مهدی فاتح راد

آینده پژوهی، دانشی فرارشته ای برای درک بهتر تغییر و آینده به شمار می رود. مطالعه ی حاضر در عرصه ی روش شناسی فرا رشته ای، با مروری بر پارادایم شناسی های مطالعات آینده با ارجاع به گونه شناسی جوزف ووروس، پنج پارادایم پژوهشی در آینده پژوهی شامل اثبات گرایی، پسااثبات گرایی، سنجش گرایی، برساخت گرایی و مشارکتی را معرفی خواهد کرد. درباره ی تفاوت ها و شباهت های این پارادایم ها در سطوح هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی بحث می شود و ویژگی های هر پارادایم از زاویه ی دید هدف پژوهش، جایگاه پژوهش گر، طبیعت دانش و انباشت دانش مورد توجه قرار می گیرد. سپس برخی از شاخص ترین فنون و روش های آینده پژوهی مانند تحلیل اثرات روند، دلفی، سناریوها، تحلیل لایه ای علت ها و غیره معرفی می گردد. به علاوه، در این مطالعه تلاش می شود موقعیت هر یک از این فنون و روش ها در روش شناسی های پنج گانه مشخص شود. در انتها با معرفی رویکرد پژوهشی آینده های یکپارچه، به عنوان جدیدترین رویکرد روش شناسی در مطالعات آینده، درباره ی نحوه ی به کارگیری این فراپاداریم غیرنسبی گرا و زمینه ساز یکپارچگی هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی در آینده پژوهی، بحث خواهد شد.

چگونگی طرح ریزی، سازماندهی و هماهنگی پژوهش ها در گام های مختلف سیاست گذاری، برنامه ریزی، اجرا و ارزیابی از جایگاهی ویژه در کارامدی نظام های ملی علم، فناوری و نوآوری برخوردار است. دفتر سیاست گذاری و برنامه ریزی کلان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با ارزیابی سیاست های ابلاغی علم و فناوری مراکز تحقیقاتی دستگاه های اجرایی کشور، گامی اولیه را در بنیادی ترین لایه این مراحل، یعنی سیاست گذاری پژوهش، برداشته است. ارزیابی این مراکز تحقیقاتی، بر روش خود ارزیابی در کنار بازدیدهای حضوری و مصاحبه های نیمه ساختیافته مبتنی بوده و در بیست مرکز تحقیقاتی تابع دستگاه های اجرایی کشور انجام شده است.1 در این مقاله پس از تشریح مبانی نظری ارزیابی سیاست ها و با نگاه به سیاست های اجرایی ابلاغی علم و فناوری مراکز تحقیقاتی دستگاه های اجرایی، بر روش، فرایند و نتایج ارزیابیِ انجام شده مروری صورت می گیرد و در پرتو آن پیشنهادهایی برای کارایی و اثربخشی بیش تر ارزیابی سیاست ها در حوزه پژوهش ارائه می شود.

در عرصه مطالعات تطبیقی – یافتن مفاهیم – ریشه ها و الگوهای مشترک در شرق و غرب دانشی و جغرافیایی عالم می تواند زمینه ساز حصول معارفی ناب تر و تاثیر گذارتر بر ذهن و زبان و رفتار جامعه انسانی باشد و اگر موضوع مورد بررسی خود از موضوعات پایه ای و اساسی باشد این امر دامنه ای فراتر و عمقی ژرف تر می یابد. در این مقاله سعی در طرح موضوع پویایی و حرکت از منظر پویایی سیستم ها به عنوان یک علم متاخر و حرکت جوهری ملاصدرا به عنوان یک حکمت متقدم شده است. مقدمه این طرح بحث بررسی حرکت از نگاه متفکران نحله های گوناگون بوده است. در این سیر غایت حرکت یافتن نقاط اشتراک و افتراق و تحلیل و ترکیب و به مدد الهی شهود نقاط برجسته بوده است.

