مجتبی مقصودی

در این مقاله، تلاش شده تا با تکیه بر نگرش پساساختارگرایانه و با روش تحلیل گفتمان لاکلا و موف و ون دایک به تب یین نظری و مفصل بندی گفتمان اعتدال پرداخته شود. بدین منظور، ابتدا به تشریح مبانی نظری و روشی گفتمان و تحلیل گفتمان پرداخته و نشان داده شده که چگونه بر اساس این نگاه یک ایده و آموزه می تواند جامه گفتمان را بر تن کند. سپس با بررسی مختصر گفتمان های مختلف از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی به بررسی گفتمان اعتدال پرداخته ایم. به منظور تب یین مفصل بندی گفتمان اعتدال، الگوی حکومت عدل مولا علی )ع( را مشخص و معلوم کردیم و تمام دال های تهی و شناور را در طواف به گرد آن سامان بخشیدیم. یک منظومه معنایی متفاوت از منظوم ههای معنایی دیگر تشکیل دادیم. زنجیره هم ارزی و زنجیره تمایزها و تفاو تها به معنی تع یین خودی ها و دگرهای مفهومی را تشریح کردیم. عناصر گفتمانی )مفاهیم خام( را ورز و صیقل داده و آنان را به صورت و هیبت «دقایق » )عناصر غنی شده با تدوین و مفصل بندی شده( درآوردیم. منطق و سازوکارهای تعریف شده جذب و حذف را به صورت معارف ایجابی و سلبی طرح ریزی کردیم. چیستی و کیستی آن را کاملاً تحدید و تعریف کردیم و برای آنکه گفتمان اعتدال پی رنگ گفتمان را به طور کامل برتابد جزئیات الهی خاص مبتنی بر حکمت و حکومت اعتدال علی )ع( را بر آن افزودیم

شناسائی بسترها و عوامل همگرایی و چالش های پیش روی آن یکی از ضرورت های مهم امر سیاستگذاری درباره همبمستگی ملی در  هر کشوری است. در این خصوص با توجه به این که ایران به عنوان کشوری که دارای تنوع ناحیه ای و فرهنگی در درون خود می باشد و این امر هر از چندگاهی به عنوان ابزار ژئوپلیتیک در دست بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای درآمده و برخی از نخبگان نیز در عرصه های مختلف رقابت به ویژه رقابت های سیاسی از آن سود می جویند. از جمله مناطق مهم ایران که تحت تأثیر تحولات تاریخی، دارای برخی تفاوت های فرهنگی در حوزه زبان با ملت ایران شده است، منطقه آذربایجان است. با توجه به وزن ژئوپلیتیک بالای آذربایجان در ایران همگرایی آن از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به چنین امری است که این پژوهش با هدف بررسی عوامل همگرایی و واگرایی در آذربایجان آغاز شد. روش تحقیق در این مقاله از نوع پیمایشی و ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه ای است. برای این منظور پرسشنامه ای در میان افراد صاحب نظر درباره آذربایجان پخش شد. داده های مورد نظر با استفاده ازآزمون ناپارامتری مورد ارزیابی قرار گرفت؛ نتایج آزمون گویای تأیید فرضیات تحقیق بود. به عبارت دیگر نتایج نشان داد، همگرایی ملی در آذربایجان امری ذاتی و کهن بوده که ریشه در پیوندهای متعدد این منطقه در ابعاد مختلف مذهبی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و موارد دیگر با ایران دارد، اما واگریی امری عارضی است که در قالب نظریه های مدرن و حوزه ژئوپلیتیک اقوام  قابل تحلیل است.

