محسن الویری

در سده چهارم هجری، آل بویه ایرانی تبار موفق شدند گستره وسیعی از سرزمین های عباسی را به اطاعت خود در آورند. ریشه ایرانی این سلسله، به همراه روح حاکم بر جغرافیای ایران آن روزگار که بخشی از جریان شعوبی گری را در ضمن بازگشت به عصر سلطانی ایرانیان نمایندگی می کرد، دست مایه ای شد تا فضای حکمرانی حتی در عراق، نمایی ایرانی به خود ببیند. گواه این امر، رسومی دولتی بود که بازنمایی از آیین های کهن شاه و دربار در ایران باستان و نمایشی از پیوندهای بویهیان با گذشته شاهی ایران بود.این مقاله، تکاپویی بر شناسایی مراسم آیین های دولتی دیلیمیان و در حقیقت، چشم اندازی بر پیوست این امارت به سلسله های ایران باستان است. مراسم سلطانی ضمن پیوستگی آشکار با سیستم حکومتی، اوضاع زمانه بویهیان را به شیوه وصفی بررسی می کند. مقاله حاضر بر آن است، تمامی مراسم دولتی بویهیان را ضمن ارائه در قالب گردآمده ای آیینی در کنار جایگاه اندیشه شاهی در سلسله ای با اندیشه ترکیبی ایرانی شیعی به پیشخوان اندیشه پژوهش گران آل بویه بسپارد.

موضوع رابطه دین و تمدن و نقش دین در فرایند تمدن سازی، از مباحث بسیار مهم در حوزه مطالعات تمدنی به شمار می رود. این نوشتار درصدد است چیستی و چگونگی رابطه دین اسلام و تمدن را در اندیشه امام خمینی(ره) مورد واکاوی قرار دهد. برای این هدف، با روش توصیفی - تحلیلی، تلاش شده تا به این پرسش پاسخ داده شود که از دیدگاه امام چه نسبتی بین اسلام و تمدن برقرار است؟ نتایج این بررسی، نشانگر آن است که امام خمینی(ره) با اعتقاد به جامعیت، قلمرو حداکثری و ابعاد دنیوی و اجتماعی دین اسلام، آن را دینی تمدن ساز می داند که تمدن حقیقی؛ یعنی بالاترین مراتب تمدن را در آن می توان یافت. اسلام در گذشته، توانایی تمدن سازی خود را به خوبی نشان داده و عامل اصلی افول تمدن اسلامی، دوری از دین بوده و راه احیای آن نیز در بازگشت به اسلام است. لازمه تمدن سازی، پویایی اندیشه دینی است. تشکیل حکومت دینی، گامی اساسی در عمل کردن به دین در عرصه حیات اجتماعی مسلمانان و در نتیجه، در تحقق تمدن اسلامی به شمار می رود و تشکیل امت اسلامی، برای دست یابی به تمدن فراگیر اسلامی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

آیات فقهی قرآن به عنوان بخشی از آموزه های دینی و نیز سرچشمه اولیه دانش فقه افزون بر تعیین تکلیف مکلفان دارای پیامدها و کارکردهای اجتماعی هم است. این پیامدها به صورت مستقیم و غیرمستقیم نظام های مختلف تشکیل دهنده یک جامعه را از خود متأثر می سازد و اثرپذیری نظام ها از این مؤلفه ها به نوبه خود به اثرپذیری یک تمدن از آنها می انجامد. این نوشتار با مبنا قرار دادن تقسیم بندی مرحوم شهید صدر از مباحث فقهی؛ یعنی تقسیم فقه به چهار باب اصلی عبادات، اموال، آداب شخصی و آداب عمومی با چند زیرشاخه فرعی، کوشیده است دلالت های اجتماعی و بالمآل تمدنی آیات فقهی قرآن را بر سه نظام منتخب؛ یعنی نظام فرهنگی و نظام سیاسی و نظام اقتصادی مورد بررسی قرار دهد. یافته های این تحقیق حکایتگر آن است که این آیات دربردارنده انبوهی از کارکردهای اجتماعی و تمدنی است که می توان آن را ظرفیت تمدنی نامید.