در حالی که ادبیات پژوهشی عمدتاً به تبیین مبانی نظری مطالعات میان رشته ای پرداخته است، در مورد چرایی انجام پروژه های تحقیقاتی میان رشته ای توسط محققان، پژوهش های تجربی بسیار اندکی صورت گرفته است. به منظور پر کردن این شکاف در حوزه مطالعات میان رشته ای، پژوهش حاضر تلاش دارد با تأکید بر روش شناسی میان رشته ای (استفاده از تیم برای پیشبرد پژوهش) به شناسایی انگیزه ها و چالش های پیش روی محققان میان رشته ای برای شرکت در پروژه های تحقیقاتی میان رشته ای بپردازد. اهم اهدافی که این پژوهش دنبال می نماید عبارت است از: 1)شناسایی انگیزه ها و چالش های انجام مطالعات میان رشته ای با تأکید بر روش شناسی میان رشته ای، و 2)تعیین میزان اهمیت و اولویت بندی عناصر فوق در رابطه با مطالعات میان رشته ای. پژوهش حاضر از نظر هدف « توسعه اى »، از نظر طرح پژوهش «توصیفى»، و از نظر روش پژوهش «پیمایشی» به حساب مى آید. در این پژوهش با بهره گیری از تیمی میان رشته ای، ابتدا با بررسی مبانی نظری و مطالعات انجام شده در حوزه مطالعات میان رشته ای، انگیزه ها و چالش های انجام این دسته از مطالعات شناسایی شد. در مرحله بعد، مصاحبه ای ساختارمند با پنج نفر از محققان میان رشته ای به عمل آمد. برای بررسی کمی عناصر شناسایی شده از دیدگاه محققان رشته های مختلف و نیز مطالعات قبلی، پرسشنامه ای محقق ساخته طراحی و میان نمونه ای متشکل از 64 نفر از محققان رشته های مختلف که سابقه مشارکت در فعالیت های میان رشته ای را داشتند، توزیع گردید. به علاوه، براى تجزیه و تحلیل آمارى داده ها نیز از آزمون های روایی و پایایی، آزمون میانگین یک جامعه (t تک نمونه ای)، آزمون فریدمن، و آزمون تحلیل واریانس تک عاملی با استفاده از نرم افزارهای آماری اس پی اس اس و لیسرل بهره گرفته شد. نتایج نشان داد که انگیزه های شناسایی شده به استثنای یادگیری عمومی و آزاد و ارضاء نیازهای روان شناختی و نیز چالش های شناسایی شده، در انجام مطالعات میان رشته ای تأثیر قابل توجهی داشته اند.

از ابتدای شروع نهضت اسلامی در ایران، مسئله دانشگاه و ساختن نظام مطلوب دانشگاهی یکی از اولین و مهمترین دغدغه ها بوده است. با مراجعة بی واسطه به آرا و اندیشه های رهبران انقلاب اسلامی، می توان الگوی دانشگاه تراز انقلاب اسلامی و ویژگی و کارکردهای آن را تعریف کرد؛ بدین منظور بیانات، پیامها و تدابیر امام خمینی(ره) از سال 1340 تا 1368 و آیت الله خامنه ای(دام ظله) از خرداد 1368 تا خرداد 1396، انتخاب، مطالعه و بررسی شد و با استفاده از روش کیفی «تحلیل مضمون»، الگویی جامع شامل 4335 مضمون اولیه (شناسه ) مورد شناسایی قرار گرفت که در قالب 328 مضمون سازماندهنده (شاخص) ترکیب گردید. این مضمونها پس از دسته بندی در سطوح مختلف درنهایت در 17 مضمون فراگیر (مؤلفه) در پنج بُعد «پیامدها»، «نتایج»، «خروجیها»، «فرایندها» و «سرمایه ها و زیرساختها» ساماندهی شد و الگوی نهایی به دست آمد. یکی از ویژگی منحصربه فرد الگو این است که علاوه بر جامعیت اندیشه های رهبران معظم انقلاب اسلامی به علت تناسب با الگوهای برنامه ریزی، مدیریت و ارزیابی راهبردی، امکان اجرا و رصد پیشرفت آن را فراهم می آورد.