حقوق بشر دال مرکزی گفتمان جامعه بین المللی است. علیرغم غلبه گفتمانی این دال؛ رویکردها و قرائت های متفاوتی در فهم و اجراء آن وجود دارد که در دو سر طیف آن می توان از جهان گرایان و نسبیت گرایان قرار دارند. در دهه های اخیر در چارچوب پذیرش و احترام به تفاوت های دینی و قومی به عنوان یک واقعیت موجود، موضوع حقوق بشر به ویژه از زاویه ”حقوق اقلیت ها“ هم از جهت عدم تبعیض و اعمال حقوق و آزادی های اساسی و هم از حیث حفظ هویت مذهبی، فرهنگی و قومی مورد توجه جدی جامعة بین المللی و افکار عمومی قرار گرفته است. این مقاله ضمن اشاره ای به مفهوم اقلیت، جایگاه حقوق بشر و حقوق اقلیت ها را از دو بعد یعنی؛ اسناد بین المللی و از منظر اسلام مورد طرح و بررسی قرار داده، در ادامه به حقوق اقلیت ها در اسلام از چشم انداز عدم تبعیض و اعمال حقوق و آزادی های اساسی و همچنین حفظ هویت مذهبی، فرهنگی و قومی آنها پرداخته و مفاهیمی نظیر آزادی، تساوی در برابر قانون، منع شکنجه، حق مشارکت در ادارة امور کشور را در قانون اساسی جمهوری اسلامی مورد مداقه داده است. بخش پایانی مقاله به دستاوردها و چالش های حقوق اقلیت های دینی و قومی در سطح کشور و در سطح بین المللی و نیز بایسته ها و الزامات مدیریت سیاسی- حقوقی اداره جامعه و وظایف دولت جمهوری اسلامی در این زمینه ها می پردازد.

پژوهش و بررسی در خصوص نشریات علمی و تحلیل محتوایی و موضوعی آنها امروزه اهمیت یافته است. بر همین اساس در این پژوهش برای اولین بار به بررسی توصیفی و تحلیل استنادی مقالات پژوهشنامه علوم سیاسی ایران پرداخته شده است.هدف این پژوهش بررسی وضعیت مقاله هایمنتشر شده در پژوهشنامه علوم سیاسی از سال 1384 تا 1391، 28شماره است که از روش توصیفی و تحلیل استنادی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش مقالات 28 شماره منتشر شده این نشریه (شماره 1 الی 28) است که به صورت تمام شماری تمامی مقالات منتشره در این 28 شماره به تعداد 187 مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش تعیین گرایش و پراکندگی موضوعی، رتبه علمی نویسندگان، دانشگاه یا موسسه پژوهشی نویسندگان، تعداد نویسندگان مقالات، میزان استناد به منابع مختلف مورد توجه قرار گرفته است.روش و ابزار گردآوری دادها مشاهده اسنادی و تهیه فهرست اولیه است.نتایج تحقیق نشان داد بیشترین پوشش موضوعی حوزه اندیشه سیاسی بوده است. همچنین بین میان مشارکت مردان نسبت به زنان در این نشریه تفاوت معناداری وجود دارد. برای تعیین و پراکندگی موضوعی مقالات پس از بررسی چند مقوله در نظر گرفته شده است.. بررسی مقوله ها نشان می دهد که بیشترین فراوانی مربوط به حوزه موضوعی اندیشه سیاسی است. ضمن آنکه برخی حوزه های موضوعی فاقد مقاله در این نشریه بوده اند. همچنین بررسی ها نشان داد که23.5 درصد از مجموع مقالات توسط 8 نویسنده به نگارش در آمده است. همچنین مشخص گردید که 62 درصد از مقالات به صورت تک نفره و 29 درصد به صورت دونفرهو 9 درصد با بیش از 2 نفر نویسنده به نگارش در آمده است.

مباحثی مانند هویت و هویت ملی در دهه های اخیر در سطح جهان به موضوعات مهم و پر مباحثه علوم انسانی و اجتماعی و به ویژه حوزه جامعه شناسی سیاسی تبدیل شده است. این موضوعات در کشورهایی مانند ایران با سابقه تمدنی چندین هزار ساله از نمود بیشتری برخوردار می باشد. به دلیل اهمیت موضوع، مقاله حاضر، به بررسی و نقد یکی از شاخص ترین و جدیدترین آثار، از یکی از مشهورترین پژوهشگرانی که در ایران در حوزه هویت و هویت ملی قلم زده اند، می پردازد. کتاب «بنیادهای هویت ملی ایرانی؛ چهارچوب نظری هویت ملی شهروندمحور»،با نقد رهیافت ها و دیدگاه های گوناگون سنتی و مدرن به هویت ملی ایرانی به معرفی دیدگاه «جامعهشناسی تاریخی» می پردازد؛ و با بهره گیری از این دیدگاه بازسازی گفتمان هویتی مردم- شهروندمحور را پیشنهاد می دهد.

