مهدی قربانخانی

آموزش مجازی، فرصتی بی بدیل برای رویارویی با محدودیت های آموزش حضوری، تحقق آرمان آموزش برای همه و زمینه سازی برای توسعه پایدار و متوازن در کشور است. پژوهش حاضر، با هدف تحلیل ادراک و تجربه زیسته دانشجویان و استادان دانشگاه از چالش های آموزش مجازی در نظام آموزش عالی انجام شده است. بدین منظور با بهره گیری از روش کیفی و با رویکرد پدیدارشناسی به شناسایی و بازنمایی پدیده مورد بررسی پرداخته شد. داده ها با استفاده از نمونه گیری هدف مند و مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته با بیست نفر از دانشجویان و مدرسان دوره های مجازی دانشگاه تهران گردآوری شد و به روش کلایزی تحلیل گردید. در شانزدهمین مصاحبه، اشباع نظری داده ها حاصل شد. اما، به منظور اعتباربخشی یافته ها، مصاحبه ها تا بیستمین نفر ادامه یافت. تحلیل داده های حاصل از مصاحبه ها، منجر به شناسایی 5 مقوله اصلی گردید که شامل چالش های «مربوط به دانشگاه»، «مربوط به استاد»، «مربوط به دانشجو»، «مربوط به سامانه» و «مربوط به کلاس» است. یافته ها نشان داد که آموزش های مجازی در نظام آموزش عالی با چالش های متنوع و متفاوتی مواجه هستند و تا رسیدن به شرایط بهینه، فاصله دوچندانی داشته و بهبود کیفیت آن، مستلزم نگاه جدی متولیان و دوری از طرز تلقی آموزش درجه دوم به این قبیل آموزش ها است.

کیفیت و کمیّت خلق دانش در هر جامعه ای، بستر تحول بنیادین و توسعه پایدار و متوازن را قوام می بخشد. پژوهش حاضر با هدف تحلیل ادراک نخبگان و فرهیختگان دانشگاهی از موانع خلق دانش در حوزه علوم انسانی انجام شده است. بدین منظور با بهره گیری از ظرفیت شگرف روش های کیفی و با رویکرد پدیدارشناسی به شناسایی و بازنمایی عمق پدیده مورد بررسی پرداخته شد. داده ها با استفاده از نمونه گیری هدفمند از نوع زنجیره ای و مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته با 27 نفر از نخبگان و استادان دانشگاه تهران گردآوری شد و بر پایه راهبرد هفت مرحله ای کُلایزی تحلیل گردید؛ تحلیل داده ها به شناسایی 7 مضمون اصلی شامل «موانع فرهنگی و اجتماعی»، «موانع اقتصادی»، «موانع ارتباطی»، «موانع فردی»، «موانع مرتبط با امکانات» و «موانع مرتبط با سیاست گذاری و برنامه ریزی» منتهی گردید. استیلای رویکرد کمّی گرا در تصمیم گیری های آموزشی و پژوهشی، زمینه شکل گیری گفتمان خلق دانش بومی و حرکت در راستای تحقق مرجعیت علمی را با چالش هایی جدی همراه ساخته است. ضرورت دارد ضمن حرکت در راستای نهادینه سازی گفتمان تحول، جایگزینی رویه های خلق دانش و ارزش آفرینی بجای تمرکز و تأکید افراطی بر تولید و تعدد مقاله ها و بازاندیشی و بازنگری در سیاست ها و به تبع آن، تدوین برنامه جامع اقدام، در دستور کار قرار گیرد.

ارزشیابی کاذب از مخرب ترین کژکارکردهای موجود در نظام آموزشی است که ماهیت و تبعات مُخربش کمتر شناخته شده است. پژوهش حاضر، با هدف شناسایی تبعات شکل گیری فرهنگ ارزشیابی کاذب در مدارس ابتدایی انجام گرفته است؛ شرکت کنندگان با استفاده از نمونه گیری هدفمند و راهبرد ملاکی، از میان معلمان، مدیران مدارس و متخصصان حوزه سنجش آموزش انتخاب شدند و پس از 27 مصاحبه، اشباع نظری داده ها حاصل شد. داده ها با مصاحبه نیمه ساختار یافته گردآوری ، و با استفاده از راهبرد کُلایزی در نرم افزار مکس. کیو.دی. ای تحلیل شد. به منظور افزایش اتکاپذیری، تأییدپذیری، و باورپذیری صحت داده ها، از شیوه های «بازرسی و بازبینی در زمان کُدگذاری»، «بهره گیری از نظرات همکاران پژوهشی و تأیید آن ها»، «تبیین جزئیات دقیق فرایند گردآوری و تحلیل داده ها»، «درگیری طولانی مدت»، سه سو سازی و تحلیل موارد منفی استفاده شد. در نهایت، 5 مضمون اصلی شامل تبعاتی برای دانش آموزان، معلمان، خانواده ها، جامعه و نظام آموزشی شناسایی شد. یافته ها نشان دهنده گستره وسیع آسیب ها ناشی از شکل گیری این پدیده است و زنگ خطری برای سیاست گذاران آموزشی است تا با اتخاذ تدابیر اندیشمندانه مانع از بروز و تشدید چنین تبعاتی شوند. شواهد نشان می دهد، کم توجهی به اصول سنجش آموخته ها در نظام آموزش ابتدایی و نبود سازوکارهای مستقل از نظام آموزشی و مؤسسات اعتبارسنجی برای سنجش ملی کیفیت فرایند یاددهی یادگیری در نظام آموزش ابتدایی، زمینه را برای شکل گیری و تشدید فرهنگ ارزشیابی کاذب و تبعات ناشی از آن فراهم کرده است.

