش با رویه های مطالعات اسنادی، پرسشنامه گردآوری شده است. با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای، از 31 محله سکونتگاه غیررسمی در شهر ارومیه، 4 سکونتگاه اسلام آباد1، حاجی پیرلو، اسلام آباد2 و طرزیلو به عنوان محلات هدف مورد مطالعه انتخاب شدند. پرسشنامه از 31 شاخص ترکیبی عینی و ذهنی کیفیت زندگی طراحی شده و با استفاده از فرمول عمومی کوکران نمونه ای با حجم 400 نفر برای هر یک از سکونتگاه ها تعیین شده است. در نهایت جهت تحلیل داده ها از نرم افزارهای Excel، Spss و آزمونهای T تک نمونه ای، تحلیل واریانس و دانکن استفاده گردید. نتایج نهایی آزمونT و دانکن در کلیه ابعاد کیفیت زندگی نشان می دهد که سکونتگاه های غیررسمی طرزیلو و اسلام آباد2 در وضعیت مطلوب، حاجی پیرلو در سطح متوسط و اسلام آباد1 در وضعیت نامناسبی نسبت به سایر محلات قرار دارند و طبقات یک تا چهارم جدول دانکن را جهت اولویت بندی محلات هدف به خود اختصاص داده اند.

سیستم های مبتنی بر زیرساخت داده های مکانی مانند Web-based GIS با یکپارچه سازی و طبقه بندی تمام اطلاعات شهری امکان دسترسی به آن ها را برای کاربران در هر زمان و مکانی جهت برنامه ریزی و تصمیم گیری سریع ،دقیق و هماهنگ مجموعه مدیریت شهری با مشارکت حداکثری شهروندان را فراهم می کند. هدف اصلی این پژوهش بر شناسایی ضعف های سازوکارهای اطلاعاتی مجموعه مدیریت شهری سنندج و ارائه راهکارهای اجرایی برای رفع آن ها با استفاده از قابلیت های Web-based GIS مبتنی بر زیرساخت داده های مکانی (SDI) است. این پژوهش از نوع کاربردی و روش تحقیق در این بررسی از نوع توصیفی - تحلیلی بوده که آمار و اطلاعات آن از طریق روش های میدانی (مصاحبه) و کتاب خانه ای به دست آمده است.  جامعه آماری پژوهش مدیران و کارکنان دستگاه های مدیریت شهری سنندج است. و نمونه های آماری آن از متخصصین و کارکنان مربوط به حوزه اطلاعات مکانی (25 نفر) انتخاب شده و اطلاعات لازم با استفاده از ابزار مصاحبه جمع آوری، و از روش کدگذاری (باز، محوری، انتخابی) برای تحلیل آن ها استفاده شده است. نتایج تحلیل ها نشان از، فقر اطلاعاتی تمام دستگاه ها و تضاد اطلاعاتی میان بخشی، فرا بخشی و سازمانی بین آن ها، عدم شفایت اطلاعات در سطوح مختلف و رویکرد جزیره ای به اطلاعات و حکمروایی ضعیف درنتیجه عدم زیرساخت های مناسب برای طبقه بندی آن ها دارد. که با توجه به چالش ها و پتانسیل های این حوزه، سامانه اطلاعاتی مکان مبنا در دو سطح عمومی و سازمانی و با استفاده از قابلیت های Web-based GIS طراحی شده که پیاده سازی آن نشان می دهد ضمن توجیه پذیر بودن آن ازنظر اقتصادی و کاهش هزینه های دوباره کاری سازمان ها، به رفع یا بهبود مشکلات ذکرشده می انجامد

بافت های ناکارآمد شهری، چرخه تغییرات شرایط کالبدی، اجتماعی و زیست محیطی شهری را در معرض فرسودگی قرار می دهد. تجدید حیات شهری رویکردی جامع و همه جانبه نگر در جهت رفع مشکلات بافت های ناکارآمد می باشد. در این پژوهش از رویکرد شهر هوشمند در جهت تحقق تجدید حیات شهری به کار گرفته شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با به کارگیری اصول محلات شهر هوشمند، روش های خلاق را برای ارتقا کیفیت زندگی ساکنان موجب شود. این پژوهش از نوع کاربردی و روش آن ترکیبی می باشد. در بخش کیفی بامطالعه متون معتبر شاخص های مؤثر در زمینه محلات شهر هوشمند و تجدید حیات استخراج شد. در بخش کمی با استفاده از روش تحلیل عاملی اکتشافی، عوامل اصلی تأثیرگذار در محلات شهر هوشمند، استخراج و در تحلیل رگرسیون میزان تأثیر عوامل محلات شهر هوشمند بر ابعاد تجدید به کار گرفته شد. در این پژوهش از ابزارهای تحقیقاتی چون پرسشنامه و مشاهده میدانی در محله نظام آباد استفاده شده است. جهت تحلیل داده های پرسشنامه از روش تحلیل عاملی اکتشافی و محاسبه رگرسیون مرحله به مرحله بین عوامل محلات شهر هوشمند و ابعاد رهیافت تجدید حیات شهری استفاده شده است. محله قدیمی نظام آباد به دلیل فرسودگی و نارسایی های کالبدی متعدد نیازمند سامان یابی می باشد. در این پژوهش محله نظام آباد به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب شده است. با به کارگیری اصول محلات شهر هوشمند در بعد اجتماعی با درصد واریانس 1/12 درصد، بعد اقتصادی با درصد واریانس 1/62 درصد و در بعد کالبدی- محیطی با درصد واریانس 8/19 درصد می توان باعث ارتقا تجدید حیات شهری در محله نظام آباد شد. این موضوع بیانگر آن است که بخش قابل توجهی از تغییرات بُعد اقتصادی تجدید حیات توسط عوامل محلات شهر هوشمند بیان می شود.