نصیبه اسماعیلی

امروزه کاربرد مدل سازی عامل محور به منظور تجزیه و تحلیل مسائل جمعیتی مورد توجه جمعیت شناسان قرار گرفته  و جایگاه جمعیت شناسی در شناخت عمیقتر روندهای جمعیتی را ارتقاء بخشیده است . هدف از مقاله حاضر، بررسی سیر تکاملی جمعیت شناسی از ابتدا تا پیدایش و استفاده از مدل سازی عامل محور در مطالعات جمعیتی است. با مرور ادبیات موضوع، عدم توانایی پارادایم های جمعیتی در برقراری ارتباط بین سطوح خرد و کلان به عنوان یک محدودیت در تحلیل مسائل پیچیده جمعیتی روشن می شود. امروزه با توجه به توسعه ریاضیات و تولید نرم افزارها و پردازنده های قوی، مدل سازی عامل محور در بین جمعیت شناسان اهمیت ویژه ای دارد. سیاست گذاری مبتنی بر مدل سازی عامل محور به عنوان یک راهکار کارآمد با قابلیت تحلیل روابط بین سطح خرد و سطح کلان، احتمال تحقق اهداف دنبال شده به وسیله سیاست گذاریهای کلان را افزایش می دهد. این مقاله، با مرور سیر تکاملی پارادایم های مختلف و بیان ضرورت بهره گیری از رویکرد مدل سازی عامل محور در فرآیند تحلیل مسائل جمعیت شناسی، جایگاه مدل سازی عامل محور به همراه نقاط قوت وضعف آن در مقایسه با سایر پارادایم ها را بررسی و معرفی می کند. در پایان پیشنهاداتی برای استفاده از مدل سازی عامل محور در تحلیل مسائل جمعیتی ایران ارائه می شود.

مدل های نظری و شواهد تجربی بیانگر رابطه پیچیده، چندوجهی و متقابل تحصیلات و مهاجرت است. در ایران، مهاجرت داخلی نقش زیادی در پویایی و جابه جایی افراد تحصیل کرده و سرمایه انسانی دارد، و در مقابل، تحصیلات نیز نقش مهمی در تصمیم گیری و اقدام به مهاجرت افراد دارد. هدف این مقاله بررسی تأثیر تحصیلات بر مهاجرت های بین شهرستانی در بسترهای مختلف توسعه ای با استفاده از داده های سطح خرد (فردی) و سطح کلان سرشماری 1395 می باشد. نتایج نشان داد موازنه مهاجرت بین شهرستانی در دوره 95-1390 در سه چهارم شهرستان های کشور منفی بوده است. همچنین، نتایج بیانگر رابطه مثبت تحصیلات دانشگاهی با میزان خالص مهاجرت بین شهرستانی است. البته، رابطه تحصیلات دانشگاهی با میزان خالص مهاجرتی، در بسترهای مختلف توسعه ای متفاوت بدست آمد؛ در شهرستان های کمتر توسعه یافته، نسبت بالای جمعیت تحصیل کرده دانشگاهی منجر به موازنه مهاجرتی منفی بیشتر شده است. در مقابل، در شهرستان های توسعه یافته، نسبت بالای جمعیت تحصیل کرده دانشگاهی با موازنه مثبت مهاجرتی بیشتر همراه است. علاوه بر این، نتایج تحلیل داده های فردی نشان داد که شدّت مهاجرت با افزایش سطح تحصیلات بطور معناداری افزایش می یابد. به طوری که، شاخص شدّت مهاجرتی برای افراد با تحصیلات دکتری حدود ده برابر افراد بی سواد بوده است. از اینرو، در موازنه مهاجرتی، شهرستان های توسعه یافته سرمایه انسانی بیشتری بدست آورده و در مقابل شهرستان های توسعه نیافته، جمعیت تحصیل کرده دانشگاهی و سرمایه انسانی شان را از دست می دهند. تداوم چنین وضعیتی منجر به تشدید نابرابری های اجتماعی منطقه ای در کشور می شود.

