غلامرضا فدایی

کتابداری و اطلاع رسانی به فقر مبانی نظری مبتلا است. تنها تعویض نام مشکلی را حل نمی کند. در واقع، کتابداری نه به لحاظ نام شایسته این رشته است و نه به لحاظ محتوا مطابقتی با مفهوم آن دارد. اگر چه در دنیای غرب با گسترش موج جدید صنعتی و نیاز روز افزون پژوهشگران به یافتن دانش، کتابخانه ها به عنوان جایگاهی برای عرضه یافته های علمی دارای رونقی دوباره شدند، اما با ظهور فن آوری اطلاعاتی و قدرت اشاعه ی اطلاعات از طریق استفاده از ابزارهای جدید الکترونیکی و نوری این توجه و رونق دستخوش چالش گردید. تا جائی که ضرورت وجود کتابخانه به شکل سنتی آن مورد تردید قرار گرفت. این بی مهری در حالی صورت گرفت که زیربنای فن آوری جدید هم بر طبقه بندی استوار بود. نویسنده در این مقاله از شش جنبه حوزه ی کتابداری و اطلاع رسانی را بررسی و درباره ی آنها پیشنهادی ارائه می کند. این شش جنبه عبارتند از: اول خاستگاه مفهوم کتابداری و اطلاع رسانی، دوم جایگاه آن در درخت دانش، سوم تعریف جامع و مانع از این رشته، چهارم دامنه ی حضور و نفوذ این رشته، پنجم پیشنهاد نامی برای آن و سرانجام پیشنهاد نام هایی برای مشاغلی که این حوزه ملزم به تربیت افراد برای آن مشاغل است. روش پژوهش در این مطالعه استقراء، مطالعه ی تطبیقی و تا اندازه ای تحلیل محتوا است.

در این مقاله، بر مفهوم «روش شناسی» و تفاوت آن با «روش» تأکید می شود و در چارچوب این تفاوت گذاری، لایه های دخیل در پژوهشِ استفهامی مشخص می گردد. هدف آن است که با مشخص کردنِ این لایه ها، زمینه کاربردِ منطقِ استفهامی در تحلیلِ نظام های رده بندی دانش، به عنوان بدیلی برای منطق استقرائی و قیاسی که نوعاً منطق اغلبِ پژوهش ها در این حوزه هستند، ارائه شود. روش: تحلیل مفهومی. یافته ها: منطق استفهامی به دنبالِ تبیینِ واقعیتِ مستقل از کنشگرانِ اجتماعی نیست، بلکه قصد فهمِ نحوه برساختِ پدیدارهای اجتماعیِ این کنشگران را دارد. این مواجهه تفسیرانگارانه و برساخت انگارانه کمک می کند رده بندی دانش را به عنوان یک برساخت اجتماعی تحلیل کنیم. چنین تحلیلی نشان می دهد که نظام های رده بندی، نظام های عینیِ مطلقِ استعلایافته از زمان و مکان نیستند، بلکه نظام هایی هستند که شرایطِ فرهنگی و اجتماعیِ حاکم بر تولیدشان، آنها را مقید و مشروط می سازد. هر نظامِ رده بندیِ دانش، محدود به حدودِ هستی شناختی و معرفت شناختی خاص خودش است و باید رده بندی های «دیگر»، مبتنی بر حدود هستی شناختی و معرفت شناختیِ «دیگر» را نیز به رسمیت شناخت و برایشان حق حیات قائل شد. اصالت/ارزش: از طریق معرفی لایه های روش شناختی منطق استفهامی، راه های بدیل و جدیدی را برای بررسی و تحلیل نظام های رده بندی دانش، به عنوان سازه هایی تفسیری و معنایی، پیش پای متخصصان و حرفه مندان کتابداری و اطلاع رسانی می گذارد.