در این مقاله دو رویکرد برای ارزیابی کیفیت خدمت یک شرکت امدادرسانی خودرو با نظرسنجی از مشتریان این شرکت ارائه می‌شود. یک رویکرد مبتنی بر بررسی آماری از طریق اندازه‌گیری رضایت مشتری می‌باشد و رویکرد دیگر مبتنی بر بررسی به وسیله روش‌های کنترل کیفیت آماری است که در این زمینه تاکنون به ندرت مورد استفاده قرار گرفته است. مبنای نظری بررسی مدل کیفیت خدمت (سروکوال)، می‌باشد. به‌طورکلی سه بُعد برای اندازه‌گیری کیفیت خدمت تعریف شده و مناسب بودن استفاده از این ابعاد به صورت تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. سپس 18 عامل (3 عامل رضایت کلی و 15 عامل موثر بر رضایت کلی مشتری) شناسایی شده و مورد نظرسنجی و بررسی قرار گرفتند. داده‌های مربوط به طرز تلقی مشتریان از خدمات دریافتی در 15 ماه متوالی (هر ماه 2000 مشتری) در جوامع آماری مورد نظر جمع‌آوری و در نهایت روند این درک مشتری در مدت یادشده مورد مطالعه قرار گرفته است. یافته های حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که استفاده از بازخوردهای این دو رویکرد به طور چشمگیری سبب افزایش رضایت و کاهش نارضایتی مشتریان می‌گردد.

در نظام ملی نوآوری، سیاست گذاری نیازمند فرایندی است که توانایی لازم برای تدوین و اجرای سیاست ها را داشته باشد. به منظور ترسیم تصویر کلان از وضعیت سیاست گذاری نظام ملی نوآوری لازم است تا فرایند سیاست گذاری از طراحی تا اجرا و نیز سیستم نظارت و ارزیابی مورد تحلیل قرار گیرد. در این مقاله فرایند سیاست گذاری در نظام ملی نوآوری ایران با استفاده از چارچوب نگاشت نهادی مورد بررسی قرار گرفته است. ابتدا با مرور ادبیات موضوع و مطالعه و بررسی اسناد موجود و مصاحبه با خبرگان، این فرایند شناسایی و عارضه های موجود در آن استخراج شد. سپس عارضه های به دست آمده با توزیع پرسشنامه در میان کارشناسان این حوزه، از طریق طیف پنج گزینه ای لیکرت، اعتبارسنجی و اولویت بندی شد. براساس یافته های تحقیق مهمترین عارضه های موجود در فرایند سیاست گذاری نظام ملی نوآوری ایران مربوط به سیستم نظارت و ارزیابی است و در نهایت راهکارهایی برای اصلاح سیستم نظارت و ارزیابی پیشنهاد شده است.

شرکت ها به طور عادی، نه در یک فضای بسته، که به واسطه همکاری و وابستگی متقابل با دیگر سازمان ها (اعم از بنگاهی یا غیر بنگاهی) دارای نوآوری هستند. رویکردی که با نگاهی نظام مند و شبکه ای، به تحلیل ساختاری و انواع تعاملات رسمی و غیررسمی اجزای مختلفی همچون دانشگاه ها، شرکت های صنعتی، مراکز توسعه کارآفرینی، مراکز تحقیقات دولتی، مراکز انتقال فناوری، مراکز رشد و پارک های علم و فناوری، آزمایشگاه های دولتی و خصوصی، و نهادهای متنوعی چون نظام مالکیت فکری، صندوق های توسعه ملی و صندوق های سرمایه گذاری، در قالب یک نظام یکپارچه پرداخته اند که این آخرین مدل سیاست گذاری علم و فناوری شناخته می شود. با وجود آنکه در نظام نوآوری به طور مستقیم بر اخلاق تأکید نشده است، از اشارات نویسندگان و نظریه پردازان این حوزه می توان دریافت که مفهوم اخلاق در بخش «نهاد» نظام نوآوری، دارای کارکردهایی است. این تحقیق تلاش دارد ضمن واکاوی «اخلاق» در مبانی و مفروضات رویکرد نظام نوآوری، به بررسی و ارزیابی واقع گرایی یا غیرواقع گرایی اخلاقی، ذاتی یا غیری بودن ارزش های اخلاقی و تأثیر هم تکاملی نظام علم، فناوری و نوآوری با نظام اخلاقی همت گمارد.