دنیای امروز دنیای دیجیتال و ارتباطات رسانه ا ی است. در این دوره که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، اطلاعات و داده ها و به عبارت دقیق تر این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را می سازند. امروزه هویت ها در معرض وضعیت کاملاً جدیدی قرار دارند. ساختارهای اجتماعی متأثر از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، فهم و درک جدیدی از ذهنیت را آشکار می سازند که به انسان به عنوان پدیده ای چند لایه و تغییرپذیر می نگرد. هویت دیجیتالی که محصول جامعه اطلاعاتی و اجتماعات مجازی است؛ مخاطبان، کاربران و وسایل ارتباطی را هدف قرار می دهد و تلاش می کند هویت ملی آنها را به سمت هویت فرا ملی تغییر دهد و این امر ممکن است به کاهش انسجام اجتماعی جامعه بینجامد. نکته قابل توجه این است که مخاطبان رسانه های دیجیتالی اغلب نوجوانان و جوانان هستند که هنوز هویت تثبیت شده ای پیدا نکرده اند و این رسانه ها تأثیرگذاری زیادی بر شکل گیری هویت آنها دارند. بنابراین، با توجه به اهمیت موضوع به بررسی و نقد یکی از جدیدترین آثار در زمینه رسانه و هویت با عنوان جوان، هویت و رسانه دیجیتالی پرداخته می شود.

دگرگونی های گسترده در روند موسیقی شناسی در دو دهه آخر قرن بیستم، ضرورت تازه ای برای مطالعه موسیقی عامه و توده ای به وجود آورده است. به طورکلی، غلبه دیدگاه نسبی گرا و منعطف بر الگوی جهانی و سنتی، از رخدادهای مهم ناشی از نوگرایی می باشد. وقوع دو تحول برجسته، یعنی دگرگونی آواها و فروپاشی آنها خود ناشی از حضور، تعامل و مبارزه در بستر واقعیت های فرهنگی هویتی و نیز مخاطبان و جایگاه موضوع است. این عوامل، در کنار یکدیگر به تدریج موقعیت ترانه ها و آهنگ سازان سنتی را دگرگون نموده و آنها را به سوی تولید و عرضه موسیقی هایی متفاوت تر سوق داده اند. علاوه بر آن تغییرات نو، موجب ظهور مخاطبان جدید، انواع نوین و سبک های متفاوت موسیقی عبور از انواع موسیقی سنتی ترکیب کردن چندین نوع موسیقی و به وجود آوردن نسل های جدید آن گشته است. گونه های موسیقی جدید، با ورود و طرح مباحث تازه، فضای لازم برای نقد علمی وعملی موسیقی، تولید آزادانه آن و بیان عقاید فردی و جمعی درباره این هنر را فراهم آورده است. یکی از انواع موسیقی دگرگون شده و تأثیرگذار در سال های اخیر، موسیقی عامه می باشد. هم اکنون موسیقی شناسی عامه، عرصه ای هیجان انگیز و مهم است و به تدریج تبدیل به علم شده است. در کتاب مورد بحث ما نیز مسأله اصلی این است که چگونه هویت های ملی با استفاده از موسیقی عامه دوباره شکل می گیرند و بیان هویتی می یابند. موسیقی عامه در مدتی طولانی، وسیله ای مناسب برای ابراز نارضایتی ها، دگراندیشی های سیاسی اجتماعی و آرزوهای نهفته افراد دارای هویت حاشیه ای بود و امروز به عرصه رسمی هویت سازی ملی در بستر جغرافیای بومی بدل گشته است. در این مختصر، یکی از کتاب های جدید در حوزه هویت ملی و موسیقی با عنوان «موسیقی، هویت ملی و سیاست مکانی بین جهان و منطقه» را بررسی و نقد نموده ایم. این اثر را ایان بیدل و ونسا نایتز تنظیم و تدوین نموده اند و انتشارات اشگیت به سال 2007.م در کشور انگلستان و در 268 صفحه به چاپ رسانیده است. موضوع های بحث شده در این کتاب عبارتند از: موسیقی عامه و جنبه های اجتماعی و سیاسی آن، تاریخ و نقد موسیقی عامه و موسیقی ملی، ملی گرایی در موسیقی، فرهنگ عامه، و موسیقی و جهانی شدن.

