محمدعلی رضایی اصفهانی

سبک زندگی رهبران الهی در ابعاد مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی بر پایه آموزه های قرآن و سنت است و الگویی مناسب برای تمامی افراد جامعه اسلامی است. در مدل گفتمان سازی سبک زندگی رهبر الهی تا گفتمان غالب جامعه گردد، نخست، ارزشمندی موضوع گفتمان شناسانده می شود، سپس تلاش می شود آن ارزش با استفاده از سه راه حکمت، موعظه و مجادله که همگی در راستای تبیین عالمانه منطقیِ سخن است به معرفت عمومی تبدیل گردد، آنگاه، با ایجاد دغدغه و به فکر واداشتن افراد، آن معرفت به فکر رایج و باور عمومی بدل شود، در گام بعدی، با استفاده از مسیریابی چشمه ای و ایجاد یک جریان فکری در جامعه به دست نخبگان و خواص و اندیشمندان جامعه، تغییر در رفتار آحاد جامعه زمینه سازی شود و از دل آن باور، رفتاری ویژه بجوشد و درنهایت، این رفتارهای ویژه، با تأکید و تکرار، بدل به فرهنگ اجتماعی گردد. راهکارهایی که برای فراگیر شدن یک گفتمان در سطح جامعه پیشنهاد می شود عبارت است از: ارائه تعریف واضح، بهره گیری از معانی هم تراز، واژه سازی، نهادسازی، شاخص سازی کیفی، معرفی افراد شاخص، پاسخگویی به گفتمان های معارض، استمرار در انتقال پیام، ارائه منطق مستحکم انقلاب، استفاده از مشارکت عمومی در خلق پیام و اقدام نامتقارن. روش تحقیق در این پژوهش توسعه ای است و روش گردآوری، طبقه بندی و تحلیل اطلاعات در آن توصیفی تحلیلی است.

یکی از مقوله های مهم در زندگی و روابط اجتماعی انسان ها، چگونگی تنظیم رفتارهای مبتنی بر تحکیم در حوزة قدرت سیاسی و اصول و ضوابط حاکم بر این روابط به ویژه در حوزه آمریت است. دین اسلام به عنوان آخرین آیین الهی و پیامبر اسلام (ص) به عنوان رسول خاتم و اهل بیت او به عنوان رهبران الهی در تنظیم روابط اجتماعی و سیاسی، جایگاه رفیعی را برای اخلاق قائل شده و حضرت علی بن موسی الرضا (ع) نیز با ضمیمه کردن دو مقوله مهم از حیات اجتماعی یعنی اخلاق و سیاست، در طول حیات طیبه خویش و به ویژه در دوران ولایتعهدی تصویر روشنی از ضرورت به کارگیری روش های مبتنی بر اخلاق در حوزه سیاست نشان داده اند.هدف این مقاله بررسی اخلاق محوری در حوزه سیاست طبق بیان و سیره امام رضا (ع) است و سعی کرده مهم ترین مؤلفه ها و شاخص های این نگرش را از دیدگاه آن حضرت مورد مداقة اجمالی قرار دهد.

یکی از آیات مشکله قرآن کریم آیات نخست سوره عبس است. مضمون آیات عتاب خدای متعال به شخصی است که برخوردی انتقادآمیز با فرد نابینا داشته است. در کیستی عتاب شونده، دو شأن نزول نقل شده است؛ یکی آنکه خدای سبحان، پیامبر ’ را عتاب فرموده است و این برخورد او ترک اولی محسوب می شود، در غیر این صورت عتاب الهی بی مورد است؛ چراکه خدا از فعل عبث منزه است. اشکال این نقل آن است که نوعی کوتاهی از جانب پیامبر ’ صورت گرفته که با مقام ایشان ناسازگار است. البته هیچ یک از مفسران این برخورد را گناه ندانسته اند؛ زیرا با عصمت آن حضرت منافات دارد. این نقل در میان مفسران به ویژه اهل سنت مشهور است؛ شأن نزول دیگر آنکه عتاب شونده فردی از بنی امیه است. این شأن نزول از اهل بیت ^ نقل شده و در تفاسیر شیعه بازآمده است و در برابر دیدگاه مشهور واقع شده است. در این تحقیق با دقت در آیات کریمه و بررسی نظرهای مبتنی بر این دو نقل، رویکرد مفسران درباره تفسیر آیات فوق بررسی و جمع بندی می شود.