اگر تمدن را مجموعه ای از مؤلفه هایی بدانیم که مبتنی بر یک اندیشه بنیادی و در قالب نظام های گوناگون سامان می یابد، خاستگاه این اندیشه بنیادی در تمدن پیشین مسلمانان، آموزه های وحیانی اسلام بود که هسته مرکزی این آموزه ها در قرآن آمده است. به این ترتیب، قرآن بنیان معرفتی، منطق ترکیب و تعیین کننده چگونگی رابطه میان اجزا و ترسیم کننده جهت اصلی تمدن مسلمانان بوده است. این یافته را می توان با نگاهی درونی به قرآن و بررسی آموزه های تمدنی آن از یک سو و نگاهی بیرونی به واقعیت تمدن اسلامی، کارکردها و نقش آفرینی های قرآن در آن مستند ساخت. این نوشتار به موضوع دوم، یعنی کارکرد تمدنی قرآن پرداخته و آن را در دو محور اصلی بررسی کرده است: اثرگذاری قرآن بر روح کلی و جهت گیری های تمدن اسلامی و اثرگذاری قرآن بر اجزا و مظاهر تمدن اسلامی. در محور دوم دانش ها، هنرها، فضاهای کالبدی زیست بوم های مسلمانان و زندگی اجتماعی مسلمانان بررسی شده است. نتیجه اینکه کنار رفتن آموزه های قرآنی از صحنه اجتماع مسلمانان و محدود ماندن آن در ساحت مسائل اندیشه ای غیرمرتبط با نیازهای اجتماعی، نقطه آغاز ایستایی تمدن اسلامی خواهد بود، ولی وضعیت کنونی تمدنی بشر و پیچ تاریخی جا به جایی تمدن ها، زمینه ساز ورود دوباره قرآن به صحنه تمدن و محور قرار گرفتن آن در تمدن جدید اسلامی است.

چگونگی کنش گری انسان در کنار قانون های فراگیر تاریخی از جمله موضوعاتی است که ذهن نظریه پردازان تاریخ را به خود مشغول داشته است. با توجه به مکتب های گوناگون کلامی و مذهب های مختلف فقهی در جهان اسلام، این موضوع شایسته بررسی است که مورخان مسلمان باورمند به سنت های الهی که اغلب به یکی از این مکتب ها و مذهب ها گرایش و یا انتساب داشته دیدگاه خود در باره مسأله جبر و اختیار را چگونه با تحلیل و تبیین رویدادهای تاریخی پیوند زده و کارگردانی خداوند در تاریخ را چگونه با بازیگری انسان همراه ساخته اند. این نوشتار می کوشد دیدگاه ابوالعباس تقی الدین مقریزی (845 ق.) مورخ پرآوازه شافعی مذهب و اشعری مسلکِ عصر ممالیک را در این زمینه با روشی وصفی تحلیلی و از طریق استخراج داده های مرتبط در آثار او و سنجش آنها با رویکرد کلامی وی مورد بررسی قرار دهد. یافته های این پژوهش ، حکایتگر آن است که مقریزی ، علیرغم تمایلات جبرگرایانه و اعتقاد به نظریه کسب اشعری در تاریخنگاری خود به متون دینی متمایل به اختیار و آزادی انسان و نقش فعال او در رویدادهای تاریخی استناد نموده است. کلیدواژه ها: مقریزی، تاریخنگاری اسلامی، سنت های الهی، قانون های فراگیر تاریخی، جبر تاریخی