تحولات سریع در دنیای معاصر و نیازهای به شدت فزاینده محافل علمی و اجرایی برای درک بهتر و واقع گرایانه تر پدیده ها، فرایندها و رخدادهای جهان، نظام آموزش دانشگاهی بسیاری از کشورها را متناسب با این تحولات دستخوش تغییر کرده است. با توجه به چنین پیش فرضی، نظام آموزشی کشور نیازمند پویایی، تحول و پاسخگویی در مقابل نیازهای اجتماعی و جهانِ به شدت متغیر کنونی است. بسیاری از سرفصل های دروس رشته علوم سیاسی که در فضای سال های نخستین انقلاب اسلامی طراحی شده است، پس از سی سال نیاز به بازنگری دارند تا همخوانی بیشتری با نیازها و واقعیت های معاصر داشته باشند. با توجه به چنین الزامی، در این پژوهش به بازنگری سرفصل یکی از دروس رشته علوم سیاسی در دوره کارشناسی یعنی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پرداخته می شود. مهم ترین یافته این پژوهش آن است که زمان آن فرا رسیده تا سرفصل های درس سیاست خارجی با عطف به تحولات داخلی، منطقه ای و بین المللی و متناسب با نیازهای جامعه دانشگاهی اصلاح شود. همچنین این مقاله نقاط ضعف سرفصل های این درس را مشخص و پیشنهادهایی برای بهبود، کارآمدتر بودن و هماهنگ تر بودن این سرفصل ها با نیازهای جامعه دانشگاهی ارائه می دهد.

