محمدهادی یعقوب نژاد

طبقه بندی علوم از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و دانشمندان بوده و اندیش وران و بزرگان علم و دین در این باره ابراز نظرها کرده اند. طبقه بندی علوم امروزه یکی از معضلات بزرگ مطالعات اسلامی است، در گذشته تاریخی و تمدنی ما، دانشمندان و فیلسوفان مسلمان درباره طبقه بندی علوم اظهارنظر کرده اند، ولی اکنون با توجه به تحول علوم و مسایل جدید، با چالش هایی در مسیر نظام طبقه بندی دانش روبه رو شده ایم که بررسی آنها می تواند بخشی از ابهامات را مرتفع نموده و راهکاری تازه فراروی تدوین طبقه بندی نوین علوم قرار دهد که این مقاله به بررسی آن پرداخته است.

دسته بندی ساختاری دانش ها بر اصطلاحات علوم و درک متناسب از آنها استوار است. این مقاله در صدد است از منظر اصطلاح شناخت که در نظام سازی علوم نقش کلیدی دارد، به دغدغه دسته بندی در علوم قرآنی پاسخ دهد. واکاوی بحث چند کانون محوری دارد. اول: اهمیت اصطلاح شناخت در تاریخ علم، دوم: پیشینه اصطلاح شناسی در علوم قرآنی، سوم: گستره علوم قرآنی و ضرورت دسته بندی آن در فرم اصطلاح شناسی، و چهارم (نتیجه بحث): بازشناخت دسته بندی ساختاری در علوم قرآنی.

تنوعِ کاربردِ واژه دانش، مفهوم این اصطلاح را پیچیده کرده است و به تبع آن درک درست و تعریف مورد توافقی از اصطلاح مدیریت دانش وجود ندارد. همان گونه که در چرایی مدیریت دانش نیز تفاوت نظر است. این پژوهش، به روش توصیفی تحلیلی در تلاش است با بررسی کاربردهای دانش، تبیین کند که منظور از دانش چیست و چه چیزی با مدیریت دانش رخ می دهد که انجام آن را ضروری می سازد؟ ازاین رو؛ پس از بررسی ماهیت دانش در قلمرو ذهنی و عینی و کاربردهای آن، مدیریت دانش را که موضوعی میان رشته ای است از زاویه های مختلف مورد مطالعه قرار داده است و به چرایی مدیریت دانش، بر پایه استراتژی و راهکارهایی استاندارد پرداخته و در جمع بندی، بر کیفیت مدیریت دانش و مدیریت پویا و اجتهاد علمی تاکید کرده است.

مقاله حاضر به مقوله علم و سازمان دهی آن، و ارائه راهکاری متناسب با علوم انسانی اسلامی می پردازد و درصدد پاسخ به این پرسش است که از منظر مدیریت، به عنوان عنصری فراگیر در سازمان دهی هر نوع کار و محیط انسانی، برای مهندسی و سازمان دهی علوم انسانی اسلامی چه راهکاری می توان ارائه کرد. از آن جا که علوم انسانی اسلامی به عنوان روح همه علوم می تواند به علوم دیگر جهت دهد و آنها را علاوه بر شئون مادی در جنبه های معنوی انسانی نیز اثربخش سازد، شایسته است که به مثابه نیازی میان رشته ای مورد توجه قرار گیرد. از این رو لازم است به درستی و بر اساس اصول شناخته شده، سازمان دهی و مدیریت شود تا زمینه های تحول و تولید علم به موقع را به دست دهد. مهندسی و مدیریت این علوم با استفاده از نظام های دانش مدار و ابزارهای فناورانه، از جمله راهکارهای مهم و زیرساختی ست که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

