اسلام و مطالعات اجتماعی

موضوع رابطه دین و تمدن و نقش دین در فرایند تمدن سازی، از مباحث بسیار مهم در حوزه مطالعات تمدنی به شمار می رود. این نوشتار درصدد است چیستی و چگونگی رابطه دین اسلام و تمدن را در اندیشه امام خمینی(ره) مورد واکاوی قرار دهد. برای این هدف، با روش توصیفی - تحلیلی، تلاش شده تا به این پرسش پاسخ داده شود که از دیدگاه امام چه نسبتی بین اسلام و تمدن برقرار است؟ نتایج این بررسی، نشانگر آن است که امام خمینی(ره) با اعتقاد به جامعیت، قلمرو حداکثری و ابعاد دنیوی و اجتماعی دین اسلام، آن را دینی تمدن ساز می داند که تمدن حقیقی؛ یعنی بالاترین مراتب تمدن را در آن می توان یافت. اسلام در گذشته، توانایی تمدن سازی خود را به خوبی نشان داده و عامل اصلی افول تمدن اسلامی، دوری از دین بوده و راه احیای آن نیز در بازگشت به اسلام است. لازمه تمدن سازی، پویایی اندیشه دینی است. تشکیل حکومت دینی، گامی اساسی در عمل کردن به دین در عرصه حیات اجتماعی مسلمانان و در نتیجه، در تحقق تمدن اسلامی به شمار می رود و تشکیل امت اسلامی، برای دست یابی به تمدن فراگیر اسلامی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

آنچه به عنوان میراث فرهنگ دینی هزارساله اسلامی یاد می شود و جوامع اسلامی با تکیه بر این ذخیره معنوی به حیات اجتماعی خود ادامه می دهند، عبارت است از: مجموعه نهادها، ساخته ها و اندوخته های معنوی و مادی جامعه انسانی اسلامی که سبب شکل گیری تمدن اسلامی شده است؛ تمدنی که به پشتوانه مبانی وحیانی خود و رهبری متعالی برترین بندگان خداوند و تعامل سازنده با عموم مردم به تدریج به وضعیت تکامل یافته کنونی رسیده است. بی شک، پایگاه اصلی این تعامل و مهم ترین و تاثیرگذارترین عنصر جامعه اسلامی، مسجد بوده است؛ کانونی که همه فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اسلام بر محور آن بنا شده و در تجربه تاریخی اسلام نیز نقش آفرینی ویژه ای داشته است. مقاله حاضر به روشی توصیفی- تحلیلی درصدد است با تکیه بر آموزه های دینی و تجربه تاریخی اسلام، وجوه تعامل فرهنگی مسجد و جامعه را بازخوانی کرده و متناسب با الگوی مطلوب دینی این تعامل، پیشنهاداتی را برای وضعیت موجود ارائه نماید. تعامل در انتقال باورها، ارزش ها، هنجارها و رفتارهایی از قبیل: محوربودن در آموزش و تربیت، الگوبودن در شیوه زیست فردی و اجتماعی، تاثیرگذاری بر مولفه های فرهنگی همچون؛ علم، زبان، پوشش، آداب و رسوم و ترسیم شیوه ارتباطات فردی و اجتماعی، الگوی معماری اسلامی و مانند آن از نمونه های بارز و مورد تاکید آموزه های دینی و سیره اجتماعی مسلمانان، در باب تعامل فرهنگی مسجد و جامعه است که با تطبیق و ترسیم تعامل مناسب مسجد با حوزه های مذکور در وضعیت معاصر نیز می توان شاهد کانونی شدن دوباره مسجد در جامعه اسلامی بود.

