کتابخانه نوروزی

فرارسیدن نوروز و آغاز سال نو یادآور اضافه‎شدن برگی دیگر بر دفتر ایام تاریخ است. دفتری که در خود تلخیها، پیروزیها و شکستها را بی‏کم و کاست بایگانی می‏کند تا با گذشت سالها و تاثیر گذر زمان این وقایع رنگ و بوی تاریخی به خود بگیرند. هرچند تاریخ معاصر از نظر قدمت، بهاران بیشماری را بر خود ندیده است اما از حیث اهمیت، تاثیر و بی‏گمان ارج و منزلتی بسیار داشته و جایگاه آن در سرنوشت فردی و جمعی ما ایرانیان بر کسی پوشیده نیست. ما نیز ضمن تبریک فرارسیدن سال نو بر تمامی هم‏میهنان و به ویژه خوانندگان گرانقدر «زمانه» برآن شدیم تا جهت شادباش این روزها تحفه‏ای هرچند اندک به رسم عیدی خدمتتان عرضه داریم. با وجودی که ایده و فکر عرضه بخشی مستقل به مناسبت روزهای سال نو از مدتها قبل ذهنمان را مشغول ساخته بود اما ایجاد چنین فضایی این فرصت را فراهم آورد تا به سراغ مطالبی برویم که بسیار مایل بودیم در اختیارتان قرار گیرد. امیدواریم ارایه مطالب در این ویژه‏نامه که اختصاص به معرفی برخی کتابهای منتشره در حوزه تاریخ معاصر و سیاست دارد بتواند ضمن افزودن بر اطلاعات شما اوقات فرح‏بخشی در این ایام برایتان فراهم سازد.

دانشنامه امام علی(ع) (جلد سیاست)