ایران از دهه 1380 تاکنون در زمره کشوهای با سطح باروری زیر سطح جانشینی قرار گرفته است. رفتارهای باروری با طیف گسترده ای از عوامل خرد و کلان مرتبط و همبسته می باشند. این مقاله با هدف بررسی عوامل فردی و استانی مؤثر بر باروری در ایران با استفاده از یک رویکرد تحلیل چندسطحی انجام شده است. داده های خرد سرشماری سال 1395 برای نمونه 7000 نفری از زنان 49-15 ساله برای 31 استان کشور با استفاده از نرم افزار HLM مورد تحلیل قرار گرفت. رفتار باروری براساس شاخص تعداد فرزندان زنده بدنیا آمده (CEB) اندازه گیری شد. نتایج نشان داد متغیرهای سطح فردی شامل تحصیلات، اشتغال، و محل سکونت شهری روستایی بطورمعناداری با رفتار باروری رابطه دارند. در سطح استانی عواملی نظیر میزان شیوع روش های پیشگیری از بارداری، ضریب نفوذ اینترنت، و شاخص توسعه یافتگی با باروری رابطه معناداری دارند. نفوذ و اثرگذاری عوامل فردی (به ویژه تحصیلات) بر رفتار باروری قوی تر از عوامل سطح استانی می باشد. در نهایت، کاربرد نتایج مقاله در درک پویایی باروری در ایران و سیاستهای جدید افزایش باروری به بحث گذاشته شده است.

کشور ایران از دهه 1380 به عنوان یکی از کشورهای دارای باروری پایین تر از سطح جانشینی شناخته می شود. بر این اساس، برنامه ریزان و سیاستگذاران به دنبال ارائه راهکارهای مناسب و کارآمد با هدف افزایش باروری هستند. هدف مقاله حاضر شناسایی و اولویت دهی به شاخص های تأثیرگذار بر باروری در ایران با استفاده از مدل ارزیابی مبتنی بر فرایند تحلیل سلسله مراتبی است. بدین منظور، پرسشنامه خبره طراحی و توسط خبرگان علمی تکمیل شد و سپس نتایج استخراج شده از پرسشنامه ها با استفاده از نرم افزار اکسپرت چویس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده مبیّن این است که بر اساس دیدگاه خبرگان، شاخص رسانه های جمعی بیشترین اثرگذاری و شاخص وضعیت اقتصادی خانوار دارای کمترین اثر در باروری زنان است. از بین شاخص های رسانه، تلویزیون و اینترنت و شبکه های مجازی تأثیر قابل توجهی بر بارروی دارند.  از دیدگاه خبرگان در بین زیر شاخص های موثر بر باروری، تقسیم کار برابر بین زن و مرد در خانواده رتبه اول را در بین شاخص های مؤثر بر باروری به خود اختصاص داده است. تجربه کشورهای با باروری پائین بیانگر تاثیر گذاری مثبت برابری جنسیتی بر نگرش و رفتار باروری در خانواده است، و از این رو تاکید بر این مهم در محتوی برنامه های رسانه ای می تواند بطور غیر مستقیم بر نگرش و رفتار زوجین در مورد فرزندآوری موثر باشد.  به نظر می رسد از دیدگاه خبرگان علمی در این مطالعه، فرهنگ سازی هدفمند درمورد افزایش باروری از طریق شناخت مخاطبین آگاه و تحصیلکرده و بهره گیری از شواهد علمی و ارائه مطالب اقناعی برای آنان نقش مؤثری در تغییر ایده و رفتار زوجین در مورد باروری داشته باشد. بدیهی است ایجاد بسترهای لازم برای تحقق ایده های جوانان و زوجین در مورد ازدواج و فرزندآوری نیز نقش مهمی ایفا می کند.

یکی از اهداف مهم در جمعیت شناسی کمک به اتخاذ سیاست های مناسب و تأثیرگذار در مواجهه با باروری پایین می باشد. این موضوع برای ایران با توجه به تجربه باروری پایین تر از حد جانشینی اهمیت ویژه ای دارد، و در سال های اخیر مطالعاتی با استفاده از روش های تحلیلی برای تبیین باروری انجام شده است. در این مقاله ابتدا ضمن مروری اجمالی بر این مطالعات، روش های تحلیلی تبیین باروری پایین نقد و بررسی می شود. عدم وجود یک رابطه خطی، یکنواخت و همگن بین متغیرهای مستقل تأثیرگذار بر باروری پایین و عدم درک عمیق از سیستم پیچیده باروری پایین مواردی هستند که در مطالعات انجام شده مشهود است. روش مدل سازی عامل بنیان به عنوان یک ابزار تکنیکی و راهکار مناسب مبتنی بر برنامه نویسی کامپیوتری معرفی می شود که می تواند محدودیت های موجود در روش های تحلیلی را بر طرف نماید. امکان ایجاد ارتباط بین سطوح خرد و کلان، و نیز مدل سازی سیستم های پیچیده نقاط قوت روش های عامل بنیان در تبیین باروری پایین می باشند.