دامنه مباحث میان فلاسفه از دو موضع عین گرایی و ذهن گرایی به مبحث ربط نیز که از مباحث بنیادین طراحی و ارزشیابی نظام های اطلاعاتی است کشیده می شود. درک ما از موضوع ربط و چرائی دستاوردهای موجود در ادبیات آن بدون درک صحیح از این بحث های بنیادین کامل نخواهد بود. این پژوهش ضمن مروری اجمالی بر این دو دیدگاه تلاش کرده است به گونه ای جمع بندی از آن دست یابد که برای نظام های اطلاعاتی مورد نیاز و پذیرش باشد و با رویکردی انتقادی، پارادایم ذهن گرایانه حاکم بر ادبیات ربط را مورد بررسی قرار دهد. روش: پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای با مطالعه منابع موجود در کتابخانه ها و جستجوی مقالات در پایگاه های اطلاعاتی مرتبط با موضوع پژوهش و تحلیل متون، تدوین یافته است. یافته ها: این پژوهش نشان می دهد، بازنگری واقع گرایانه و معتدل تری در مباحث ربط ضرورت دارد به ترتیبی که نقش دو عنصر نظام و متخصصان نیز مورد غفلت واقع نگردد. همچنین ضمن معرفی ربط چهریزه ای، پیشنهاد شده است که ذهن و عین گرائی نه تنها به عنوان رویکرد در طراحی نظام اطلاعاتی، بلکه در تعریف ربط وارد شده و مورد بازشناسی قرار گیرند.

هدف: این پژوهش به بررسی دیدگاه کتابداران کتابخانه های مرکزی دانشگاه های دولتی شهر تهران دربار? ضرورت آموزش مستمر و یافتن کمترین نیازهای آموزشی آنها میپردازد. روش: در این پژوهش از روش پیمایشی استفاده شده است. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه است و کتابداران شاغل در کتابخانه های مرکزی دوازده دانشگاه دولتی شهر تهران مورد پرسش قرار گرفته اند. از میان این تعداد، 7/76 درصد به پرسشنامه ها پاسخ داده اند. یافته ها: نتایج به دست آمده نشان میدهد که در نظر اکثریت کتابداران، گذراندن دوره های آموزش مستمر بسیار ضروری است. در میان چهار مبحث اصلی پیشنهادی در این پژوهش، کتابداران مهارت های مبتنی بر شبکه و فناوری اطلاعات را نخستین اولویت خود معرفی کرده اند و بعد از آن، مبحث مدیریت و سپس مباحث کتابداری و دوره های زبان انگلیسی به طور مشترک در اولویت قرار گرفته اند. کتابداران بر این عقیده اند که بهترین شکل آموزش مستمر به صورت درون سازمانی و بعد از آن از طریق محیط های مجازی است. همچنین آنها از کارگاه های آموزشی به عنوان مناسب ترین قالب ارائة آموزش مستمر یاد کرده اند و عدم تناسب موضوعات ارائه شده در دوره های آموزشی را با نیازهای شغلی، از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر عدم شرکت در دوره های آموزش مستمر میدانند.

هدف: هدف این مقاله، ارائه طرحی پیشنهادی به عنوان جایگذینی برای اف. آر. بی. آر. است. روش: مقاله حاضر به روش مطالعه سندی انجام گرفته است. یافته ها: در این طرح، هر پدیده از جمله پدیده های کتابشناختی از طریق چند رویکرد مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد. ابتدا موجودیت هر پدیده مطرح می شود و طبیعی است که موجودیت هر پدیده نیازی به استدلال ندارد بلکه واقعیتی است که با سه عنصرِ عنوان، مؤلف (تنالگان) و موضوع در عالم معرفت شناسی قوام و موضوعیت می یابد. آنگاه با رویکرد پنداری به توصیف و بیانِ بیشتر درباره هر سه عنصر فوق پرداخته می شود و چنانچه شناسه های اضافی در مسیر سه عنصر وجود داشته باشد ذکر می گردد. در ادامه با توجه به رویکرد مکانی و زمانی، زمینه حضور و ظهور پدیده مورد بررسی قرار می گیرد و شناسه ها و مطالبی که روشنگر این دو ویژگی پدیده است ذکر می شود. آنگاه به اصلی ترین رویکرد درباره پدیده که همانا ویژگی ها و چگونگی حضور و ظهور آن است پرداخته می گردد و اینکه با توجه به مخاطبان نوع جلوه اثر ( متن اثر، ترجمه، چکیده، گزیده، ویرایش، شرح و حاشیه) و مسیر تحول آن مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین نحوه برخورد مخاطبان با آن از قبیل اقبال و یا اِدبار، نمایه شدن، ضریب تأثیر و هر آنچه که ویژگی این موجودیت را بهتر می نمایاند مطرح می شود. در ادامه در تأثیر و تأثری که پدیده کتابشناختی در فرد و جمع داشته است، ذکر می گردد. در آخرین بخش، دو رویکرد ساختاری و مقداری که حاوی دقیق ترین اطلاعات ساختاری و مقداری به لحاظ نوع، سبک، کم و کیف و مانند آن است، مطالعه می شود. اصالت/ارزش: انواع قالب های سازماندهی و رده بندی چون دابلین کور، مارک، تی. آی. ای. و مودس، تاکسونومی ها، فولکسونومی ها به بازار آمده اند که هر یک گوشه ای از مشکلات را حل نموده اند و مشکلات و محدودیت هایی هم به همراه دارند. اف .آر. بی. آر نیز نمونه ای از آن است که آن هم به دلیل مشکلات اجرایی کمتر عملیاتی شده و مجریان رغبتی اندک برای استفاده از آن از خود نشان داده اند. نویسنده در این مقاله رویکردی جدید به مسئله هستی شناسی ها و یا بهتر است گفته شود هستی نگاشت ها دارد که می تواند جایگزینی برای اف آربی آر باشد.

