کاوه بیات

در این نوشته پس از اشاره به تحولات ناشی از فروپاشی اتحاد شوروی و بویژه استقلال مجدد جمهوری آذربایجان در جوار مرزهای شمالغرب ایران که با طرح شعارهایی در آن حدود مبنی بر وحدت دو "آذربایجان شمالی و جنوبی" تؤام شد، ریشه‌های این بحث مورد توجه قرار گرفته است. بحثی که نخست با نهادن نام آذربایجان بر سرزمینی واقع در شمال ایالت آذربایجان آغاز شد که در طول تاریخ به نام آلبانیای قفقاز و آران و ... شناخته بوده و آنگاه تلاش قدرت‌های توسعه طلب منطقه از ترکیه عثمانی تا اتحاد شوروی از بهره برداری در این تغییر نام و دست اندازی بر قلمرو ایران مورد توجه قرار گرفت.

«جمعیت جوان ایران» در اوائل دهه 1300 شمسی با هدف رهنمون شدن ایران به تجدد و ترقی تاسیس شد. رهبران ایران جوان براین باور بودند که جز از طریق ایجاد یک ارتباط مستقیم با غرب و طرح برنامه‌ای گسترده و فراگیر جهت آموزش عمومی، برای دستیابی به تجدد راهی وجود ندارد. در این مقاله جوانب مختلف این تجربه و همچنین ناتوانی جمعیت ایران جوان در طرح یک برنامه سیاسی مناسب جهت تحقق آمال و برنامه‌هایش مورد بررسی قرار گرفته است.

در فاصله دو جنگ جهانی اول و دوم جهانی، مرزهای شمالی ایران شاهد سرریز انبوهی از پناهندگان بود که سعی داشتند از قلمرو شوروی بگریزند. در دو دوره 1310-1308 و 1317-1316- بویژه دوره اخیر که بخش چشمگیری از اتباع ایران مقیم شوروی را نیز در برگرفت- این موج ابعادی چشمگیر یافت و از لحاظ اقتصادی و همچنین امنیتی،گرفتاری‌های فراوانی را برای ایران پیش آورد. در این بررسی واکنش ایران نسبت به این پدیده و تلاشیش برای رسیدگی به مسائل مختلفی که پیش آورد، مورد بررسی قرار گرفته است.

با سقوط پادشاهی رضاشاه در پی حمله متفقین به ایران در شهریور 1320، فضای سیاسی ایران نیز دگرگون شد، در این دوره که با آزادی‌هایی در عرصه نشر و مطبوعات توام بود، نگاهی مجدد به تاریخ دوره بیست ساله گذشته و چگونگی برآمدن استبداد پهلوی اهمیت خاصی یافت، گوشه‌هایی از این بحث با توجه به اهم مطالب منتشر شده در این زمینه، موضوع اصلی این بررسی را تشکیل می‌دهد.

در سال‌های نخست دهه 1330 در ایالات متحده موسسه‌ای تاسیس شد تحت عنوان «برنامه‌های کتاب فرانکلین». هدف از تاسیس این موسسه طرح و ترویج فرهنگ و تمدن آمریکایی در جهان سوم بود. در این مقاله عملکرد موسسه مزبور در ایران مورد اشاره قرار گرفته است که در نهایت فارغ از اهداف اولیه موسسه، تحولی را در صنعت نشر ایران ایجاد کرد.

همزمان با تشکیل"سازمان پرورش افکار" در ایران عصر رضاشاهی – 1317 شمسی- در حالی که بسیاری از نشریات منتشر شده در مرکز و ولایات دچار محدودیت‌هایی شدند، کمیسیون مطبوعات پرورش افکار، نشریه‌ای را به نام ایران امروز منتشر کرد. چگونگی انتشار این نشریه و تلاش ناموفق دولت در فراهم آوردن زمینه‌های رشد و بقای آن موضوع اصلی این بررسی است .

در خلال بالاگرفتن دور دیگری از تحرکات سیاسی در فاصله مراحل پایانی دهه 1330 و سرآغاز دهه بعدی، دانشگاه تهران در اول بهمن 1340 هدف یک حمله فوق العاده خشونت بار نیروهای نظامی و انتظامی قرار گرفت، ارتباط این واقعه با تحولات سیاسی وقت و بویژه رقابت‌های موجود در میان جناح‌های سیاسی رقیب، هدف اصلی این بررسی است .

در این نوشته آراء و عقاید دکتر رضا کاویانی مورد بررسی قرار می‌گیرد. او دانش آموخته فلسفه از المان بود و پس از بازگشت به ایران و بویژه بعد از تغییر فضای کشور در پی واقعه شهریور1320 درگیر فعالیت‌های سیاسی شد و از یک مرحله به بعد، ضمن ترجمه آثار افلاطون به فارسی سعی کرد بر اساس دانش فلسفی خود به ارائه راهاکارهای اساسی تری در زمبنه سیاست های ایران اقدام کند.

در این بررسی با نگاهی به تحولات منطقه‌ای ایران در پی فروپاشی امپراتوری‌های روسیه تزاری، عثمانی وبریتانیا در فاصله دو جنگ جهانی اول و دوم، زمینه‌های شکلگیری هویت‌های ملی در میان پاره‌ای از مجامع قومی همسایه – از جمله ترک‌زبان‌های قفقاز، کردهای بین‌النهرین و بلوچ‌های پاکستان- مورد توجه قرار گرفته است و بازتاب آن در میان اقوام ایرانی.