از آنجا که خداوند متعال قرآن را به عنوان چراغ راه بندگانش نازل فرموده تا ایشان با تمسّک به این گوهر عظیم راه سعادت و کمال خود را طی کنند، شایسته است تا هرچه بیشتر و بهتر در راه رسیدن به این هدف، از ژرفای آیات این کتاب الهی پرده برداشته شود. یکی از مسائلی که در این کتاب نورانی به آن پرداخته شده، بحث سنت های الهی است. یکی از سنت های مطرح در قرآن، خلقت زوجی در عالم است. این سنت تا آنجا اهمیّت دارد که خداوند از آن به عنوان نشانه خود در زمین یاد می کند. این نکته در آیه 21 سوره روم مطرح شده است. در باب تفسیرقرآن، کارهایی در قالب کتاب های تفسیر، مقاله و پایان نامه های قرآنی انجام گرفته است. اما آنچه در این پژوهش به آن پرداخته شده، نگاه مسئله محور به آیه با توجه به نظرات بیشتر مفسران شیعه و اهل سنت است که تاکنون به این جامعیت کاری صورت نگرفته است. روش این مقاله، نقلی تحلیلی است. چون زوجیت، قانونی فراگیر در میان همه مخلوقات و جانداران، به ویژه انسان است، ما قائل به تعمیم این سنت به همه افراد جامعه شده ایم؛ یعنی زوجیت فکری، روحی، جسمی و سبب بودن آن برای ایجاد سکن، مودّت و رحمت.

قرآن کریم در آیه کرامت تمامی انسان ها را دارای وصف کرامتِ ویژه دانسته است. این آیه در نگاه ظاهری با برخی از آیات دیگر قرآن مانند: ابراهیم / ۳۴، معارج / ۲۱ ۱۹، علق / ۷ ۶، احزاب / ۷۲، قیامت / ۵، عصر / ۲ ۱ و اعراف / ۱۷۹ در تعارض است. دیدگاه های مختلفی از سوی مفسران جهت رفع این تعارض مطرح شده است. در این دیدگاه ها ایمان، تربیت یافتگی انسان، پاکی فطرت، به کارگیری درست غرایز، عدم قناعت به زمینه خلقت، تمایز قائل شدن بین کرامت آغازین و رذالت فرجامین و به فعلیت رساندن جنبه های مثبت وجود انسان، به عنوان ملاک کرامت مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله بر این نکته تاکید می ورزد که تکریم انسان به نوع آفرینش او باز می گردد که به انسان ظرفیت ها، استعدادها و توان مندی هایی خاصی عطا کرده است و تکریم انسان بر مبنای این ویژگی های منحصر به فرد آفرینش انسان در میان مخلوقات الهی است و نکوهش از انسان در برخی از آیات به جهت استفاده نادرست او از این نعمت ها است.

از نسل حضرت ابراهیم (علیه السلام)، پیامبرانی به رسالت مبعوث شدند، که امروزه پیروان آن ها سه دین بزرگ و زنده جهان- یهودیت، مسیحیت و اسلام- را به وجود آورده اند. مشخصه مشترک این سه دین، در توحیدی بودن آن هاست. پیروان این ادیان، خدای ابراهیم(علیه السلام) را می پرستند، و او را خالق خود و جهان می دانند. با این حال وقتی به متون مقدس یهودیان و مسیحیان مراجعه می کنیم، تصویری که تورات و انجیل از خداوند ارائه می دهند، با توصیف قرآن از خداوند، کاملاً متفاوت و گاه شرک آمیز است. حال این پرسش مطرح می شود که علت این تناقضات چیست؟ در این مقاله، با استفاده از روش کتابخانه ای و با رویکردی تحلیلی- توصیفی، به بررسی مبانی اعتقادی ادیان توحیدی بر پایه توحید ذاتی پرداخته شد، و تلاش شد توحید ذاتی در قرآن کریم، توحید ذاتی در عهدین و مواجهه قرآن با عهدین در خصوص توحید ذاتی، مرور شود. نتیجه تحقیق مبین این مطلب بود، که تورات و انجیل مورد پذیرش قرآن است؛ اما آن چه امروزه با نام این کتاب ها وجود دارد، دستخوش تحریف گشته، و عقایدی مغایر با توحید در آنانراه یافته است، که مورد انتقاد قرآن قرار گرفته، و آیات متعددی در رد آن نازل شده است.