اهمیت رفتار اطلاع یابی بر کسی پوشیده نیست. این مسئله به ویژه در حوزه علوم اطلاعات و دانش شناسی بیشتر محسوس است زیرا که آن موضوع به طور خاص به این حوزه تعلق دارد. اهمیت رفتار در دنیای امروز تا آنجا پیش رفته است که حتی مدعی مکتب برای آن شده اند. مکتب رفتارگرایی سعی بر آن دارد تا رفتار آدمی را آن قدر بزرگ جلوه دهد تا همه انگیزه های فکری و ذهنی را نیز به آن منتسب کند. رفتارگرایی که در آن شدت و ضعف هم وجود دارد معتقد است که همه چیز آدمی تحت تأثیر آن قرار دارد. اما باید با دقت هرچه بیشتر بررسی شود که آیا این چنین است؟ بنابراین ممکن است بعضی از مدل های اطلاع یابی هم به طور مستقیم و یا ضمنی متأثر از این نوع تفکر باشد. در هر حال توجه به رفتار اطلاع یابی از اهم مسائلی است که باید متخصصان و دلسوزان حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی به آن بذل توجه و در راه آن قلم فرسائی کنند و مدل های گوناگونی را بر وفق موضوع، مکان و زمان مورد توجه قرار دهند.