کشور ایران همواره برای کارشناسان و علاقه مندان به مسائل تاریخی و فرهنگی خاورمیانه، جذابیت و اهمیت خاصّی داشته است؛ زیرا واژه «ایران» از معدود واژگانی است که مفهومی فراتر از مرزهای جغرافیایی و سیاسی، و یا دوره ای خاص از تاریخ و فرهنگ دارد. اگرچه تمدن ایرانی مانند سایر تمدن ها فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته و شاهد حوادث تلخ و شیرین بسیاری بوده است، گویی نوعی پویایی هویتی، ضامن پایایی آن گشته و سبب پیوستگی این تمدن با همسایگانش شده است. شاید جالب توجه باشد که بسیاری از تحولات و رویدادهای حوزه تمدنی ایران نیز فراتر از مبارزه و رقابت های سیاسی صرف داخلی یا منطقه ای بوده و به طرز شگفت انگیزی با مقوله فرهنگ و هویت گره خورده است. بازخوانی رویدادهایی چون دست اندازی روسیه تزاری به خاک ایران و تحمیل قراردادهای گلستان و ترکمانچای به این کشور، جدایی هرات از ایران، انقلاب مشروطه، و واکاوی ریشه ها و بازتاب های نظری هر یک از این موارد، نکات مهمی را در این زمینه به یاد می آورد؛ بنابراین بررسی هرچه بیشتر و گسترده تر ویژگی های ایران، و هویت ایرانی به طور خاص، موضوعی صرفاً تاریخی و مربوط به گذشته نیست، بلکه تمرکز بر پدیده ای زنده است که همچنان برای حفظ پویایی و توان زایش خویش تلاش می کند. روشن است که توجه به ابعاد گوناگون تمدن و فرهنگ ایرانی، چه در داخل کشور و چه خارج از آن، در سال های اخیر رشد و گسترش فراوان داشته و در کنار انتشار کتاب ها و مقاله های تحقیقی بی شمار درباره این موضوع، همایش های تخصصی چندی نیز با محور تمدن و فرهنگ ایرانی برگزار شده است. نقطه مشترک بسیاری از آثار پدید آمده در این حوزه، آن است که از یک سو دریافت علمی قانع کننده ای از ارتباط میان فرهنگ و تمدن ایرانی گذشته و امروز به دست می دهند، و از سوی دیگر برداشتی تا حد ممکن واقعی از توان تولید فرهنگی ایران و دستاوردهای آن برای دنیای کنونی را میسر می نمایند. این گونه دریافت و برداشت، آشکارا، نیازمند فراتر رفتن از باورهای عمومی و الگوهای رایج، و بهره گیری از نگاهی تحلیلی و منتقدانه می باشد؛ بنابراین رشد و گسترش آثاری از این دست و نه نوشته هایی که صرفاً دربردارنده ستایش گذشته ای طلایی یا توصیف آینده ای خیالی است می تواند در تداوم و بالندگی تمدن ایرانی به کار آید، جایگاه ایران را در عرصه های گوناگون ارتقا بخشد و به ویژه زمینه ای مناسب برای تعامل منطقی با سایر تمدن ها و فرهنگ ها را فراهم آورد. اهمیت این نکته در آن است که تعامل و دادوستدهای تمدن ها و فرهنگ ها نقش مؤثری در گسترش و پالایش آنها دارد و البته بعید است که امروزه بتوان محققی را پیدا کرد که بر این مسأله تأکید نکند.

همبستگی ملی یکی از مهم ترین لوازم تداوم حیات اجتماعات ملی در عصر کنونی است. به لحاظ پیوند خاصی که بین دولت و ملت از یک سو و گروه های اجتماعی ـ فرهنگی در درون جامعه ملی از سوی دیگر ایجاد شده است. برقراری همبستگی ملی از چنان اهمیتی در جوامع کنونی برخوردار است که دولت ها برای نیل به آن تمامی تدابیر و روش ها را به کار می گیرند.مطالعات نشان می دهد که پایداری و فراگیری اجتماعات ملی در جوامع متنوع و از جمله ایران متکی به کم و کیف روابط مردم مناطق مختلف با یکدیگر است. توسعه گردشگری و توریسم داخلی یکی از گزاره هایی است که می تواند به ایجاد ارتباطات موثر کمک شایانی نماید.توسعه گردشگری و ارتباط و آشنایی مردم از یک دیگر به ویژه در سه حوزه تعاملی اقتصاد، فرهنگ و اجتماع از یک سو می تواند سبب فراگیری اجتماع ملی شود و همه اقوام را در عضویت اجتماع ملی قرار دهد و از سوی دیگر با تعمیق تعلقات و وفاداری مردم به اجتماع ملی، ثبات و پایداری اجتماع ملی را تضمین نماید.در این پژوهش ضمن اشاره به کارکردهای همبستگی ساز توسعه گردشگری به این مهم اشاره می شود که تقویت انسجام ملی نیاز به ابزارهای فرهنگی دارد؛ زیرا سیاست وحدت در کثرت به عنوان یک راهبرد، ماهیتی فرهنگی دارد. و مسلما توسعه صنعت گردشگری منجر به افزایش شناخت از خود و دیگران می گردد و این یکی از ویژگی ها و ابزار اصلی استقرار انسجام ملی می باشد.