این مقاله، به بررسی ویژگی خشیت داشتن از پروردگار و اهمیت و نقش آن در هدایت یافتن به قرآن پرداخته است. خشیت، به معنای واکنشی آگاهانه به مقتضای علم است. خشیت از پروردگار، درک وابستگی خود و ربوبیت خدا و احساس مسئولیت در برابر او است. آیات متعددی از قرآن، تحقق هدایت قرآن را منوط به وجود ویژگی هایی در انسان نموده است و برخی اعمال هستند که موجب سلب امکان هدایت پذیری انسان می گردد. بر اساس آیات قرآن، خشیت از پروردگار، ظرفیت شناخت و پذیرش وحی را در انسان به وجود می آورد. کسانی که دارای خشیت از پروردگار هستند، همواره در پی یافتن تفصیلی تر مراد خدا از بندگانش می باشند و چون آیات قرآن بر آنها عرضه شود آن را مطلوب گمشده خویش می یابند که آنان را به چگونگی جلب رضایت پروردگار و انجام عمل صالح، راهنمایی می کند.

در این نوشتار نخست اصول سبکزندگی قرآنی، مفهومشناسی شده سپس تقسیمات متعددی در مورد اصول سبکزندگی مطرح گردیده و در ادامه به اصول ثابت و متغیر سبکزندگی قرآنی پرداخته شده است. در ادامه پس از بیان پیشینه آن در آثار مفسران و فقها، به ضوابط اصول ثابت (همچون نصوص قرآنی، حدود الهی، مقاصد شریعه و مانند آن) و اصول متغیر سبکزندگی قرآنی همچون عرف، احکام ثانوی اضطراری، احکام حکومتی، و ... اشاره شده است. در پایان، نتیجهگیری شده که در قرآن کریم بسیاری از اصول ثابت سبکزندگی قرآنی و اصول متغیر آن بیان شده است.

قرآن کریم در آیه 70 سوره اسراء به مقام، منزلت و کرامت انسان و برتری او بر سایر موجودات تصریح نموده است. این مقاله بر اساس آیه مزبور به دنبال بررسی چیستی معنای کرامت انسان و چگونگی دلالت آیه بر تفضل انسان بر فرشتگان از دیدگاه مفسران است. آفرینش انسان به گونه ای است که در مقایسه با دیگر مخلوقات از نظر فیزیولوژی نیز بر دیگر موجودات برتری دارد که این امر حاکی از عنایت خاص خداوند به انسان است و همه انسان ها ذاتا از آن برخوردارند. بررسی آیات ناظر به این موضوع، نشان می دهد که انسان دارای دو نوع کرامت است؛ یکی کرامت ذاتی که نوع بشر در تکوین از جهت آفرینش و داشتن استعدادهای ویژه از آن برخوردار است و دیگری کرامت اکتسابی است که انسان با اراده و تلاش خویش می تواند به آن دست یابد و از فرشتگان نیز پیشی گیرد.

بسیاری از خاورشناسان با نگاه برون دینی به قرآن کریم و آموزه های آن، بر پیش فرض «غیر وحیانی و غیر الهی بودن قرآن» تأکید کرد و بسیاری از تحقیقات خود را بر یافتن مصدر قرآن و قصص آن متمرکز کرده اند. ایشان قرآن را کتابی بشری تصور کرده، آن را متأثر از سایر کتب آسمانی، به ویژه تورات و انجیل دانسته و قصص آن را برگرفته از کتب مقدس پیشین می دانند. ازجمله دلایل آنان، شباهت قصه های عهدین با قصه های قرآن کریم است. از آنجاکه پاسخ منطقی و مستدل به این شبهات، وحیانی بودن قرآن کریم را به اثبات می رساند، این مقاله برآن است با استناد به شواهد درون دینی محتوای گزاره های تاریخی قرآن و عهدین و تمایز جلوه های هنری در قصه های قرآن با عهدین، و دلایل معتبر برون دینی یافته های باستان شناسان در تأیید محتوای قصص قرآن و انکار برخی عبارات عهدین، انگاره اقتباس قصه های قرآن از عهدین را مردود اعلام کند.