«اعتدال» واژه ای نوپدید در فرهنگ سیاسی ما نیست، ولی از جمله واژگانی است که به تازگی کاربرد فراوان یافته و وارد نظام سیاست گذاری و برنامه ریزی کشور شده است. این گونه واژگان اگر به درستی تبیین نشود و وفاق نسبی درباره مفهوم آنها پدید نیاید، دشواری هایی را پدید خواهد آورد. «اعتدال» به عنوان یک ارزش دینی و مبتنی بر یک بنیاد معرفتی متفاوت با مبنای مشهور ارسطویی آن، در متون دینی ما بسیار مورد توجه بوده و همسان و همپای دیگر باورها و ارزش های دینی به شکل های گوناگون در لایه ها و ابعاد مختلف تمدن اسلامی تجلی یافته است. برای سنجش فرضیه «اعتدال؛ به مثابه یکی از ویژگی های تمدن اسلامی» باید مطالعات گسترده ای سامان پذیرد. این نوشتار به عنوان گام نخست در این زمینه و با هدف ارائه الگویی برای پژوهش های مشابه، کاربردهای واژه «الاقتصاد» به معنای «اعتدال» را در متون روایی، فقهی، اخلاقی، ادبی، حکومتی و تاریخی و نیز دانش بلاغت بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که «اعتدال» افزون بر خاستگاه دینی در عینیت جامعه اسلامی نیز رواج داشته و تمدن اسلامی در جنبه های مختلف از آن تأثیر پذیرفته است. اگر این یافته با یافته های دیگر بررسی های تکمیلی سازگار باشد، می توان با اطمینان بیشتری از اعتدال ورزی به عنوان یکی از ویژگی های تمدن اسلامی یاد کرد.

گفت وگو که به عنوان ضرورتی گریز ناپذیر برای ایجاد تفاهم و رفع اختلافات و رشد اندیشه در زندگی بشری است، موضوع مطالعه مکاتب مختلف فلسفی و گرایش های مختلف فکری قرار گرفته است. در سنت اسلامی هم همواره گفت وگو به عنوان راهبردی کلیدی در حل منازعات و گسترش همدلی و همزبانی مورد توجه واقع شده است. این پژوهش به منظور شناخت هر چه بیشتر سنت اسلامی در زمینه گفت وگو با مطالعه سیره نبوی در گستره گفت وگوی میان فردی و گروهی در پی فهم و تحلیل چگونگی و کارکردهای گفت وگو در سیره عملی پیامبر اعظم9 در صدر اسلام با نگاهی به نظریه کنش ارتباطی هابرماس است. مطالعه گفت وگوهای پیامبر9 با تکیه بر سیره نگاشت ها ما را به این نتیجه رساند که گفت وگوهای آن حضرت از مشخصه هایی همچون «برابری در گفت وگو» و «دادن آزادی بیان»، «صبر و حوصله»، «استماع دقیق» برخوردار بوده و کارکردهایی از قبیل «تبلیغ»، «حفظ همگرایی» و «رفع شبهات» داشته است. تحلیل این یافته ها بر اساس نظریه کنش ارتباطی هابرماس، اشتراک و قرابت ظاهری بسیار زیاد این دو رویکرد به گفت وگو را، در عین تفاوت در بنیآن های معرفتی می نمایاند. محوریت عقل عرفی و تأکید بر اجماع و حقیقت بین الاذهانی در ایده گفت وگوی هابرماس و محوریت عقل وحیانی و تأکید بر حقیقت قدسی در رویکرد توحیدی پیامبر اعظم9 از جمله این تفاوت های بنیادین است.

این مقاله درباره «هویت سرزمینی در جایگاه یکی از مؤلفه های هویتی ایرانیان» بحث می کند؛ از این رو، وزن و جایگاه سرزمین در منظومه فکری و هستی اجتماعی انسان از یک سو نقش و اهمیت سرزمین در هستی اجتماعی و هویت جمعی ایرانیان از دیگر سو بررسی می شود.سخن درباره اندیشه سیاسی صفویان و عناصر این اندیشه و چگونگی به خدمت گیری و سازگاری این عناصر برای احیا و تقویت یکی از مؤلفه های هویتی ایرانیان (سرزمین)؛ هم چنین چگونگی بهره برداری صفویان از کارکرد این عناصر برای مشروعیت بخشی به حاکمیت خود، جنبه دیگری از مباحث این مقاله است. رویکرد این مقاله به هویت، نه سراپا، ایستا و بدون تغییر و نه سیال است که نتایج آنها به ترتیب به سنگوارگی هویتی و پدیده ای برساخته گفتمان و قدرت بینجامد؛ بلکه هویت در این رویکرد از یک سو به پایداری و رسوب یافتگی بعضی از عناصر و ویژگی ها در فرهنگ ملت ها و از سوی دیگر به پویایی و تحول آنها باور دارد.