با توجه به کاهش باروری در سال های اخیر و هم زمانی آن با تغییرات نگرشی و فرهنگی مقاله پیش رو بررسی و پیش بینی رفتار باروری زنان استان تهران با استفاده از مدل سازی عامل بنیان و تمرکز بر رویکرد فرهنگی در قالب سناریوهای تغییر نگرش به سقط جنین، اهمیت دینداری و تأثیر وسایل ارتباط جمعی را مورد توجه قرار می دهد. در ساخت مدل عامل بنیان داده های تهیّه شده در طرح بررسی تحولات باروری (1396) مورد استفاده قرار گرفت. فرایند پیاده سازی عامل ها و اجرای شبیه سازی در نرم افزار انی لاجیک انجام شد. نتایج شبیه سازی، میزان باروری کل زنان استان تهران را 06/1 فرزند در سال 1408 پیش بینی می نماید. در بخش دیگری از شبیه سازی ها با فرض سناریوهای افزایش و کاهش اهمیت دینداری زنان این عدد به ترتیب به مقادیر 07/1 و 03/1 فرزند می رسد. در صورت تحقق سناریوی افزایش و کاهش نگرش مثبت به سقط جنین میزان باروری به ترتیب اعداد 02/1 و 07/1 فرزند را به خود اختصاص خواهد داد و اگر افزایش آگاهی و اقناع سازی توسط رسانه های جمعی نیز در نظر گرفته شود میزان باروری کل به 16/1 فرزند خواهد رسید. البته با توجه به افزایش سواد و آگاهی جامعه هدف و نیاز به برنامه ریزی مبتنی بر شواهد علمی، رسانه زمانی می تواند به عنوان بازویی توانا در راستای سیاست های افزایش باروری کارآمد باشد که نخبگان متخصص نسبت به آن اقناع شده و با مخاطبین گفتمان اقناعی داشته باشند. این مهم باید همواره مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان قرار گیرد.

کاهش باروری به زیر سطح جانشینی و پایین تر از آن در ایران، سیاستگذاران را به ارائه تسهیلاتی برای افزایش فرزندآوری زنان متوجه کرده است، با اینحال تاثیر مشوقهای باروری به دقت بررسی و ارزیابی نشده است. مقاله حاضر، با استفاده از داده های طرح بررسی تحولات باروری در استان تهران (1396) با حجم نمونه حدود 1500 خانوار، رفتار پیچیده باروری پایین را با استفاده از مدل سازی عامل بنیان در نرم افزار انی لاجیک پیش بینی می نماید. سناریوهای مختلفی از جمله سناریوهای اقتصادی، ارائه تسهیلات دولتی، افزایش تعداد ازدواج، کاهش میانگین سن ازدواج و سناریو ترکیبی در نظر گرفته شد. نتایج شبیه سازی روند نزولی برای باروری در استان تهران برای ده سال آینده را نشان داد و براساس آن میزان باروری کل از رقم 1.4 فرزند در سال 1398 به 1.06فرزند در سال 1408 خواهد رسید، ولی افزایش 20 درصدی تعداد ازدواج زنان، می تواند میزان باروری کل را از 1.60فرزند به 1.26فرزند در سال 1408 افزایش دهد. نتایج شبیه سازی سناریوی ترکیبی نیز نشان داد که درصورت کاهش میانگین سن ازدواج در کنار بهبود شرایط فرزند آوری، میزان باروری کل به 6/1 فرزند در سال 1408 افزایش خواهد یافت. نتیجه سیاستی تحقیق حاضر بیانگر این است که برنامه های افرایش جمعیت بایستی با در نظرداشت میزان تاثیرگذاری عوامل تشویقی بر رفتارهای باروری زوجین تدوین شوند تا ضمن تحقق باروری ایده آل و قصد شده آنان، دستیابی به اهداف سیاست های جمعیتی را تسهیل نمایند.  