بیشتر علاقه‏مندان خاندان پیامبر(ص) در ایران به خوبی به یاد دارند که در سال بزرگداشت امام علی(ع) که به همین مناسبت سال امام علی(ع) نامیده شد، مجموعه‏ای کم‏نظیر و ارزشمند در بیان شخصیت و اندیشه‏های آن حضرت تحت عنوان «دانشنامه امام علی(ع)» در محافل و مراکز علمی و تحقیقاتی کشور عرضه گردید و اندکی بعد در اختیار عموم علاقه‏مندان قرار گرفت. در شناسه‏ای که از این دانشنامه در دسترس می‏باشد چنین آمده است: «دانشنامه امام علی(ع) گسترده نگاشته‏ای است ساختار موضوعی در زمینه شخصیت، سیره و اندیشه‏های امیرالمومنین(ع) و پدیده‏های معاصر و پس از عصر آن حضرت که پیوندی وثیق با شخصیت و مکتب آن بزرگوار دارد، که در شش هزار صفحه (دوازده جلد) سامان یافته است. این موسوعه علمی شامل یکصدوسی مدخل اصلی و حدود سه هزار مدخل فرعی است.» این دانشنامه زیر نظر آقای علی‏اکبر رشاد در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال 1380 و با همکاری بیش از دویست تن از استادان حوزه و دانشگاه تالیف شده است. جوادی آملی، سیدجعفر شهیدی، رضا داوری، محقق داماد، رضا استادی و… را می‏توان از همین دانشوران دانست. برخی از ویژگیهای مجموعه دانشنامه امام علی(ع) را می‏توان چنین برشمرد: اهتمام ویژه به تجزیه و تحلیل مباحث فکری معاصر و قضایای نوپدید با استناد به کلمات و سیره حضرت علی، بررسی مقایسه‏ای پاره‏ای از نظریات معاصر در مباحث تئوریک، تنوع موضوعات و جامعیت نسبی مجموعه در زمینه بررسی زوایای گوناگون و ابعاد مختلف شخصیت آن بزرگوار، ساختارمندی و همسویی موضوعات مطرح شده در مقالات، تفصیل در تحقیق موضوعات در عین اجتناب از کلی‏گویی، همسانی و یکدستی مقالات دانشنامه از حیث رعایت قواعد علمی، پژوهشی و نگارش، استناد به منابع دست اول در موضوعات تاریخی و اشتمال بر شبکه معنایی جامع و نمایه‏ها و فهرستهای موضوعی. گفتنی است رویکرد اصلی دانشنامه، در مدخل‏گزینی و انتخاب مباحث بر اساس حجم تکرار موضوع در کلام و کردار حضرت علی و همچنین اهتمام به چالشهای فکری معاصر و نیازهای انسان امروز استوار است. ساختار علمی دانشنامه امام علی در ده زمینه کلان سازماندهی شده است که عبارتند از: حکمت و معرفت، مبدا و معاد، نبوت و امامت، اخلاق، حقوق، سیاست، اقتصاد، تاریخ، سیره و مرجع‏شناسی. حاصل کار نیز دوازده جلد اصلی و یک مجلد با عنوان «درآمد» می‏باشد که حاوی مقدمه اصلی اثر، فهرستهای تفصیلی، نمایه‏های موضوعی، چکیده مقالات، معرفی نویسندگان و… است. به فراخور ارتباط و همخوانی موضوعی، در این بخش به معرفی جلد سیاست (جلد ششم) دانشنامه امام علی(ع) می‏پردازیم. این جلد از دانشنامه امام(ع) در 448 صفحه و در قالب ده مقاله سامان یافته است. امام علی(ع) و سیاست عنوان نخستین مقاله جلد ششم است که در آن علی ذوعلم سعی کرده با استفاده از آموزه‏ها و رهنمودهای حضرت علی(ع) به بررسی جایگاه، ماهیت و غایات سیاست از دیدگاه آن حضرت بپردازد. با مطالعه این بخش می‏توان تا حدود بسیاری به تفاوت سیاست الهی و سیاست مادی از زبان علی(ع) دست یافت. یکی از مباحث بسیار جالب در این مقاله پرداختن به عناصر مشروعیت قدرت سیاسی و نقش مردم در آن است. دومین مقاله جلد سیاست تحت عنوان «اهداف و آرمانهای حکومت» نوشته محمد سروش نیز همان‏طور که از عنوانش برمی‏آید در صدد یافتن پاسخی برای این پرسش است که امام علی(ع) چه اهدافی را برای حکومت خود یا حکومت اسلامی و یا هر حکومتی ترسیم می‏نمایند؟ در حین پاسخ دادن به پرسش فوق مباحث جدیدی نیز مطرح می‏گردد که در نوع خود بسیار مهم و باارزش تلقی می‏گردند. این مساله که امام علی(ع) در میان اهداف حکومت، کدام یک را مقدم می‏شمارد و آیا آن حضرت توانست به اهداف حکومت خود دست یابد از جمله مباحثی است که در خلال این مقاله به آنها پرداخته می‏شود. یکی از سرفصلهای مطالعاتی در حوزه علوم سیاسی آسیب‏شناسی حکومتهاست که سیدصادق حقیقت در سومین مقاله جلد سیاست دانشنامه امام علی(ع) آن را مورد بررسی و تحلیل قرار می‏دهد. بی هیچ توضیحی، مشخص است که نویسنده در این مقاله به دنبال تبیین آسیب‏شناسی حکومت از نگاه امام علی(ع) می‏باشد و در این مسیر به توضیح رابطه آرمانها و آسیبها از یک‏سو و ارتباط اراده‏گرایی و جبرگرایی با مساله آسیب‏شناسی از سوی دیگر توجه دارد. یکی از نکات قابل توجه در این مقاله تعیین دقیق مفهوم اصطلاحات به‏کاررفته در مقاله از سوی نویسنده می‏باشد که می‏تواند