هدف از این پژوهش، بررسی الگوی تبلیغی امام صدر در تعامل با شیعیان لبنان با بهره گیری از روش تحلیل مضمون است. برای گردآوری و شناسایی مضامین مرتبط با الگوی تبلیغی امام صدر، ابتدا مبانی نظری اندیشمندان اسلامی بررسی شد، سپس با مطالعه کامل کتاب «گام به گام با امام» (12 جلدی)، مضمون های مرتبط استخراج و کدگذاری گردیده است. بررسی مجموعه ی آثار و فعالیت های امام موسی صدر نشان می دهد، ایشان الگوی متفاوتی از تبلیغ دین ارائه می کند. امام، مبلّغ را یک مُصلِح اجتماعی می داند و با تاکید بر توجه به عدالت طلبی از سوی مبلّغان، آنان را بر استقامت در راه تبلیغ فرا می خواند. هدف مبلِّغ از دیدگاه وی، پرورش انسان در راه کمال است و نقش اصیل عالم دین را انسان سازی و تربیت انسان می داند. امام در تبلیغ خود،  از دو ابزار سخنرانی و گفتگو بیش از ابزارهای دیگر بهره گرفته اند. ایشان در بُعد شیوه های تبلیغی، پنج شیوه ی: تسامح و سهل گیری، استفاده از دین در امور زندگی، تبلیغ عملی مبتنی بر خدمت، تبلیغ مبتنی بر فطرت و الگوسازی را شیوه های مُرجَح تبلیغی معرفی می کند. ایشان، خدمت به مردم را کارکرد اصلی ادیان می دانند و بر این باورند، تبلیغ دین از طریق خدمت رسانی به مردم و توجه به وضع معیشتی آنان می تواند در افزایش گرایش به دین موثر باشد؛ لذا در حوزه ی مخاطب شناسی، مطالعه میدانی مسائل اجتماعی و شناخت مخاطب و آشنایی با نیاز های روحی را ضروری می داند.

پیش داوری، به معنای نگرش منفی درباره گروه های دیگر و یا اعضای آن ها، یکی از موضوعات مهم روان شناسی اجتماعی است. با توجه به آن که از یک سو همبستگی و انسجام در جوامعی که از قومیت ها، گروه ها و خرده فرهنگ های متعدد تشکیل شده اند، متاثر از کیفیت ارتباطات کارآمد و موثر میان افراد است و از سوی دیگر، اخلاق اسلامی دربردارنده تمامی معیارهایی است که در سایه تفکر توحیدی، رشد و تعالی را در ابعاد گوناگون تعاملات اجتماعی انسان فراهم می کند، مسئله اصلی پژوهش حاضر آن است که نگره اسلامی چه مواجه ای با موضوع پیش داوری دارد؟ در پژوهش حاضر با استفاده از روش تطبیقی- مقایسه ای، پس از تبیین گستره مفهومی پیش داوری از منظر روان شناسان اجتماعی غربی و اسلامی، عوامل موثر بر تکوین پیش داوری دسته بندی می شود. در پایان مطالعه این نتیجه به دست آمد که هر چند آموزه های اسلامی و غربی در زمینه شناسایی عوامل موثر بر تکوین پیش داوری، نگره ای نزدیک به یکدیگر دارند، اما از رهگذر مداقه در منابع اسلامی که دربردارنده تجویزهای سلبی و ایجابی درباره پیش داوری هستند، می توان مرزهای این مفهوم را بازشناسی کرد.