اصطلاحات علمی، انعکاسی از مفاهیم علم، و به عنوان موجود زنده فضای علم به شمار می آیند؛ که اگر به درستی تنظیم شوند می توانند مجموعه ای از واژگان مهم و کلیدی یک علم، و گستره موضوعی رشته مربوط را با تمام جنبه های اصلی، فرعی و وابسته به شکلی ساخت یافته به دست دهند و نهایتا، نظام دانش مدار را شکل داده و شبکه مفهومی و درختواره علوم را نمایان سازند. نویسنده در نوشتار حاضر، همان طور که ماهیت شبکه مفهومی اصطلاحات علمی، ویژگی ها و کاربردهای آن با تأکید بر علوم اسلامی را بازکاوی می نماید، تجربه های برخی مراکز علمی حوزوی را که در علم اطلاعات و مدیریت دانش اسلامی فعالیت های اثربخشی داشته اند نیز مورد مداقه قرار می دهد.

فقه اسلامی برای استحکام درونی و بازسازی خود به عناصر و لوازمی وابسته است که یکی از آنها ساختار منطقی و دسته بندی نظام یافته آن است: ساختاری که بتواند دانشی با این گستره را سازمان بخشد؛ جایگاه هر مسئله را مشخص کند؛ دستیابی به مباحث آن را روان تر و فهم مطالب آن را آسان تر نماید؛ با شبکه گسترش پذیر خود، گزاره های پیشین و پسین فقه را پذیرا باشد و همچنین، با تحولات ابزارهای نوین در ذخیره سازی و جست وجوهای متنوع و به ویژه در جست وجوهای کارآمد موضوعی و شبکه ای به کار آید. پرسش اصلی آن است که برای ساختارشناسی نظام یافته و دسته بندی منطقی فقه چه راهکار مناسبی وجود دارد؟ در این مقاله، ساختار شناسی علم فقه از نگاه نظام سازی اصطلاحات و تأثیر آن در ارائه ساختار منطقی علم فقه، به عنوان راهبردی اساسی، بررسی می شود. همچنین، با مروری بر دسته بندی رایج فقه برای تقسیم بندی آن الگویی پیشنهاد می شود.

یکی از مباحث کاربردی در علم شناسی، ساختارشناسی علم است. بحث هایی مانند: اجزاء العلوم، احصاء العلوم، تقاسیم العلوم، رئوس ثمانیه، طبقات علوم و... نشان آن است که این موضوع نزد اندیشوران مسلمان نیز اهمیت فراوانی داشته است و در سده های اخیر، به تدریج رویکردهای ساختارشناسانه در حوزه علم شناسی، رواج و توسعه بیشتری یافته است. ساختار شناسی دانش از زاویه اجزای متن و عناصر درونی علم، با توجه به نقشه ذهنی ای که به دست می دهد، برای فهم، یادگیری، بررسی و پالایش، دسته بندیِ گزاره ها و ایده ها، روش شناسی و مطالعه نظام مند و تولید علم به کار می آید و چون زیرشاخه های دانش را به شکلی ساخت یافته تجسم می بخشد، به روش شناسی نظام آموزش و طرح درس و طراحی پژوهش ها و پروژه های علمی-کاربردی کمک می کند. این نوشتار می کوشد از زاویه نظام بخشی به اجزا و عناصر درونی علم، نگرش ساختارمند به دانش را بازشناسد و الگویی برای تولید و ترسیم آن در بستر علوم اسلامی ارائه دهد.