خوانندگان را در همراهی تصدیقی آن یاری نماید. از آنجا که بیشتر زمان حکومت امام علی(ع) به دلیل عناد و جهالت مخالفان و منافقان به بحث و جدل و گاهی جنگ با آنان سپری شد، عمده پژوهشهای سیاسی درخصوص حکومت ایشان بر محوریت مطالعه جنگها و رفتار سیاسی آن حضرت متمرکز می‏باشد. یکی از بخشهایی که در عین اهمیت کمتر به آن پرداخته شده، بررسی شکل و ساختار حکومت امام علی(ع) می‏باشد. به سختی می‏توان تحقیق جامعی از ساخت و توزیع قدرت، قلمروی حاکمیت و چگونگی تشکیلات اداری و نهادهای سیاسی حکومت امام علی(ع) یافت. بر همین اساس ارایه مقاله «ساختار حکومت امام علی(ع)» اثر محسن مهاجرنیا در دانشنامه امام علی را می‏توان یک اقدام موثر جهت پرنمودن خلا فوق دانست. پس از پایان مبحث ساختارشناسی حکومت امام علی(ع) در پنجمین بخش از جلد سیاست دانشنامه، جامعه آرمانی از نگاه آن حضرت بررسی می‏شود. این کار توسط سیدعباس نبوی و در مقاله «جامعه آرمانی» صورت گرفته است. هرچند جهت تبیین جامعه آرمانی در نگاه امام علی(ع)، شواهد بسیاری از سخنان، آرا و سیره ایشان موجود است اما نکته بسیار مهم در این مساله، تلاش برای معرفی مقولات اجتماعی جدید از دیدگاه علی(ع) است. پس از گذشت قرنها از حیات امام علی(ع) مسایل و مقولات متعددی در قالب آرمانهای نوین پیش روی جوامع امروزی قرار گرفته است که باید به سراغ تبیین این آرمانهای جدید بر اساس آموزه‏های عملی و گفتاری امام علی(ع) رفت. بر همین اساس بیشترین حجم از مقاله «جامعه آرمانی» به موضوع فوق اختصاص یافته است. ششمین مقاله از جلد سیاست دانشنامه امام علی(ع) کار مشترکی است از حسن یوسفیان و احمدحسین شریفی تحت عنوان «امام علی(ع) و مخالفان» که در خلال آن این دو نویسنده به بررسی رفتار متقابل امام علی(ع) و مخالفان سیاسی آن حضرت پرداخته‏اند. در هفتمین بخش از جلد سیاست نیز موضوع امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از اصول فقهی ـــ سیاسی اسلام در باور و سیره امام علی(ع) توسط سیدحسن اسلامی مورد بازکاوی و پژوهش قرار گرفته است. در این بخش سعی شده جایگاه سیاسی امر به معروف و نهی از منکر و شرایط اجرای آن و همچنین مراتب و آداب امر به معروف و نهی از منکر در دیدگاه پیشوای نخست شیعیان بررسی گردد. مقاله «عوام و خواص» نوشته سیدعلی میرموسوی بخش بعدی جلد سیاست است که به موضوع تقسیم‏بندی جامعه بر اساس مبانی مختلف می‏پردازد. نویسنده در این مقاله به سراغ طبقه‏بندیها، علل به‏وجود آمدن و نتایج این‏گونه تقسیم‏بندیها می‏رود. سوال اصلی که در این بحث مطرح شده این است که آیا اصولا طبقه‏بندی و تقسیم‏بندی جامعه به عوام و خواص در نگرش امام علی(ع) موضوعیت دارد؟ نویسنده ضمن توضیح تفصیلی دو واژه عوام و خواص و جایگاه آن در جامعه اسلامی به سراغ تبیین معنا و مبنای عوام و خواص در دیدگاه امام علی(ع) می‏رود. در این مسیر آسیب‏شناسی هریک از این دو و جایگاه عوام و خواص در سیره امام علی(ع) مورد بررسی قرار می‏گیرد. در پایان نویسنده چنین نتیجه می‏گیرد که از دیدگاه امام علی(ع) تقسیم‏بندی جامعه به عوام و خواص امری گریزناپذیر است که البته این امر ذاتی نبوده و بیشتر بر اثر تمایزات و اختلافات در بهره‏مندی از قدرت سیاسی، اقتصادی و نظامی نمود می‏یابد. با این وجود امام علی(ع) ضمن عدم پذیرش هرگونه تبعیض در رفتار با عوام و خواص تنها تفاوت را در تقسیم وظایف و نیز واگذاری مناصب می‏دانستند و جامعه نخبه‏گرای مطلوب ایشان هیچ شباهتی به نظامهای اقلیت‏گرای سلبی نداشته و فقط بهره‏مندی از قدرت فکر و اندیشه نخبگان در جهت تامین رضایت تمام اجتماع مورد نظر ایشان بوده است. نهمین مقاله جلد سیاست دانشنامه امام علی(ع) «هدف و وسیله» نام دارد که در آن احمد مبلغی تلاش دارد دیدگاه‏های امام علی(ع) را در زمینه هدف و وسیله در عرصه سیاست بررسی نماید. در این مقاله پس از اشاره به آیات و روایات درخصوص هدف و وسیله به مبانی فلسفی اندیشه‏های امام علی(ع) در این زمینه اشاره شده و مواضع عینی ایشان در این خصوص نیز ذکر گردیده است. آخرین مقاله جلد ششم دانشنامه امام علی(ع) (جلد سیاست) به موضوع جهاد اختصاص دارد و محمدحسن قدردان قراملکی در این بخش ضمن تعریف اقسام جهاد از نگاه امام علی(ع) به ذکر جایگاه جنگ و جهاد در اسلام، جنگ و صلح، فلسفه و مشروعیت جهاد، فضیلت جهاد و مجاهدان، عوامل پیروزی در جنگ و آیین جهاد مربیان و سیره علوی می‏پردازد.