یکی از مباحث عمده مورد توجه نظریه پردازان در جهان امروز، تروریسم، اهمیت، کارکرد و جایگاه ویژه آن است. تروریسم، از چالشهای جدی امنیتی در دوران جهانی شدن شمرده می شود که بر ناامنیهای جهانی افزوده است

اس ام اس یا سرویس پیام کوتاه، در زمره آخرین دستاوردهای فناوری ارتباطی در یک دهه اخیر، طیف وسیعی از کارکردها و در مواردی کژکار کردیها در سطح جهان و جامعه ایران را به همراه داشته است. نویسندگان مقاله با عطف توجه به گسترش بی سابقه این ابزار ارتباطی در سطح جامعه و بویژه جوانان و دغدغه های حاصل از آن، با دستمایه قرار دادن نظریه کارکرد گرایی، به طرح نکات فنی و تکنیکی مبادرت ورزیده.

"با درک اهمیت و جایگاه «هویت» در مناسبات اجتماعی و تعاملات گروهی و با توجه به موقعیت بین رشته ای این مفهوم، این پژوهش درصدد است تا جایگاه موضوع و مفهوم هویت را در عناوین پایان نامه های مقطع کارشناسی ارشد و دکتری علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه های دولتی شهر تهران، در قالب بررسی کمی و استقرایی، مورد شناسایی قرار دهد و از این رو، به این پرسش اساسی می پردازد که چه تعداد از پایان نامه های دانشجویی مقطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه های دولتی شهر تهران، به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم، موضوع هویت را در عناوین و در دستور مطالعات خود داشته اند؟ در انجام این پژوهش، از روش و تکنیک تحلیل محتوا و در جمع آوری اطلاعات، از تمام شماری از 700 عنوان پایان نامه از 8 دانشگاه و مرکز آموزشی دولتی مستقر در شهر تهران استفاده شده و برای فهم بهتر موضوع، از دو مدل مفهومی بهره گرفته شده است. در مدل مفهومی اول، هویت به مثابه متغیری وابسته و متاثر از عناصر و مولفه های هویت ساز اعم از محیط داخلی و خارجی و در مدل مفهومی دوم، هویت به عنوان متغیری مستقل با طیف وسیعی از کارکردها و برون دادهای هویتی مورد توجه قرار گرفت. به کارگیری مفهومی موسع از هویت، منتج به این جمع بندی شد که حدود 40 درصد از پایان نامه ها، کم و بیش، موضوع هویت را در دستور کار خویش داشته اند. در برداشت مضیق و معطوف به صرف واژه «هویت»، تنها 6 عنوان پایان نامه و قریب به یک درصد از مفهوم مذکور بهره گرفته اند."

در حوزه جامعه شناسی سیاسی ایران که مهم ترین هدف آن بررسی رابطه دولت و جامعه است، عمدتا از چه روش هایی استفاده شده است؟ هدف مقاله حاضر بررسی و نقد پاسخ هایی است که دکتر امیر محمدحاجی یوسفی در مقاله خود با عنوان «گونه شناسی روش های مطالعه جامعه شناسی سیاسی ایران» به سوال مذکور داده است؛ هر چند موضع جستار حاضر صرفا در نقد یک مقاله خلاصه نمی شود. حاجی یوسفی در مقاله خود خاطر نشان نموده است که در مطالعه جامعه شناسی سیاسی ایران عمدتا از چهار روش و رهیافت فرهنگ سیاسی و نخبه گرایی، تحلیل طبقاتی، اقتصاد سیاسی و تحلیل گفتمانی استفاده شده است. نویسندگان مقاله حاضر ضمن ارایه تصویری کلی از مقاله حاجی یوسفی، ضرورت بسط دامنه گونه شناسی چهارگانه وی به سایر آثار جامعه شناسی سیاسی ایران را مورد تاکید قرار داده اند. نتیجه چنین اقدامی متضمن افزودن سه رهیافت دیگر به گونه شناسی مذکور است: رهیافت توصیفی - تاریخی، رهیافت تحلیلی - تبیینی و رهیافت جنبش های اجتماعی. بازبینی واژه شناختی مفاهیمی نظیر هستی شناسی و معرفت شناسی و تنظیم مرز مفاهیمی همچون «روش» و «رهیافت» نیز در اثنای نقد محتوایی مقاله مذکور به انجام رسیده است.