چالش های سردبیری فراوان است و من در اینجا به بعضی از آنها اشاره می کنم. البته بسیاری از این چالش ها به همه نشریات مربوط است؛ اگر چه هر نشریه ای هم ممکن است مشکلات خاص خود را داشته باشد. نکته ای که عموم مقالات گرفتار آنها هستند عدم توجه به ضرورت، هدف و فایده مقاله ها است. گاهی یک یا دو مورد از آنها و گاه هر سه با هم مورد غفلت قرار می گیرند و یا توجه به آنها کم رنگ می شود. توضیح اینکه اگر مقاله ضرورت داشته باشد به این معنا است که مقاله از یک نیازی و به ویژه از نیاز بومی برخاسته است و اگر چنین باشد طبعاً دو مقوله هدف و فایده هم در آن مستتر است. در اینجا فقط اولویت می ماند که باید لحاظ شود. یعنی مقاله ای ممکن است ضرورت داشته باشد ولی در اولویت نباشد. همچنین مقاله ای ممکن است هدف مشخصی داشته باشد در حالی که ضرورت و اولویتی بر آن مترتب نباشد و یا فایده مقاله کم باشد و حتی بی فایده باشد؛ هرچند مشکل نویسنده را برای مقاصد خاصش برطرف کند. روال ما در نشریه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی به این ترتیب است: ابتدا مقاله های دریافتی را در هیئتی دو یا سه نفره بررسی اجمالی می کنیم تا چنانچه استواری کافی داشت و مرتبط به کتابخانه های عمومی بود، آنها را از طریق سامانه فصلنامه برای اعضای هیئت تحریریه می فرستیم تا ظرف مدت محدودی نظر خود را در مورد پذیرش یا عدم پذیرش مقاله بیان و داور پیشنهادی خود را از فهرست نام داوران موجود در سامانه و یا افراد صاحب نظر دیگر خارج از سامانه که می شناسند انتخاب و اعلام نمایند. آنگاه با بررسی نظرات آنان تصمیم نهایی در مورد داوری مقاله گرفته می شود. پس از ارسال مقالات به داوران و اخذ نظرات ایشان، وضعیت مقاله مبنی بر (پذیرش، عدم پذیرش و یا نیاز به ویرایش) برای نویسندگان مقالات ارسال می شود. متأسفانه بیش از 70 الی80 درصد مقالات از کیفیت لازم برخوردار نیست و در داوری نمی تواند حد نصاب پذیرش را کسب نماید. پس از طی مراحل داوری، مقالات برای انتشار در شماره های مختلف بر اساس موضوع دسته بندی می شوند. در آخرین مرحله و قبل از چاپ هر شماره، مجدداً سردبیر مقالات را به دقت بررسی می کند و در این مرحله است که باز اشکالاتی دیده می شود که باید توسط نویسنده رفع شود. پس از اتمام این مرحله و آماده شدن فصلنامه برای چاپ، فایل نهایی نشریه به مدت حدود یک هفته برای هیئت تحریریه ارسال می شود تا چنانچه نقطه نظری داشتند اعلام کنند. با این حال چالش هایی وجود دارد که عمده آنها به قرار زیر است: 1- تشکیل نشدن جلسات هیئت تحریریه. با آنکه قرار و روال این بوده است که حداقل برای هر شماره فصلنامه یک جلسه هیئت تحریریه داشته باشیم اما متأسفانه به دلایل مختلف این جلسات به تعویق می افتد. البته باید گفت این بلایی است که اغلب نشریات با آن دست به گریبان هستند. در عین حال تشکیل این جلسات تاکنون راهگشا بوده است. 2- مشارکت فعال نکردن بعضی از اعضای هیئت تحریریه در مشاوره ها. با آنکه به طور معمول همه مقالات برای اعضای هیئت تحریریه فرستاده می شود گاهی بعضی از اعضا بدون مطالعه مقاله داور پیشنهاد می کنند و به صورت تصادفی افرادی را به عنوان داور معرفی می کنند که اصلاً ربطی به موضوع ندارد و بعضی ها هم که اصلاً پاسخ نمی دهند. 3 – مقالات کم محتوا: یکی از چالش های نشریه دریافت مقالات کم محتوا و عموماً مستخرج از پایان نامه ها و رساله ها است. مقاله مستخرج از رساله و پایان نامه به قدرت و قوت پایان نامه وابسته است. اگر پایان نامه و رساله ای به قول معروف جاندار و ارزشمند باشد مقاله آن هم ارزشمند خواهد بود. نکته ای که قابل توجه است این است که گاه دانشجویان زرنگی می کنند و از رساله به زور چند مقاله درمی آوردند که طبعاً بعضی از آنها بسیار کم ارزش و کم محتوا است. 4- محدودیت انتشار مقاله از یک نویسنده و کثرت مقالات در صف انتظار یک نفر. از نظر قانون مصوب کمیسیون نشریات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، نشریه مجاز نیست در یک سال از یک نویسنده بیش از یک مقاله چاپ نماید. چاپ بیش از یک مقاله در یک سال از یک نویسنده باعث کاهش امتیاز نشریه می شود. از طرف دیگر گاه یک نفر در موضوع کتابخانه های عمومی مقالات مکرر دارد. این امر یکی از معضلات نشریه است. از آنجا که فقط ما یک نشریه در حوزه کتابخانه های عمومی داریم و از طرفی ممکن است یک دانشکده گرایش کتابخانه های عمومی با اساتید محدود داشته باشد، استاد هم بخواهد نامش در همه مقالات باشد و آنگاه برای نشریه امکان پذیر نیست که بیش از یک مقاله از وی را چاپ کند. البته گاهی اوقات دانشجو بدون اینکه استاد بداند نام وی را برای اعتبار بیشتر مقاله اضافه می کند که خود