تلاش برای پژوهش و نشر فرهنگ و دانش اسلامی در سطحی فراگیر، با استفاده از اصول و قواعد شناخته شده علمی و تجربه های فراملی و پرهیز از سلایق محلیِ شخصی، عناصری است که همواره مورد نظر اندیشوران بوده است. پرسش آن است که آیا درباره مدیریت منابع مرجع مانند دانشنامه ها و فرهنگ نامه ها و منابعی از این دست و چگونگی پژوهش و تدوین آنها در حوزه اسلامی، به جز آنچه اکنون متداول است، شیوه دیگری نمی توان جستجوکرد تا ضمن افزایش بهره وری علمی، هزینه های بسیار بالای این نوع فعالیت ها را کاهش دهد. نویسنده برای پاسخ به همین پرسش، به نقش فوق العاده دستگاهِ شناخته شده اصطلاح نامه و روش آن در مدیریت، طراحی و تدوین منابع مرجع پرداخته و اهمیت آن را به لحاظ بهره گیری از شیوه های علم اطلاعات و دانش شناسی گوشزد کرده است. او بر این باوراست که این استاندارد تحولی اساسی در مدیریت، سازماندهی، منطق و ساختار آثار مرجع در حوزه دین پدید می آورد؛ ازاین رو آن را نماد مرحله مؤثری در این گونه پژوهش های علمی به شمار آورده و چند و چون این راهبردرا با بیان نمونه هایی از علوم قرآنی تحلیل و بررسی کرده است.

علوم یعنی گزاره ها ی دانشی و معرفتیِ به هم پیوسته که دارای روابطِ مفهومی اند و نظامی علمی- معرفتی را شکل می دهند و دادوستدهای فراوانی با یکدیگر دارند. نه تنها در داخل حوزه ها ی علوم اجتماعی، طبیعی و انسانی و مانند آن، بلکه میان آموزه ها ی هر یک از این حوزه هاتعامل است. حتی بین آموزه ها ی دین و دستاوردهای علوم دیگر، از زوایای مختلف ارتباط زیادی دیده می شود؛ مانند، مباحث هنر، پزشکی، مباحث فقهی، ریاضیات، فلسفه، نجوم، علوم طبیعی، علوم تربیتی و.... این تعامل از وجود ارتباطاتِ بین مقوله ا ی و نظامی فرا بخشی میان علوم خبر می دهد؛ و حاکی از ارتباطاتی فراتر از آن است که در تک تکِ علوم به صورت خُرد دیده می شود. تحلیل، بازخوانی و کشفِ این ارتباطات و ترسیمِ شبکه معناییِ علومِ هم سنخ، و هندسه جامعِ دانش ها ی موجود، دستاوردهایی را به همراه دارد؛ضمن آنکه برای تسلط نسبی بر حقایق معرفتی و آگاهی از عرصه ها ی متنوعِ دانش ها، کارآمد است، صورتی از نقشه راهِ علم و پژوهش را به دست می دهد و ذهنِ خلاقِ اندیشه وران را متوجه خود می کند؛ واقعیت هایی را به عرصه اندیشه بازمی گرداند که دیگر شاخه ها ی معرفتی را برای تفکر و اندیشه در اختیار دانش می گذارند؛ تحقیق را همه جانبه تر و دقیق تر و آموزش را روان تر، جامع تر و کاربردی تر می سازد؛ در علم سنجی، بازشناختِ نیازهای میان رشته ای، مدیریت ساخت یافته دانش ها و اندیشه های انسانی اسلامی تأثیرگذار است و منجر به تولید علم و ارزش افزوده آن می شود. این مباحث، عناصری است که این اثر به بررسی و تحلیلِ آن ها، از نگاهی علم شناسانه پرداخته است.

دانش اسلامی که آمیزه ای ازعلوم و معارف اسلامی ونیز دانسته ها، استعدادهاو تجربه های عالمان مسلمان است؛ ریشه در عقل و وحی دارد و بدین سبب ناظر بر شئون مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی انسان است و برای همین می تواند به عنوان روح علوم به دیگر دانش ها جهت دهد و آنها را علاوه بر شئون مادی در جنبه های معنوی انسانی نیز اثربخش سازد، سؤال اساسی این است که از زاویه نگاه مدیریتی چگونه می توان علوم اسلامی را مدیریت کرد و برای مدیریت آن چه راهکاری وجود دارد؟ پاسخ به همین پرسش، دراین اثر، مورد نظر است. که این مقاله؛ با تبیین مفهوم علوم اسلامی و مدیریت دانش، تأثیر فن آوری در مدیریت دانش را بازگو نموده و نظام های دانش مدار را مهم ترین رهیافت مدیریتی در علوم اسلامی معرفی کرده است.