این پژوهش کوشیده است با روش توصیفی و تحلیلی و به مدد قرآن به عنوان نخستین و مهم ترین منبع و آنگاه تفاسیر برتر و منابع دسته اول و مهم در این حوزه به بررسی و تبیین دیدگاه قرآن درباره اهداف بیداری اسلامی بپردازد. نتیجه پژوهش دستیابی به یک هدف غایی، یعنی قرب الهی و انسان کامل شدن و چهار هدف میانی( واسطه ای) شامل استقلال سیاسی و رفع استعمار، تحقق دولت اسلامی، ثبات و بقای نظام اسلامی و ایجاد نظام عادلانه اسلامی است که امت مسلمان باید آنها را تحقق بخشد و آثار شرک در تمام این جنبه ها را بزداید و روح توحیدجویی و قرب به خدا را در تمام ارکان سیاسی و کارگزاران نظام، قانون مند و اجرایی سازد.

در حالی که جهان با شتاب توصیف ناپذیری به سوی صنعتی شدن و جهانی عاری از دشواری و سختی و تحولات عمیق فن آوری در حال حرکت است، همچنان موضوع بیماریها و مشکلات روانی اخلاقی، موضوعی در خور توجه و نه چندان خشنود کننده به حساب می آید. ازجمله بیماریهای روانی اخلاقی که دامنگیر جوامع گشته، بیماری های دهشتناک، نفاق و انحرافات جنسی است. این معضلات، کالبد و ریشه جوامع را هدف قرار داده و آشفتگی روانی و پریشان حالی را به دنبال خواهد داشت. قرآن کریم و روایات در خصوص این موضوعات به لحاظ مبنایی و محتوایی از غنای والایی برخوردار است و نقش بسزایی در کاهش و از بین بردن فشارهای روانی اخلاقی وتامین بهداشت روانی اخلاقی افراد واجتماع دارد. اسلام، راهکارها و سفارشهایی در این بین دارد که زمینه ساز بهداشت و سلامت اخلاقی در اجتماع است؛ آن سان که فشارهای روانی اخلاقی مردم را از بین می برد و بهداشت روانی اخلاقی آنان را در این زمینه تقویت و یا تامین می کند. از جمله مطالب یاد شده در این باره می توان از، واکاوی بیماری نفاق و انحرافات جنسی به عنوان مهمترین بیماریهای روانی اخلاقی، پیامدهای آنان در اجتماع و راهکارهای اسلام برای مقابله با این گونه بیماریها، نام برد.

تقیه در لغت به معنای حفظ و نگهداری و در اصطلاح به معنای مخفی نمودن حق و واقعیت از دیگران یا اظهار خلاف آن، به جهت مصلحتی مهم تر از مصلحت اظهارحق می باشد. تقیه یکی از مقولات عرفی است که انسان ها در طول تاریخ حیات خویش، برای حفظ موجودیت در برابر بیگانگان و مهاجمین، در هنگامی که توان و نیروی مقابله با آنان را نداشته اند، بدان عمل نموده اند. تقیه از روش های عقلایی و مورد تأیید شریعت اسلامی است که ازجمله دلایل مشروعیت آن آیات 28 سوره آل عمران و 106 سوره نحل است. گرچه برخی تقیه را ساخته مذهب تشیع و جزء باورهای شیعی دانسته اند اما رجوع به منابع تفسیری و فقهی سایر مذاهب اسلامی، حکم به مشروعیت تقیه و عمل بر پایه آن دارد، افزون بر اینکه تقیه پیش از آنکه دارای جواز شرعی باشد، دارای جواز عرفی و عقلی است.

قرآن کریم به آفرینش موجودات بی شماری در آسمان ها و زمین اشاره کرده است. در این میان، تعداد زیادی از آنها موجودات زنده اند که بخشی از آنها در خارج از زمین زندگی می کنند. برخی صاحب نظران با استناد به تعابیر قرآنی نظیر «دَابَّةُ»، «الْمَشَار ِق ِ وَ الْمَغَار ِب ِ»، «الْعَالَمِینَ»، «مَنْ فى السَّمَاوَاتِ»، «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوج» وجود چنین موجودات زنده را در آسمان ها ممکن و حتی ضروری دانسته اند. اطلاق «دابّه» بر جنبندگان مادی، و اشاره قرآن به وجود مشرق ها و مغرب های متعدد از سویی، و اتصاف خداوند به پرودگار جهانیان بودن از سوی دیگر، برخی را بر این داشته است تا اشاره قرآن به حیات فرازمینی را به عنوان نظریه پردازی این کتاب مقدس طرح نمایند.