اندیشیدن در باره تاریخ در چند دهه اخیر فربهی بسیار و یک دگرگونی دامنه دار یافته است. اگر "فلسفه تاریخ" را مولود این تحول بدانیم، با توجه به فاصله تقریبا زیاد ما ایرانیان با آن، آگاهی روشمند از مطالعات و رویکردهای جدید در این شاخه معرفتی اهمیت می یابد. کتاب "تاریخ به روایت فلسفه؛ از هرودت تا آلن بدیو" به دلیل ویژگیهایی که دارد، به عنوان یک اثر شاخص در این زمینه شایسته بازخوانی است. نوشتار پیش رو مروری انتقادی بر این کتاب در قالب محورهای زیر دارد: ابهام زایی عنوان کتاب، چندگانگی واگرایانه هدف تدوین کتاب، آشفتگی فصل بندی و زیرفصلها، مشخص نبودن جایگاه این کتاب در بین آثار تألیف یافته در این زمینه، کاستی آشکار توجه به میراث شرقی و اسلامی، و در هم آمیختگی و ناهمترازی اصطلاحات مربوط به جریانهای فکری و ابهام در چیستی تعریف جدید تاریخ. مقاله پس از پرداختن به تأملاتی در باره جنبه فنی و ویرایشی اثر، با این جمع بندی به پایان می رسد که هر چند کتاب نتوانسته است بین روایت فلسفی تاریخ و روایت فلسفه تاریخ مرزی آشکار بگذارد و به همین دلیل از ذهنیت متعارف تاریخ پژوهان در باره فلسفه تاریخ فاصله گرفته است، اما آورده های سودمند بسیاری برای آنها دارد.

جاءت الخطبه الفدکیه أو خطبه اللمّه، کردّ فعلٍ من السیده الزهراء سلام الله علیها لما فعله الخلیفه الأول بشأن فدک، و لکنها کانت تشیر دوماً إلى مفهوم أکبر و نطاقٍ أوسع من صرف المطالبه بأرض فدک. کان الرسول صلی الله علیه و آله و سلم قد ملکها عن طریق الفتح بسبب شروطه الخاصه التی کانت حاکمه علیه، من ثمّ نحلها للزهراء سلام الله علیها فصارت بحوزتها، و کانت هذه الأرض قبل و بعد الفتح الإسلامی منطقهً مزدهرهً و معروفه. الأدله التالیه تؤکّد صحه سند الخطبه و تبعد عنه کل شکّ أو تردید: نقل نصّ الخطبه بشکل تام فی المرحله الأولى لبدء تدوین الحدیث، کثره تناقله فی مصادر أهل السنه قدیماً و حدیثاً، عدم الإنقطاع عن ذکر الخطبه فی الأدوار التاریخیه المختلفه، عدم ذکر ملابساتٍ ذات أهمیه حول اعتبار الخطبه و صحه سندها. و قد تمّ و بشکلٍ قاطع ردّ الشبهتین التالیتین: وضع الخطبه من قبل أحد الخطباء البلیغین و الذی یدعى أبو العیناء؛ و عدم إمکانیه نقل الخطبه من قبل زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب. و من الأدله على صحه السند أیضاً تناسُبُ سیاق الخطبه مع الأقوال المذکوره عن الأئمه المعصومین و الأقوال الأخرى للزهراء سلام الله علیها. کما أن ذکرها فی بعض المصادر ککتاب «الشافی» للسیّد المرتضى قد زاد من قیمه سندها أیضاً. و یمکن الإلمام بالمکانه الرفیعه لهذه الخطبه عند الشیعه عن طریق الأمور التالیه: تحلیل و دراسه الأبعاد الشمولیّه للخطبه و التی تتخطّى واقع النص، تعلّق قسمٍ ملحوظٍ من الآثار المتبقیّه عن الزهراء سلام الله علیها بهذه الخطبه، التعمّق و التوسع فی نطاق دائره الرؤیه لهذه الخطبه على مرّ التاریخ، و استحضار الخطبه إلى میادین الأدب والشعر. و فی نهایه المقاله قد تمّ التأکید و الدعوه إلى تفهّم الأوضاع الحالیه لمدرسه أهل البیت علیهم السلام و نبذِ کلّ استنباطٍ من هذه الخطبه یُهدَف منه تجلیل النعرات الطائفیه و تسویق روح التحجّر و التزمّت و المیل إلى ما تدلیه الأعراف البالیه و ما تدعو إلیه أفکار السواد من الناس. عند إعاده فهم و تحلیل الخطبه تمّ التنویه إلى ضروره إعمال الرؤیه التوسعیّه و التی تعد من ضروریات الإستلهام من القابلیه العلیا لتعالیم الشیعه، فی سبیل حلّ المشاکل الفکریه و العملیه فی عالمنا الحالی.