ضمن دعوت از تمام خوانندگان جهت مطالعه مجموعه ارزشمند دانشنامه امام علی(ع) به‏ویژه جلد سیاست (ششمین جلد) برای آگاهی شما از آخرین اخبار مرتبط با این دانشنامه توجه شما را به گفت‏وگوی کوتاه با  حامد رشاد دبیر شورای علمی دانشنامه امام علی(ع) جلب می‏نماییم:

○ آقای رشاد با سلام و تشکر از اینکه وقتی در اختیار زمانه گذاشتید. یکی از سوالات اصلی که احتمالا در ذهن خوانندگان دانشنامه هم شکل ‏گرفته این نکته است که آیا موضوعات و مقالاتی هم بوده است که می‏توانسته به مجموعه اضافه شود؟ اگر این‏طور است چرا جایشان در مجموعه دانشنامه امام علی(ع) خالی است؟

● ضمن سلام و تشکر از نشریه وزین زمانه، باید عرض کنم طرح اولیه دانشنامه شامل سیصد مدخل و عموما هم حول اندیشه و آموزه‏های فکری حضرت علی(ع) بود ولی محذوراتی که در طول مدت کوتاه تالیف دانشنامه پیش آمد موجب شد علی‏رغم میل باطنی از برخی موضوعات و مقالات چشم‏پوشی کنیم.

○ آیا منظورتان از محذورات و موانع مشکلات مالی است؟

● اگرچه این مجموعه با کم‏ترین هزینه‏ای که بتوان تصور کرد تالیف شد ولی مشکل اصلی، محدودیت زمانی بود. دانشنامه با امکاناتی صدها بار کمتر از مجموعه‏های همسان پا به عرصه حضور گذاشت. از آنجا که قرار بود کار تالیف و چاپ مجموعه در دو سالی که به نام حضرت نامگذاری شده بود پایان یابد، تمام مراحل کار؛ از طراحی نخستین تا چاپ در مدت بیست ماه صورت گرفت، به عبارت دیگر طراحی، تدوین و چاپ هر مجلد تنها چهل و پنج روز طول کشید که تصور می‏کنم با توجه به آفت همیشگی به دراراکشیدن مدت تالیف گسترده نگاشته‏ها و دائره‏المعارفها در کشورمان، خود این موضوع موفقیتی بزرگ باشد و شاید یک رکورد بی‏سابقه در بازار تحقیق و نشر کشور قلمداد شود که البته این امر حاصل زحمت شبانه‏روزی تمام دست‏اندرکاران مجموعه می‎باشد.