زنان در فرایند مهاجرت یک عامل تعیین کننده محسوب می شوند که می توانند در تمامی مراحل مهاجرت نقش تأثیرگذاری را ایفا نمایند. امروزه، زنان به عنوان کارگزاران مستقل، حامیان و برنامه ریزان خانواده مهاجرت می کنند. این تحقیق به بررسی نقش زنان در فرایند مهاجرت به شهر همدان و عوامل مؤثر بر آن می پردازد. روش تحقیق این مطالعه از نوع پیمایش می باشد و داده های بررسی با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه با افراد نمونه گردآوری شده است. شیوه نمونه گیری این مطالعه، نمونه گیری خوشه ای و تصادفی سیستماتیک می باشد . بررسی روابط دو متغیری و آزمون فرضیات تحقیق نیز نشان داد که از مجموع 5 فرضیه مطرح شده تنها یک فرضیه ردّ شد. علاوه بر این، نتایج رگرسیون لوجستیک نشان داد چهار متغیر تحصیلات زنان، سن هنگام مهاجرت، میزان استقلال زنان قبل از مهاجرت و سال ورود به شهر همدان از سطح معناداری لازم برخوردار بوده و در مدل باقی ماندند. این چهار متغیر حدود 32 درصد واریانس متغیر وابسته را تبیین نموده اند. داده های حاصل از این پژوهش نشان داد که به تدریج ساختار تصمیم گیری درباره مهاجرت از مردان به زنان تسری پیدا کرده است و در نتیجه زنان با گذشت زمان و افزایش منزلت اجتماعی خود، نقش مهم تری را در این فرآیند به عهده دارند.

بیش از 70 درصد از جمعیت ایران در سنین کار و فعالیت بوده و این کشور در حال حاضر در پنجره جمعیتی قرار دارد. با توجه به قرار گرفتن کشور ایران در دوره پنجره جمعیتی، افزایش میزان مشارکت نیروی کار می تواند بستری مناسب برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم سازد. پیش بینی میزان مشارکت نیروی کار به واسطه تأثیر آن بر رشد اقتصادی در کشور می تواند نگرش عمیق تر و جامع تری نسبت به مقوله عرضه نیروی کار به منظور سیاست گذاری و برنامه ریزی فراهم نماید. یقیناً دانش از بازخورد یک تصمیم در آینده و ارائه برنامه ای جامع و هدفمند رشد و توسعه اقتصادی مطلوب را به همراه خواهد داشت. مقاله حاضر، با تکیه بر شبیه سازی مبتنی بر شبکه های عصبی به دنبال پیش بینی میزان مشارکت در نیروی کار زنان، مردان و کل جمعیت مربوط به سالهای 1397 تا سال 1407 در یک بازه 10 ساله متوالی می باشد. شبیه سازیها در نرم افزار متلب و بر پایه داده های سازمان بین المللی کار انجام شده است. این داده ها مربوط به 27 سال متوالی از سال 1369 تا 1396 می باشد. نتایج روند نزولی در میزان مشارکت نیروی کار مردان، زنان و کل جمعیت تا سال 1407 را نشان می دهند. بر مبنای نتایج شبیه سازی میزان مشارکت نیروی کار مردان، زنان و جمعیت کل 15 تا 64 ساله از سال 1397 تا سال 1407 به ترتیب از حدود 5/74 به 5/73 درصد، از 16/0 به 14/0 درصد و از 5/46 به 5/44 درصد تغییر خواهند نمود. نتایج مقاله حاضر زنگ هشداری است برای برنامه ریزان و سیاست گذارن در سطح کلان جهت توجه ویژه به برنامه ریزی های هدفمند در حوزه اشتغال و سرمایه گذاری تا بتوانند بهترین بهره برداری را از فرصت قرار گرفتن در پنجره جمعیتی برای کشور تأمین نمایند.

افزایش سن ازدواج به عنوان شاخصی تاثیر گذار بر تاخیر در تشکیل خانواده و کاهش باروری از اهمیت ویژه ای برخودار است. از آنجا که افزایش سن ازدواج از عوامل متعددی تاثیر می پذیرد، رتبه بندی این عوامل می تواند در سیاست گذاری-های هدفمند نقش آفرین باشد. در مقاله حاضر از روش تحلیل سلسله مراتبی و مصاحبه با خبرگان به منظور رتبه بندی عوامل تاثیرگذار بر افزایش سن ازدواج استفاده شده است. بدین منظور، پرسشنامه خبره طراحی و توسط 11نفر از خبرگان علمی تکمیل شد. یافته ها نشان داد که شاخص کاهش ارزش ازدواج، کم رنگ شدن اعتقادات مذهبی و توانمند بودن زنان به ترتیب اثرگذارترین شاخص ها و گسترش ارتباط دوستی پسران و دختران قبل از ازدواج، گسترش فیلم های شبکه های خانگی، سینمایی و دغدغه تامین مسکن مناسب به ترتیب مهم ترین زیر شاخص های موثر بر افزایش سن ازدواج جوانان از دیدگاه خبرگان علمی محسوب می شوند. پیشنهادات سیاستی حاکی از این است که سیاستگذاری ها وبرنامه ریزی های اثرگذار مشوق ازدواج با هدف ایجاد نگرش مثبت در امر ازدواج از طریق پویش های رسانه ای برای ازدواج از یک سو و بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی جوانان برای رسیدن به یک نتیجه مطلوب در سیاستگذاری های جمعیتی از سوی دیگر می توانند توامان راهکاری تاثیر گذار بر فراهم سازی ازدواج به موقع باشد.