نظام آموزشی در هرکشوری فراتر از توان، امکان و انگیزه های معلمانش توسعه نمی یابد. معلم، عامل اصلی اجرای برنامه های تربیتی در مدرسه است. هدف این مطالعه، شناسایی عوامل، ملاک ها و نشانگر های مناسب برای سنجش آمادگی معلمی در دوره ابتدایی است. بدین منظور مرور منظمی در پژوهش های پیشین در بازه زمانی 2000-2021 انجام شد و پایگاه های داده های علمی شامل پروکوئست، اریک، گوگل اسکالر، پایگاه مرکز داده های علمی جهاد دانشگاهی، پرتال جامع علوم انسانی و بانک اطلاعات نشریات کشور مورد جست وجو قرار گرفتند. پس از تدوین و اعمال ملاک های ورود و خروج و کنارگذاری مقالات نامتناسب با هدف پژوهش براساس بیانیه پریزما، 67 مقاله باقی ماند. نتیجه بررسی مقالات به شناسایی 191 نشانگر، 21 ملاک و 8 عامل اصلی منتهی شد. پس از دسته بندی یافته های مرحله مرور پیشینه، با مراجعه به کارشناسان در قالب مراحل فن دیمتل به عنوان یکی از انواع روش های تصمیم گیری گروهی بر اساس مقایسه های زوجی و قضاوت کارشناسان، میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری هریک از ملاک ها مورد محاسبه قرار گرفت؛ یافته ها بیانگر آن بود که 5 ملاک اول به ترتیب میزان تأثیرگذاری شامل استعداد تدریس، حساسیت اخلاقی، تعهد و مسئولیت پذیری، تربیت عقلانی اخلاقی و پژوهش محوری است و همچنین با حذف میزان تأثیرپذیری ملاک ها و محاسبه خالص میزان تأثیرگذاری، برترین ملاک ها به ترتیب شامل پیش نیاز های اساسی معلمی، توانمندی های عمومی و برتر ذهنی، استعداد تدریس، ویژگی های نگرشی و عاطفی و مهارت های ارتباطی هستند. نتایج رتبه بندی ها نشان می دهد که ملاک های مربوط به عامل پیش نیاز های معلمی دارای بیشترین اثرگذاری هستند.

زمینه سازی برای تحقق مرجعیت علمی، از مهمترین اهداف راهبردی نظام جمهوری اسلامی و قلب تپنده و پیش نیاز اصلی شکل گیری و بالندگی تمدن جدید ایرانی اسلامی است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی موانع و چالش های دستیابی به مرجعیت علمی در حوزه علوم انسانی و تبیین کژکارکرد های بازدارنده انجام شده است. بدین منظور با معناکاوی در ادراک نخبگان و فرهیختگان دانشگاهی و بهره گیری از رویکرد کیفی و روش نظریه داده بنیاد، به شناسایی و تبیین پدیده مورد بررسی پرداخته شد. داده ها با استفاده از نمونه گیری هدفمند از نوع راهبردهای زنجیره ای و نظری و مصاحبه نیمه ساختاریافته با 31 نفر از نخبگان و استادان دانشگاه گردآوری شد و به روش کدگذای باز، محوری و گزینشی تحلیل گردید؛ تحلیل داده های حاصل از مصاحبه ها به شناسایی 7 مقوله اصلی منجر گردید که شامل "زمینه های فرهنگی و اجتماعی"، "زمینه های ساختاری"، "کژکارکرد های نظام آموزش و پژوهش"، "ناهمسویی های بینشی و انگیزشی"، "کژکارکرد های تخصیص منابع و امکانات"، "کژکارکرد های سیاست گذاری و برنامه ریزی " و "استیلای نگرش های کمّی گرا" است. در نهایت نتایج نشان داد استیلای نگرش کمّی گرایی در رویه های موجود، به شکل گیری و تشدید موانع و کژکارکرد های بازدارنده مرجعیت علمی دامن زده است.