هدف طرح ایجاد نظام اشاعه گزینشی اطلاعات برای اعضاء هیئت علمی دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران که در سال تحصیلی 1385-1386 اجرا شد، آن بوده است تا از طریق سه مرحله پیمایش در بین استادان این دانشکده، نیازهای اطلاعاتی ایشان را شناسایی کند و در طول یک دوره زمانی یک ساله نسبت به تأمین این نیازها از طریق خدمت آگاهی رسانی جاری به اشاعه اطلاعات گزینشی اقدام نماید. نتایج حاصل از این پژوهش مؤید آن است که طرح ایجاد نظام اشاعه اطلاعات گزینشی در دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی از نظر جامعه پژوهشی، بر رفتار اطلاعیابی آنان اثر دارد. از سوی دیگر، این طرح بر کیفیت تدریس استادان اثر دارد و سنجش کارآمدی مجموعه منابع اطلاعاتی در دسترس دانشگاه را تسهیل می نماید. رضایت آنان از طرح، تأکیدی بر ایجاد و تقویت و استمرار این خدمت است. پیشنهاد می شود که در گام های بعدی انجام این طرح در سطح دانشکده های علوم انسانی و دانشگاه و پس از آن، در سطح ملی انجام شود. انجام آن می تواند موجب تأثیرات مثبتی بر روند آموزش و پژوهش در جامعه علمی دانشگاهی شود.

هدف: در این مقاله استدلال می شود مفاهیم بومی در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی بیش از آنکه محصول دیدگاه شرقی یا غربی باشد، انسانی است و با ذات نیاز بشر عجین است. روش/ رویکرد پژوهش: نویسنده با بررسی متون به تحلیل پرداخته است. یافته ها: بسیاری از مفاهیم، ریشه در فرهنگ اسلامی، قرآنی و روائی دارد. محققان می توانند در تحقیقات خود و به ویژه در مبانی نظری از آن استفاده کنند. اصالت/ارزش: مشابه این تحلیل قبلاً صورت نگرفته است. امید می رود که با تحقیقات بیشتر، مبانی محکم تری در این حوزه برای بومی سازی تحقیقات به دست آید. با معرفی پاره ای مفاهیم بنیادی کتابداری و اطلاع رسانی که ریشه در مبانی فکری اسلامی در ایران دارد، امید می رود که سایر حوزه های علوم انسانی هم اقدامی مشابه انجام دهند.

هدف :هدف از مقاله حاضر، بررسی میزان یکدستی در توصیف نسخه های خطی در پایگاه های نسخ خطی اسلامی از سه منظر فهرست نویسی، یکدستی عناوین، موضوعات و نام مولفان وکاتبان، و همچنین استانداردهای ابرداده ای است روش/رویکرد پژوهش : برای رسیدن به هدف مذکور، ار روش پیمایش توصیفی استفاده شد به این صورت که در ابتدا پایگاه های اطلاعاتی نسخ خطی اسلامی شناسایی وسپس از طریق مکاتبه با افراد مطلع در این پایگاه ها، و همچنین بررسی گزارشات و مقالات منتشر شده در زمینه ایجاد و توسعه پایگاه های مربوطه، اطلاعات 17 پایگاه اطلاعاتی نسخ خطی اسلامی در زمینه توصیف منابع، گردآوری گردید. یافته های پژوهش : یافته های پژوهش حاصل نشان می دهد که پایگاه های اطلاعاتی مورد بررسی در بخش فهرست نویسی از استانداردهای آنگلوامریکن و AMREMM ، و در بخش استاندارد ابرداده ای بیشتر از استانداری تی.ای.آی استفاده کرده اند. در زمینه استفاده از منابع استاندارد یکدست سازی موضوعات، و نام مولفان و کاتبان، از منابع پراکنده ای استفاده شده است نتیجه گیری : در زمینه توصیف نسخه های خطی در پایگاه های اطلاعاتی نسخ خطی اسلامی یکدستی در ارائه مطالب نسخه ها و همچنین استفاده از استانداردهای توصیف کتابشناختی در سطح بسیار پایین بوده و از اینرو نیازمند توجه و اهتمام بیشتر به این بخش هستیم .