تبلیغ اسلام در هر منطقه ای باید بر اساس فرآیند فرهنگی و بر محور ارتباطات مؤثر در نظر گرفته شود، منطقه آمریکای لاتین از مناطق مستعد در پذیرش و تبلیغ اسلام است، باتوجه به تفاوتهایی که در زبان ، دین و فرهنگ و آداب ورسوم بومیان منطقه با مبلغان دینی وجود دارد  اهمیت تبلیغ براساس ارتباطات میان فرهنگی مطرح است. این پژوهش در صدد کشف موارد مؤثر از نوع ارتباطات میان فرهنگی بر محور الگوی قرآنی تعارف (هم شناسی فرهنگی) برای رسیدن به معنای مشترک از اسلام و مسلمانان در نگاه بومیان است تا زمینه تبلیغی مناسب و موثر بر محور توحید و فطرت انسانی فراهم آید. به منظور غنای محتوا و شناخت کافی از منطقه، بخشهایی را به بررسی تاریخ حضور مسلمانان و چگونگی نفوذ و گسترش ادیان بزرگ در منطقه  ، بویژه ارائه گزارشی از تجربه زیستی مبلغین مسیحی بعنوان دین پذیرفته شده که با بهره بردن از شیوه تبلیغی موثر براساس ارتباطات میان فرهنگی توانستند در طول 500 سال مسیحیت را در تمام آمریکای لاتین گسترش بدهند؛ پرداخته شده است. یافته های پژوهش با استفاده از روش پدیدارشناسانه براساس تجربه زیستی و مصاحبه های عمیق نگارنده و همچنین از مشاهدات مشارکتی مبلغین فعال در آمریکای لاتین بعنوان تکنیک کمکی ، جمع آوری شده است که می توان به این نتیجه دست یافت ؛ که از میان موارد ارتباطات میان فرهنگی ، سه محور معنویت، استعمارستیزی و نقش خانواده و مادر به عنوان موارد مؤثری هستند که موجب نوعی ارتباط همدلانه و مشترک بین بومیان آمریکای لاتین با مبلغان برای تبلیغ اسلام در عصر حاضر می باشند.