منابع انسانی ارزشمند نظیر افراد نخبه و کارآمد علمی در یک جامعه در عرصه های مختلف ملی نقش حیاتی ایفا کرده و از اینرو، مدیریت مطلوب و هدفمند این سرمایه های ارزشمند امری مهم به شمار می آید. با توجه به اهمیت مهاجرت نخبگان علمی و تأثیر منفی آن بر فرآیند توسعه در کشور، مطالعه حاضر به بررسی و شناسایی عوامل موثر بر مهاجرت نخبگان علمی در کشور ایران می پردازد. در این مطالعه از مدل ارزیابی مبتنی بر فرآیند تحلیل سلسله مراتبی به منظور رتبه بندی عوامل موثر بر مهاجرت نخبگان علمی به عنوان ابزاری کارآمد استفاده شده است. در همین راستا، ابتدا پرسشنامه خبره طراحی و در ادامه توسط خبرگان دانشگاهی تکمیل شده است. نتایج مطالعه حاضر مبین این مهم است که براساس دیدگاه خبرگان شاخص جهانی شدن بیشترین اثر گذاری را بر مهاجرت نخبگان علمی ایرانی دارد. مقاله حاضر ایجاد شبکه هایی متشکل از متخصصان ایرانی در خارج از کشور به منظور همکاری به صورت پاره وقت با مراکز علمی داخلی به عنوان راهکار کوتاه مدت و ایجاد فضای مناسب در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای حفظ متخصصان کشور و جلوگیری از مهاجرت آن ها به خارج از کشور را به عنوان یک راهکار بلند مدت پیشنهاد می نماید. 

جنسیت، یکی از مهمترین بسترهای اجتماعی مهاجرت محسوب می شود. تا چند دهه اخیر مهاجرت بیشتر پدیده ای مردانه قلمداد می شد، حال آنکه امروزه زنان نیز به مهاجرت می پردازند و نزدیک به نیمی از حرکات مهاجرتی را شکل می دهند. تغییرات ساختاری و نگرشی در مورد موقعیت زنان و مشارکت های اجتماعی آنها،  باعث افزایش توقعات، آرزوها و تمایلات اقتصادی و اجتماعی زنان شده است و آنان برای دسترسی به فرصت ها و موقعیت های اجتماعی و اقتصادی بالاتر، دست به مهاجرت می زنند. با توجه به افزایش نقش زنان در فرآیندهای مهاجرتی در ایران و همچنین وجود خلاهای تحقیقاتی در این زمینه، این مقاله به بررسی مهاجرت های شغلی و تحصیلی زنان جوان و عوامل موثر بر آن در ایران در دوره 90-1385 می پردازد. روش مورد استفاده، تحلیل ثانویه داده های دو درصدی سرشماری 1390 است. در دوره1390-1385 حدود 5/5 میلیون نفر در کشور مهاجرت داشته اند که 52 درصد آنها مرد و 48 درصد زن بوده اند. نتایج بررسی نشان داد که حدود یک پنجم زنان جوان به دلایل شغلی و تحصیلی مهاجرت و جا به جایی داشته اند. نتایج تحلیل چند متغیره نشان داد که وضعیت تاهل (مجرد بودن زنان)، سرپرست خانوار بودن زنان، ضریب نفوذ اینترنت، تحصیلات دانشگاهی و مشارکت اقتصادی آنان از مهمترین عوامل اثر گذار بر مهاجرت های شغلی و تحصیلی زنان در سال های اخیر می باشد. از این رو، افزایش سطح تحصیلات زنان در ایران و به تبع آن تحرک اجتماعی و ورود به بازار کار زنان منجر به حرکات مکانی و مهاجرتی بیشتر در ایران خواهد شد.