بیش از 700 آیه قرآن به مسائل علمی نظیر: هستی شناسی، طبیعت شناسی و زیست شناسی اشاره دارد. مفسران اسلامی به منظور اثبات مباحث علمی قرآن، به تفسیر علمی قرآن روی آورده اند. با پیشرفت و رشد فزاینده علوم تجربی و تکنولوژی در عصر حاضر، گرایش به این نوع تفسیر نیز در سده اخیر رو به افزایش یافته است. تفسیر پرتوی از قرآن نوشته سید محمود طالقانی از جمله تفاسیری است که در مواردی، از این روش بهره برده است. این اثر گرچه شامل تفسیر بخش اندکی از قرآن بوده و دارای مزایا و ویژگی های قابل توجهی نظیر: توجه به آسیب های تفاسیر علمی و اعجاز علمی قرآن می باشد، اما در مواردی این اثر از نظر: مبنایی، روشی و محتوایی در زمینه تفسیر علمی آیات، نیازمند پیرایش و آسیب زدایی است.

تعبیر «نُزِلَت» ـ که در روایات تفسیری ذیل آیات مهدویت آمده ـ گاهی به معنای تطبیق آیه بر مورد غیر شأن نزول، گاهی به معنای تأویل و بطن آیه و گاهی نیز به معنای تفسیر آیه است. روایات تفسیری مهدویت در ذیل سیصد و بیست و چهار آیه آمده است. این آیات را میتوان چهار دسته کرد: آیاتی که تفسیر آن در مورد مهدویت است، مثل: آیات اظهار دین (توبه / 33) و آیه رفع فتنه از جهان (انفال / 39)؛ آیاتی که بر اساس روایات تفسیری، بر مهدویت تطبیق شده است، مثل: ایام الله (ابراهیم / 5) و بقیةالله (هود / 86)؛ آیاتی که تأویل و بطن آن در مورد مهدویت است، مثل: حروف مقطعه حم، عسق (شوری / 1 و 2)؛ آیاتی که بر اساس احادیث تفسیری، مرتبط با مهدویت است، مثل: تشبیه جریان مهدویت به جریان طالوت و جالوت. (بقره / 249) از بررسی آیات و روایات این نتیجه به دست میآید که آیات و روایات تفسیری مهدویت دلالت و اعتبار یکسانی ندارند و گاه به موضوع های مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و تاریخی مهدویت اشاره دارند.

در این مقاله، با بررسی اصل امامت عامه و خاصه از منظر امام رضا علیه السلام روشن میشود که «امامت» یکی از اصول مورد توجه آن حضرت بوده، جایگاهی بلند در احادیث آن حضرت دارد، آن حضرت صفات و ویژگیهای امام را بصورت مفصل بیان کرده است؛ از جمله اینکه: امامت، اساس اسلام و امام، رهبر دینی مردم است. امام، الگوی مردم در اعمال عبادی و غیر عبادی است. امام، مایه سربلندی مسلمانان و ضامن اجرای قوانین الهی است. امامت، با قانونگذاری و هدایت گری جامعه را نظام مند میکند. امام، رهبر سیاسی مردم است که از دین دفاع میکند و نقشی دشمن شکن دارد. امام مایه شفاعت امت در رستاخیز و پناهگاه مردمان و نماینده خدا و حجت او در زمین است. مقام امامت همان جایگاه پیامبران الهی بلکه بالاتر از مقام نبوت است. امام، شخصیتی معصوم از گناه و لغزش است که فرشتگان با او سخن میگویند و مورد تأیید روح القدس است؛ دعایش مستجاب و از امور غیبی با خبر است. و در نهایت، امام، نور جهان افروز و آب حیات است که هر کس از او جدا شود، به ورطة گمراهی میغلطد. با توجه به صفات فوق، بشر عادی نمیتواند امام معصوم را بشناسد و نصب کند و امامان از سوی خدا نصب میشوند. نخستین امامان، حضرت امام علی علیه السلام بوده و آخرین آن ها حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که از نسل امام رضا علیه السلام میباشد و حضرت عیسی علیه السلام پشت سر آن حضرت نماز میگزارد. در پایان مقاله، به پیامدهای جدایی مردم از امامت اشاره شده که همانا گمراهی و هلاکت است. نیز به پیامدهای غلو در بارة امامان اشاره شده که افتادن در دام کفر و شرک است.