همواره یکی از چالش های مهم دانشگاه های سازمانی، شکاف بین فضای آکادمیک دانشگاهی و نیازهای سازمان مرجع بوده است. اعضای هیئت علمی نیز به عنوان قلب حیات دهنده دانشگاه و عامل اصلی تحقق اهداف آن، همواره یکی از کانون های اصلی توجه مدیران آموزش عالی بوده اند. مسئله و چالش پژوهش حاضر عدم تطابق میان توانمندی ها، فعالیت ها و خروجی های اعضای هیئت علمی با نیازهای سازمان مرجع می باشد.باتوجه به اینکه علائم و شواهد، وجود وضعیت مسئله خیز و پیچیدگی در دانشگاه موردمطالعه نشان می دهد، این پژوهش روش «روایت پژوهیِ مسئله محور» را درراستای فهم وضعیت مسئله و چاره اندیشی برای بهبود آن به کار بسته است. مطابق با این روش ابتدا درون فهمی کنش گران اصلی با رویکرد پدیدارشناسانه انجام و رفتارها، ساختارها و انگاره های هریک استخراج و دنیای مشترک هریک از آنها معلوم می شود. در گام بعدی محقق با نگاهی انتقادی و با استفاده از اطلاعات به دست آمده، روایت خود از مسئله را بیان می نماید. دراین راستا در در گام اول سه کنش گر اصلی (اعضای هیئت علمی، مدیران دانشگاه و معاونان و مدیران سازمان مرجع) شناسایی شدند. در گام دوم، 25 نفر از افراد درگیر در مسئله، شناسایی و مورد مصاحبه عمیق قرار گرفته و دنیای مشترک کنش گران اصلی مسئله درقالب الگوی سه لایه ای ارائه شد. در گام سوم یا مرحله «برون فهمی» و نقاط کور توسط پژوهشگر روایتگری شده و درپایان نیز پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت ارائه شده است.

تبلیغات شفاهی به ابزار تبلیغی قدرت مند و منبع اطلاعاتی مهم و تأثیرگذار بر نگرش ها و رفتار خرید مصرف کننده بدل شده است. تبلیغات شفاهی در صنعت گردشگری اهمیت خاصی دارد، چون محصولات ناملموس را نمی توان قبل از مصرف به راحتی بررسی کرد. تحقیق حاضر میزان استفاده گردشگران از منبع اطلاعاتی تبلیغات شفاهی را بررسی می کند. جامعه آماری پژوهش تمامی گردشگرانی اند که در بازه زمانی انجام پژوهش به خارج از کشور سفر می کردند. پس از انجام مطالعه ای مقدماتی در بخش کوچکی از جامعه آماری، حجم نمونه 138 نفر برآورد شد. به منظور جمع آوری داده ها از روش نمونه گیری در دسترس بهره گرفته شد. برای آزمون فرضیه ها، از آزمون t تک نمونه ای، آزمون همبستگی پیرسون، تحلیل رگرسیون و تحلیل واریانس استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS بود. یافته ها نشان می دهد تبلیغات شفاهی بر تصمیم گردشگران برای سفر به کشورهای خارجی مؤثر است. جنسیت، سن، تحصیلات و تجربه سفر بر استفاده از تبلیغات شفاهی تأثیر معناداری داشت. با این حال، هدف سفر تأثیر معناداری بر استفاده از تبلیغات شفاهی نداشت.