گفت وگو با دیگری دینی از نتایج و رویدادهای مهمی است که در عرصه دینداری قابل تصور است. پس از انقلاب در ایران برخی سازمان ها و نهادهای دولتی و غیردولتی با این پیش فرض که پیشینه این سنخ از گفت وگوها در حوزه تمدن اسلامی وجود دارد، به این مسئله توجه کردند. بدون تردید، نمایندگان این نهادها در این سال ها با اتکا بر همین گفت وگوها در اثبات هویت اسلامی-  شیعی با ادیان دیگر و به ویژه مسیحیت کاتولیک، کسب تجربه کرده اند. این پژوهش با رویکردی کیفی می کوشد با تحلیل مضمون گفتارهای ناظر به ذهنیت و تجربه این افراد به این پرسش پاسخ دهد که اساساً کنشگران با ابتناءی بر رویکرد درون دینی که مبناگرای سنتی اتخاذ می کند، چگونه به دیگری دینی نگریسته و چه تفسیری از گفت وگو با «آن دیگری» ارائه می کند. بدین منظور، داده های میدانی به روش نمونه گیری هدفمند و در مصاحبه نیمه ساختار یافته با 15 نفر از کنشگران این عرصه گردآوری شد. تحلیل مضامین گفتارها نشان داد که از نگاه مبناگرای سنتی، گفت وگو با دیگری دینی در مواجهه با دیگری دینی حقانیت را مقدم بر همسان نگری مذهبی کرده، جهان گری دینی را به عنوان یک اصل ثابت در گفت وگوها پذیرفته و تلاش می کند با مشروعیت بخشی سیاسی- دینی به دیگری مسیر گفت وگوهای دینی را از پیش تعیین کند.

معرفه الصحابه ابونعیم اصفهانی از جمله مهم ترین منابع صحابه نگاری قرن چهارم تا پنجم قمری است که همانند سایر منابع معرفتی در حوزه تاریخ، پدیده ای شفاف و خنثی نیست که واقعیت های اجتماعی، سیاسی و مذهبی را عیناً بازگو کند، بلکه حقایق را تحریف و یا پنهان می کند. از این رو، این دسته از منابع بازتابی دقیق و منطبق بر عینیت نیستند، بلکه به نوعی بازنمایی اراده و اندیشه های مورخ اند و تحت تأثیر بافت های زمانه مؤلف تدوین شده اند. البته بازتاب این تفکرات درباره روایات مربوط به خلفای راشدین که در برهه ای از تاریخ، خود تفکرساز بوده اند، بیشتر است. بر همین اساس، نگارندگان پژوهش حاضر درصد برآمده اند براساس روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف به این مسئله بپردازند که الگو و نحوه بازنمایی روایات معرفه الصحابه درباره خلفای سه گانه و علی(ع) بازتاب کدام معانی از گفتمان های سیاسی- مذهبی جامعه است؟ این پژوهش نوعی تحقیق متن محور است که چگونگی شکل گیری قدرت (سیاسی- مذهبی و غیره) در متن را که ابونعیم با برجسته سازی یک اندیشه و طرد سایر اندیشه ها به تقویت آن قدرت پنهان می اندیشد، تفسیر خواهد کرد.

واکاوی تجربه تاریخ نگاری در پهنه تمدن اسلامی، برای پی ریزی مکتب تاریخ نگاری بومیِ هم سو با دگرگونی های دیگر شاخه های علوم انسانی سودمند است. با بررسی متون تاریخی فراهم آمده در این تمدن، می توان گمان زد که تاریخ نگاری مسلمانان به ویژه هنگام تبیین علّی روی دادهای تاریخی، از روش برآمده از متون دینی (قرآن و سنت) بسیار دور است. این مقاله بر پایه گفتار استنفورد درباره «علیت تاریخی»، با تأکید بر نمونه «غزوه بدر»، به استخراج آن روش از قرآن و آثار سه تاریخ نگار برجسته نیمه نخست سده سوم هجری می پردازد و با گونه شناسی و بهره گیری از روش «مقایسه کیفی محدود»، بدین نتیجه خواهد رسید که مورخان مسلمانِ ملهَم از قرآن، به تأثیرگذاری عوامل «ماورایی» در روی دادهای تاریخی توجه کرده ، اما به رغم قرآن در تحلیل روی دادها به قانون مندی های تاریخ (سنت) بی توجه بوده اند.