○ استقبال جامعه علمی کشور از دانشنامه را چگونه ارزیابی می‏کنید؟

● باید گفت با اینکه دانشنامه امام علی(ع) از حیث تبلیغ و اطلاع‏رسانی در سطح کشور مهجور مانده است. اما استقبال اصحاب اندیشه و به‏طور کلی جامعه علمی با وجود تمام کاستیهایی که در اطلاع‏رسانی تبلیغ و توزیع وجود داشت بسیار خوب و مطلوب بود. احراز نشان علمی از قریب به اتفاق مجامع و جشنواره‏های معتبر داخلی به عنوان اثر برتر در این مدت کوتاه یک سال و نیم، خود نشانی از استقبال گرم اندیشمندان و فرهیختگان از دانشنامه است.

بد نیست اشاره کنم پس از سپری شدن یک سال و نیم از عرضه دانشنامه شمارگان چاپ نخست پایان یافت و چاپ دوم آن نیمه دوم همین ماه (اسفند) به محضر مخاطبان عزیز عرضه می‏شود.

○ در مورد جوایز علمی دانشنامه اشاره‏ای داشتید، ممکن است برخی از آنها را نام ببرید؟

● بله، جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در حوزه دین از جشنواره کتاب سال 82 ، جایزه اثر برتر حوزه دین‏پژوهی کشور از کنگره دین‎پژوهی‏های سال 1380، جایزه ویژه هیات داوران از جشنواره کتاب سال ولایت در سال جاری، جایزه کتاب برتر جشنواره کتاب سال حوزه‏های علمیه. علاوه بر این دانشنامه امام علی(ع) در برخی محافل علمی دیگر نیز نامزد دریافت نشان کتاب برتر می‏باشد.

○ آیا تاکنون تدبیری برای تداوم تالیف دانشنامه اندیشیده شده است؟

● بله، اصولا پویایی یک دانشنامه منوط به ویرایش مستمر و روزآمدکردن مباحث آن است و دانشنامه امام علی هم از این قاعده مسنثنی نیست. خصوصا آن‏طور که اشاره کردم به دلیل محدودیت زمانی گاهی ناچار شدیم از برخی باریک‏نگریها قطع نظر کنیم و از برخی ظرافتها چشم بپوشیم. لذا در ویرایش دوم که مقالاتش در حال فراهم شدن است، تلاش می‏کنیم کاستیهای ویرایش اول را مرتفع سازیم و به تطبیق فنی مقالات از حیث اصول علمی دانشنامه‏نگاری بیافزاییم. افزودن برخی مطالب و موضوعات نو به مجموعه و بازنگری برخی مقالات، بخشی از تغییرات ویرایش دوم است.

○ ظاهرا پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به عنوان ناشر این مجموعه بعد از پشت سر گذاشتن تجربه تالیف دانشنامه امام علی، دانشنامه‏های دیگر را در دست تالیف دارد؟

● بله، پس از تجربه موفق دانشنامه امام علی، تاسیس دفتر دانشنامه‏ها و تهیه طرح کلان «دانشنامه‏نگاری دینی» اقداماتی بود که صورت گرفت. در حال حاضر هم دو دانشنامه «قرآن‏شناسی در زمینه معارف علوم قرآنی با رویکردی نو» و «فرهنگ فاطمی(س)» در زمینه بررسی آموزه‏ها  و سیره حضرت فاطمه(س) و تبیین و تحلیل علمی مباحث مربوط به حرمت، حقوق، هویت و منزلت زن در اسلام از محتوای نو و با لحاظ دغدغه‏های روزامد انسان معاصر یک سالی است که آغاز به کار کرده‏اند. «دانشنامه فلسفه دین» و «اندیشه‏نامه امام حسین» هم مراحل نخستین طراحی را طی می‏کنند که به یاری خدا سعی خواهیم کرد تمام این مجموعه‏ها را به بهترین شکل در اختیار هم‏وطنان عزیز قرار دهیم.