اصطلاح شناسی در نظام سازی واژگانی علوم تأثیر بسزایی دارد؛ همچنین، نقش این مهم در درک متناسب از ساختار دانش ها انکارناشدنی است. این نوشتار رسالت بیان این تأثیر را برعهده دارد و همچنین، براین پایه، درصدد پاسخ گویی به دغدغه دسته بندیِ درون علمی دانش «فقه» است. بررسی موضوع در چهار محور سامان یافته است: محور اول، از اهمیت اصطلاح شناسی سخن می گوید؛ در محور دوم، موضوعاتی بررسی می شود که ابزار شناخت واژگان علوم هستند؛ محور سوم به اهمیت اصطلاح شناسی در دامنه و گستره فقه می پردازد؛ چهارمین و آخرین محور، عهده دار واکاوی و بازنمایی دانش فقه در فرم اصطلاح شناسی و بیان برخی سودمندی های برجسته آن است.

فرهنگ نامه علوم قرآنی نوشته جمعی از محققان، از جمله آثاری است که توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، طراحی و تدوین شده و دارای 4842 مدخل است که از بررسی بیش از دویست مدرک علوم قرآنی فراهم آمده اند. این فرهنگ نامه دو نوع مدخل دارد: مدخل های اطلاعاتی و مدخل های ارجاعی. نویسنده در نوشتار حاضر در راستای معرفی اثر مذکور، عوامل شکل گیری، ساختار مقاله ها، دامنه محتوایی و ویژگی های این فرهنگ نامه را مورد مداقه قرار داده است.

 فقه اسلامی برای استحکام درونی و تجدید بنای خود به عناصر و لوازمی وابسته است که یکی از آنها ساختار منطقی و دسته بندی نظام یافته آن است. ساختاری که بتواند دانشی با این گستره را سازمان بخشد؛ جایگاه هر مسئله را مشخص نموده؛ دست یابی  به مباحث آن را روان تر؛ و فهم مطالب آن را آسان ترنماید. ساختار منتظمی که با شبکه گسترش پذیر خود، گزارههای پیشین و پسین فقه  را پذیرا باشد و با تحولات ابزارهای نوین در ذخیره سازی و جستجوهای متنوع ساده و پیشرفته و به خصوص در جستجوهایِ کارآمدِ موضوعی و شبکه ای، بکار آید. سوال اصلی آن است که برای دسته بندی نظام یافته  و ساختار منطقی فقه با توقعات یادشده، چه راهکار مناسبی وجود دارد؟ دراین مقاله، دسته بندی علم فقه با نگاهی متفاوت به اصطلاح نامه فقه به عنوان شیوه ای مناسب برای تنظیم درست و کمک به دسته بندی منطقی علم فقه بررسی می شود.    

دانش فقه برای کارایی و اثربخشی بیشتر، به عواملی همچون موضوع شناسی نیاز دارد. هرچند این امر از گذشته دغدغه فقیهان بوده و به گونه هایی انجام گرفته است، ولی تحرک علمی فقه، به موضوع شناسی مبتنی بر ساختاری نظام یافته وابسته است که بتواند دانشی با این پهنه وسیع را به درستی مدیریت کند و با تجدید بنا گزاره های پیشین و نیازهای پسین فقهی را پذیرا باشد و با تحولات ابزارهای نوین به پژوهش و آموزش جهت دهد. پرسش اصلی آن است که برای موضوع شناسیِ فقه، با انتظارات پیش گفته، چه راهکاری وجود دارد؟ این مقاله، با شیوه توصیفی- تحلیلی و شبه تجربی برای پاسخ به همین پرسش، رهیافتی در موضوع شناسی ساختاری فقه بر پایه شناسایی نظام اصطلاحات ارائه می کند.