فناوری ارتباطات یکی از صنایع بنیادین در بیشتر کشورهای دنیاست که سرعت تحول بسیاربالایی دارد. ازجمله راه های موفقیت در این صنعت حیاتی، کاهش احتمال شکست در صورت وقوع آینده های محتمل از طریق طراحی سناریوها و راهبردهای انعطاف پذیر برای آینده است. از جمله روش های رایج سناریونویسی رویکرد عدم قطعیت با استفاده از روش شبکه جهانی کسب وکار می باشد. در این روش، هر سناریو از تقاطع دو یا سه نیروی پیشران دارای عدم قطعیت بالا ساخته می شود. از طرف دیگر هر سناریو دارای متغیرهایی است که در تعامل با هم هستند وممکن است اندک تغییر در یکی ازمتغیرها تاثیر بزرگی برسایر متغیرها داشته باشد که این مساله می تواند در حوزه سیاست گذاری حائز اهمیت باشد. بدین منظور، مدل سازی سناریو به عنوان یک سیستم پویا این قابلیت را فراهم می سازد که مخاطرات و فرصت های آینده به صورت برجسته تر درک شود. در این مقاله با استفاده از رویکرد پویایی سیستم، یک مدل دینامیک از یک سناریو در حوزه ارتباطات با توسعه طرح پامفا ارائه گردیده وسپس به کمک نرم افزار ونسیم به بررسی اثرات اجزای مختلف این سناریو بر یکدیگر در 5 وضعیت مختلف پرداخته شده است تا تعیین شود که تولید ناخالص داخلی تحت تاثیر چه متغیرهایی بیشترین افزایش را دارد و یا افزایش بودجه دولت، توسعه زیرساخت را بیشتر متاثر می کند یا تولید تجهیزات IC و یا سیاست های حمایتی دولت (وام و معافیت های مالیاتی) ویا سرمایه گذاری بخش خصوصی به چه صورت می تواند باشد.

مدیریت فناوری، دانشی است که در پیمودن مسیر پیشرفت علمی و فناورانه کشور نقشی راهبردی برعهده دارد. اما رشد و توسعه ی این دانش، خود مستلزم سیاست گذاری و این به نوبه ی خود، نیازمند شناخت دقیق وضعیت موجود در کشور در این حوزه است. نقشه علم، ابزاری است که قادر است این شناخت را برای سیاست گذاران و مدیران علم و فناوری ایجاد کند. این گونه مصورسازی های حوزه های علمی، درصدد فهم وضعیت دانش موجود و هدایت سیاست های علمی اند؛ اگرچه این پژوهش ها به خودی خود پیشنهادات و یا گزینه های سیاستی خاصی ارائه نمی کنند. در این پژوهش، با گردآوری بیش از 1600چکیده «مقاله چاپ شده در مجلات، مقاله ارائه شده در کنفرانس ها، پایان نامه های دانشجویی و کتب» به زبان فارسی در حوزه مدیریت فناوری که از فروردین ماه سال 1380 تا شهریور ماه سال 1389 نوشته شده اند و تحلیل آن ها با استفاده از روش «تحلیل هم رخدادی کلمات»، نقشه مفهومی رشته مدیریت فناوری (تشکیل شده از 54 مفهوم) حاصل شده و سپس با استفاده از نرم افزار مصورساز VOSviewer، به صورت گرافیکی در فضایی دو بعدی ترسیم شده است. در این نقشه دو بعدی، می توان به «حجم دانش موجود در کشور و نحوه ی پراکندگی آن در هر زیرحوزه از این رشته» و «میزان ارتباط این زیرحوزه ها با یکدیگر در دانش موجود کشور» پی برد. این نقشه، از نوع نقشه های بر اساس فاصله است که در آن، فاصله کمتر بین دو مفهوم، نشان دهنده ارتباط قوی تر بین آن دو و مساحت بزرگتر دایره مربوط به هر مفهوم، بیان کننده میزان اهمیت آن مفهوم در دانش موجود کشور است. همچنین نقشه چگالی ترسیم شده، بخش های مهم تر هر نقشه را به خوبی نمایان می کند. بر اساس نقشه حاصل شده از تحلیل کل مدارک، «تحقیق و توسعه، نوآوری، مدیریت دانش، سیاست گذاری صنعتی، تجاری سازی فناوری، و سیاست گذاری علم و فناوری» پرکاربردترین موضوعات در دانش مدیریت فناوری در ایران هستند.