هر کُنشی دارای مؤلفه های متفاوت است که شناخت آنها مهم تر از انجام کُنش است. در واقع ارزش کُنش، ارتباط مستقیمی با شناخت مؤلفه های آن دارد. مؤلفه ها؛ یعنی عناصری که کُنش از آن ها شکل می گیرد. بعضی از مؤلفه ها «پیشاکُنش»، بعضی «حینِ کُنش»، و برخی «پساکُنش» می باشند. این نوشتار در صدد آن است که مؤلفه های «حین کُنش» را با روش استقرائی- تفسیری و توصیفی - تحلیلی در قرآن کریم از منظر مطالعات اجتماعی مورد بررسی قرار داده و به این پرسش، پاسخ دهد که «از منظر قرآن کریم کُنش از چه مؤلفه هایی تشکیل می شود؟». با مرور آیات شریفه می توان اذعان داشت که دامنه مفهومی کُنش در قرآن کریم عبارتند از: «کسب»، «صنع»، «فعل»، «عمل»، «حسن» و «سوء». بررسی آیات نشان می دهد که قرآن کریم تقریبا بیست مرحله «حین کُنش» را بیان کرده است؛ از قبیل: احساس نیاز، تصور، سنجش، مقایسه، مشورت، شوق، گزینش، خواستن، تصدیق، نیّت، دلیل و علت، اراده، تصمیم نهائی، عَزم، توکل، تدبیر، اقدام، سعی، انجام، صبر و استقامت. برای تعیین مؤلفه ها، مکانیسم، ترتیب، شدّت و ضعف مؤلفه های یک کنش، اول باید نوع کنش مشخص شود؛ چون لازم نیست هر کُنش همه این مؤلفه ها را دارا باشد. تقسیم مؤلفه به سه قسم و استخراج حداکثر مراحل برای کُنش از نوآوری های تحقیق می باشد.

پس از بحران های اخیر در افغانستان، تعداد زیادی از شهروندان افغانستان (حدود دو میلیون نفر) که بیشتر آنان شیعه و از قوم هزاره بودند، به ایران مهاجرت کردند. اقامت این مهاجران، نه در قالب تعیین اردوگاه و مکان ویژه برای سکونت بلکه به صورت پراکنده و در اقصی نقاط کشور ایران صورت پذیرفته است. بسیاری از آنان سال های متمادی در ایران بوده و در نتیجه، نسل دومی از مهاجران افغانستانی شکل گرفته که تمام یا بیشتر زندگی خود را در ایران گذرانده و با فرهنگ ایرانی رشد یافته اند. این تحقیق بر آن است تا تفاوت هویتی، ملی و مذهبی این دو نسل از مهاجران را؛ یعنی نسلی که در افغانستان به دنیا آمده و بعد به ایران مهاجرت کرده اند و در سال 1396 مقیم قم بوده اند و نسلی که در ایران به دنیا آمده و در همین سال مقیم قم هستند؛ بررسی نماید. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و مسئله محور، از نظر نوع داده، کمی است که با روش پیمایشی و از ابزار پرسش نامه بر اساس مقیاس لیکرت به منظور دست یابی تغییرات در فرهنگ شیعه ی از قوم هزاره برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. یافته های به دست آمده از تحلیل استنباطی (آزمونT تک نمونه ای و آزمونT با دو نمونه مستقل) بیانگر آن است که فرهنگ قوم هزاره و شیعیان در بخش های مختلف هویت ملی، دینی - مذهبی، هنجاری - رفتاری در میان هر دو نسل دچار تغییر گردیده است.

پژوهش حاضر، به دنبال بررسی رابطه میان بهره مندی کاربران از سواد رسانه ای و در معرض تهاجم فرهنگی قرارگرفتن آنها در استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام است. جامعه آماری تحقیق، شامل کاربران فعال در شبکه اجتماعی اینستاگرام هستند وجمعیت نمونه، به شیوه در دسترس بودن به تعداد 435 نفر انتخاب شدند. در این میان ابزار اندازه گیری پرسش نامه محقق ساخته و روایی آن از نوع صوری و برای پایایی، آزمون مقدماتی با استفاده از آلفای کرونباخ بوده که در متغیر تهاجم فرهنگی  817/.0و در متغیر سواد رسانه ای 878/0به دست آمد.  یافته های تحقیق نشان می دهد؛ رابطه معکوسی بین سواد رسانه ای و تهاجم فرهنگی در میان کاربران وجود دارد. همچنین بین سن کاربران و تهاجم فرهنگی رابطه معکوسی وجود داشت. نتایج به دست آمده، بر تفاوت معناداری میان دو متغیر جنسیت و تحصیلات کاربران با تهاجم فرهنگی دلالت دارد. همچنین آزمون تحلیل مسیر، تأییدکننده تاثیر متغیرهای سن، تحصیلات، سواد رسانه ای و میزان استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام بر تهاجم فرهنگی است.