تحریف نتایج ارزشیابی از مخرب ترین آسیب هایی است که پویایی و نشاط هر نظامی را با چالش های جدی همراه می سازد. هدف اصلی این پژوهش ساخت پرسشنامه ارزشیابی کاذب برای مدارس ابتدایی است. بدین منظور مبتنی بر روش پژوهش آمیخته اکتشافی دو مطالعه به انجام رسید که در مطالعه اول از طریق نمونه گیری هدفمند از نوع ملاکی، 30 نفر و در مطالعه دوم، از میان معلمان مدارس ابتدایی شهر تهران تعداد 714 نفر از طریق نمونه گیری خوشه ای سه مرحله ای انتخاب شدند. داده های کیفی با استفاده از راهبرد هفت مرحله ای کُلایزی به شناسایی 4 عامل اصلی منجر گردید. در مطالعه دوم، به تدوین ابزار بر مبنای یافته های مطالعه اول و بررسی ویژگی های آن با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی پرداخته شد؛ همچنین از مدل پاسخ مدرج سیم جیما برای بررسی ویژگی گویه ها، گزینه ها و برازندگی داده ها استفاده شد. در نهایت، پس از اعمال اصلاحات و حذف موارد نامناسب ابزار تدوین شده، نهایی گردید.

کیفیت نظام سنجش و گزینش معلمان، راهبردیترین عنصر در موفقیت یا شکست نظام های آموزشی است. سنجش و گزینش معلمان ارزش آفرین، تصادفی بدست نمی آید و تابعی از مجموعه عوامل و ابعاد چندگانه، چندسطحی، اقتضایی و یکپارچه است. هدف این مطالعه در مرحله اول، توسعه چارچوب شایستگی های ضروری برای سنجش و گزینش پیش از ورود به حرفه آموزگاری و در مرحله دوم تعیین ترتیب اهمیت آن ها بود. روش : بدین منظور از طرح آمیخته از نوع اکتشافی استفاده شد. بخش کیفی با استفاده از روش نظریه برخاسته از داده ها، در سطح نظم دهی مفهومی اجرا شد. شرکت کنندگان با استفاده از راهبرد ملاکی، از میان معلمان باتجربه و متخصصان موضوعی انتخاب شده و پس از 14 مصاحبه اشباع داده ها حاصل شد. داده ها با استفاده از فن مصاحبه نیمه ساختاریافته گردآوری و با کدگذاری باز، تحلیل شد. پس از دسته بندی یافته های مرحله قبل با مراجعه به کارشناسان در قالب مراحل فن دیمتل، براساس مقایسه های زوجی، میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری هریک از ملاک ها  محاسبه شد. یافته ها: تحلیل داده های بخش کیفی به شناسایی هشت عامل شامل دانش شناختی، دانش فراشناختی، توانش شناختی، توانش فراشناختی، بینش هویتی، بینش اجتماعی، منش فردی و منش میان فردی منجر شد. یافته های بخش کمّی بیانگر آن بود که 3 عامل اول به ترتیب میزان تأثیرگذاری شامل توانش فراشناختی، بینش اجتماعی و منش میان فردی است. نتیجه گیری: نتایج بیانگر گستره وسیع شایستگی های ضروری برای حرفه آموزگاری است و ضرورت تدوین سازوکاری علمی، شواهدمحور و یکپارچه برای سنجش دقیق چنین ویژگی هایی پیش از ورود به حرفه آموزگاری آشکار است.

شکل گیری فرهنگ ارزشیابی کاذب از مخرب ترین آسیب هایی است که پویایی و نشاط هر نظامی را با چالش های جدی همراه می سازد. پژوهش حاضر، با هدف واکاوی در ادراک و تجربه زیسته معلمان و مدیران در خصوص عوامل مؤثر در شکل گیری فرهنگ ارزشیابی کاذب در مدرسه های ابتدایی به انجام رسید. تلاش شد تا با بهره گیری از ظرفیت شگرف روش های کیفی به شناسایی و بازنمایی عمیق عوامل مؤثر در شکل گیری فرهنگ ارزشیابی کاذب در مدرسه های ابتدایی اقدام شود. برای گردآوری داده ها از مصاحبه عمیق نیمه ساختارمند استفاده شد. با استفاده از نمونه گیری هدفمند و راهبرد ملاکی، پس از 27 مصاحبه، اشباع داده ها حاصل شد. مصاحبه ها با استفاده از نرم افزار MAXQDA تحلیل شد. با تحلیل مصاحبه ها 7 مضمون اصلی شامل «عوامل فردی»، «عوامل آموزشی»، «عوامل مرتبط با مدیر»، «عوامل فرهنگی اجتماعی»، «عوامل مرتبط با مدرسه»، «عوامل مرتبط با سیاست گذاری و برنامه ریزی» و «عوامل مرتبط با فرایند اجرای برنامه ها» شناسایی شد. یافته ها نشان داد که نظام ارزشیابی آموزشی در مدرسه های ابتدایی با چالش های مضاعفی روبه روست و ضرورت دارد، به منظور انجام ارزشیابی معتبر و اصیل؛ تصمیماتی در سطح کلان اتخاذ شود. شواهد نشان می دهد، کم توجهی به اصول ارزشیابی در نظام آموزش ابتدایی، زمینه شکل گیری و تشدید فرهنگ ارزشیابی کاذب را ایجاد کرده است.