توسعه مبتنی بر دانایی و حکمت، آخرین دستاورد جامعه جهانی در مسیر خروج از توسعه نیافتگی و ارتقای سطح توسعه در سطح ملی، منطقه ای و جهانی است که این امر، مورد توجه سیاستگذاران و برنامه ریزان کلان کشور در قالب چشم انداز 20 ساله و برنامه چهارم توسعه کشور قرار گرفته است. این نوع از توسعه با الویت بخشی به نهاده های دانشی (ضمنی و صریح) توسعه و اقتصاد حاصل از آن، برهم افزایی نهاده های دانشی و غیردانشی تاکید می ورزد. نکته اساسی در طراحی و اجرای این توسعه، توجه به مبانی ارزشی مستحکم و مشترک جامعه بشری براساس نظریه خودسازماندهی و از طریق یکپارچه سازی علم، فناوری و اخلاق است. همچنین برای تحقق این نوع از توسعه، کشورهای پیشرو، دانشگاه کارآفرین را مغز اصلی و بازوی توانمند می دانند. این دانشگاه حاصل تحولات چند صد ساله در دانشگاه و ترکیب نقش های آموزشی، پژوهشی بنیادی، پژوهشی کاربردی و توسعه فناوری جهت تحقق مستمر نوآوری تکنولوژیک، کارکرد موثر و کارای نظام ملی (جهانی) نوآوری است که خلق و توسعه دائم معرفت ارزش مدار، ثروت و رفاه عادلانه و اشتغال پایدار و ارتقای سطح فیزیکی و روانی محیط کار، زیست و زندگی را در پی دارد. برای تحقق و ارتقای فرایندی و کارکردی دانشگاه کارآفرین، مهمترین نقش اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، ارتباط موثر صنعت، دانشگاه و دولت است. با واگذاری بسیاری از نقش های دولت به صنعت و دانشگاه، این دو رکن، مهم ترین نهادهای تشکیل و توسعه دانشگاه کارآفرین، نظام ملی نوآوری و نهایتا توسعه مبتنی بر دانایی هستند. امید است این سمینار که حاصل ترکیبی از تحقیقات دانشگاهی، رساله دکترا و تجربیات علمی-صنعتی است بتواند گام کوچکی در جهت تبیین زیرساخت های تحقق چشم انداز بیست ساله کشور بردارد.

برای تحقق توسعه تکنولوژی به عنوان زیرساخت اساسی توسعه پایدار کشور به ویژه در سطح ملی و بنگاه های ملی، اجماع بر تعاریف واژگان کلیدی و شناخت نسبت به روش شناسی های مطرح از نخستین گام های غیر قابل اجتناب است. در این مقاله پس از تمرکز بر مقدمات موضوع، روش شناسی های مطرح در توسعه تکنولوژی به بوته بررسی و نقد سپرده می شود و با احصای اقتضائات ملی توسعه استراتژیک تکنولوژی و طرح موضوع نظام ملی نوآوری به ویژه ارتباط دو نهاد کلان صنعت و دانشگاه به عنوان پایه های اساسی توسعه استراتژیک تکنولوژی در این نظام، متدولوژی دو پروژه پایان یافته، در فضای تکنولوژی های سطح بالا معرفی و تبیین می گردد.

پژوهش را می توان جستجوی نظام یافته وقایع و پدیده ها برای کشف حقایق و دستیابی به داشته های جدید معرفی کرد. فرآیند پژوهش و مدیریت این فرآیند در هر سه سطح فردی، گروهی و سازمانی به ویژه اگر تحقیقات دانشگاهی مدنظر باشد از مسائل پراهمیت و بحث برانگیز است. بر کسی پوشیده نیست که دانشگاه کارآمد، آموزش، پژوهش، فرهنگ سازی و ارائه خدمات کارآمد و در نهایت توسعه پایدار را در پی دارد. مطالعه حاضر براساس ماهیت اکتشافی خویش قصد دارد در دانشکده های مدیریت، اقتصاد و روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران و به کمک مصاحبه و تحلیل سلسله مراتبی (AHP) به بررسی و نقد وضعیت مدیریت پژوهشی به خصوص سنجش حد تمایل مدیریت به اعتماد یا کنترل پژوهشگران و فرآیند پژوهش بپردازد. نتایج نشان داد که مدیران و خبرگان پژوهشی معتقدند که مدیریت پژوهشی در دانشکده های مذکور پیش از کنترل پژوهشگران گرایش زیادی به اعتماد به آنها دارد. در این دانشکده ها حد مطلوب این بود که بیشتر از استفاده از فرآیندهای کنترلی، باید به پژوهشگر اعتماد کرد. یک معیار اعتماد را می توان رتبه علمی پژوهشگر دانست یعنی هرچه رتبه علمی پژوهشگر بالاتر باشد، بیشتر می توان به او اعتماد نمود.