پژوهشی درباره نهضتهای رهایی‏بخش

کتابهایی هستند که حتی با گذشت سالها از زمان تالیف آنها هنوز مراجعات فراوانی جهت تحقیق یا تالیفات جدید بدانها صورت می‏گیرد. یکی از این کتابها را می‏توان تحقیق دکتر محمدامیر شیخ‏نوری تحت عنوان پژوهشی درباره نهضتهای رهایی‏بخش دانست. این کتاب نخستین بار در سال 1372 به چاپ رسیده است که مجددا در سال 1378 پس از اعمال ویرایش جدید منتشر گردید. این اثر که در انتشارات فکر روز در 320 صفحه منتشر شده دارای 3 فصل تقریبا مفصل در خصوص عنوان اصلی کتاب می‏باشد. نویسنده در مقدمه که تقریبا مقدمه‏ای حجیم اما بسیار مفید و پرمحتواست به بررسی واژه‏های جهان سوم و عملکرد استعمار در جهان سوم به عنوان مقدمات اولیه ورود به مبحث اصلی ‏پرداخته است. شروع مطالب اصلی کتاب با فصل نخست «مطالعه‏ای درباره جنبشهای رهایی‏بخش آفریقا» آغاز می‏گردد. از عنوان فصل نخست می‏توان به روشنی دریافت که سازمان موضوعات در این کتاب بر اساس تقسیم جغرافیایی محل وقوع نهضتهای آزادی‏بخش می‏باشد. بر همین اساس در فصل نخست کتاب، جنبشهای مطرح و معروف آفریقایی نظیر پولیساریو و انقلاب الجزایر مورد بررسی قرار می‏گیرد.

عنوان فصل دوم: «مطالعه‏ای درباره جنبشهای رهایی‏بخش در آمریکای لاتین» نیز گویای آن است که در این فصل مباحث مرتبط با منطقه آمریکای جنوبی مورد بحث قرار خواهد گرفت. سرفصلهای اصلی این قسمت عبارتند از: کشف و استعمار آمریکای لاتین، فتح میثاق مستعمراتی و تشکیل دولتها و شکل‏گیری جنبشهای رهایی‏بخش در آمریکای لاتین (شامل: مکزیک، نیکاراگوئه و گواتمالا). معمولا هیچ مقاله، تحقیق و کتابی در باب استعمار و نهضتهای آزادی‏بخش وجود ندارد که در آن اشاره‏ای هرچند مختصر به موضوع فلسطین نشده باشد. کتاب دکتر شیخ‏نوری نیز از این قاعده مستثنی نیست. نویسنده فصل سوم کتاب را در قالب یک بخش مستقل تحت عنوان «فلسطین ملتی بدون دولت» به بررسی ابعاد قضیه فلسطین اختصاص داده است. در این فصل این موضوعات مورد بررسی قرار گرفته است؛ موقعیت جغرافیایی و تاریخچه فلسطین، تاریخ‏نویسی نو استعماری و دولت اسراییل، فلسطین در دوران جدید، دو جنگ جهانی و دوران قیمومیت و جنگ جهانی دوم و تشکیل دولت اسراییل. پس از پایان فصل سوم بخشی تحت عنوان ضمائم وجود دارد که مطالب آن همگی مرتبط با فصل سوم و مقوله فلسطین می‏باشد. در این قسمت جالب می‏توان متن اعلامیه قیمومیت فلسطین در سال 1924 که در شورای جامعه ملل تهیه شده را به همراه متن اصلی و ترجمه اعلامیه مشهور بالفور مشاهده کرد. همچنین متن برخی قطعنامه‏های معروف در خصوص فلسطین به همراه تعدادی نقشه نیز در بخش ضمائم به چشم می‏خورد. از نکات جالب توجه در خصوص کتاب «پژوهشی درباره نهضتهای رهایی‏بخش» می‏توان به ارائه آمارهای بسیار زیاد و دقیق، جداول متعدد و نقشه‏های سیاسی و جغرافیایی جالب توجه و شرح اصطلاحات مفید آن اشاره کرد.

مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی

نویسنده: دکتر موسی نجفی، ناشر: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول 1382 در 1500 نسخه. عنوان کامل این کتاب عبارتست از مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی، طبقه‏بندی متون و فلسفه تاریخ سیاست در اسلام و ایران دکتر موسی نجفی که پیش از این آثار متعدد و ارزشمندی از ایشان در حوزه تاریخ و سیاست دیده‏ایم این بار در تازه‏ترین اثر خویش به بررسی تاریخی اندیشه‏های سیاسی و فلسفه عملی در متون متنوع حوزه‏های دین، فرهنگ، عرفان، کلام و فلسفه پرداخته است. متون فوق در رفتار، آثار و آرای بزرگان تمدن اصیل اسلامی طی سالیان گذشته شکل گرفته و شکوفا گردیده است. دکتر نجفی ضمن توضیح و معرفی روش‏شناسی و همچنین منابع اصلی اندیشه سیاسی در اسلام سعی دارد به صورت جداگانه فلسفه سیاسی ایران بعد از اسلام را مورد بررسی قرار داده و در این مسیر تحول و چگونگی بسط فلسفه سیاست در تمدن ایرانی و اسلامی را مشخص نماید. این فکر که ایران چه در دوره باستان و چه پس از ورود اسلام تاکنون فاقد فلسفه و یا هر نوع اندیشه سیاسی می‏باشد مدتهاست در برخی محافل و مراکز علمی و تحقیقاتی کشور رخنه کرده است. از سوی دیگر کسانی هستند که نه تنها این ادعا را نمی‏پذیرند بلکه علاوه بر اعتقاد به وجود فلسفه و اندیشه سیاسی در ایران و به ویژه در دوره اسلامی به سراغ تبیین چگونگی ظهور و گسترش این اندیشه‏های سیاسی در تمدن اسلامی می‏روند. به راحتی می‏توان گفت دکتر نجفی در عداد گروه اخیر قرار می‏گیرد و کتاب مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی بیانگر اعتقادات و تحقیقات نامبرده در این موضوع می‏باشد. بر همین اساس در مقدمه مولف آمده است: «با توجه به اینکه فرهنگ و اندیشه اسلامی در زوایا  و علوم گوناگون به‏رغم دگرگونیها و گسستگی‏های عملی سیاسی و اجتماعی دولتها، هیچگاه منقطع و نابود نشده، توجه امروز ما به منزله ریشه‏یابی و بازیابی نخستین اندیشه‏های سیاسی معاصر خواهد بود که با در نظر گرفتن سنت سیاست اندیشی درطول تاریخ تفکر اسلامی پدید آمده و مسلم است که رگه‏های بسیاری از مباحث امروز و فردای ما می‏تواند در نوع افق جدید و فتوح و گستردگی و گشایش، با رجوع به این سنت و سیره کهن و ریشه‏دار آشکار شود.» از آنجا که نویسنده کتاب «مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی» به کرات در این تحقیق به متون و آثار پیشینیان مراجعه و اساسا این متون مهم‏ترین منبع وی به‏شمار می‏روند، گستردگی، تضاد و تنوع این آثار را نه تنها دلیل ضعف، نقص یا کمبود نمی‏داند بلکه این ویژگی را از نقاط قوت تمدن اسلامی برمی‏شمارد. همچنین نویسنده تقسیم‏بندی متون و منابع تاریخی اسلامی بر اساس متدها و الگوهای غربی را اشتباه خوانده و خود به سراغ نوعی از تقسیم‏بندی این آثار و تالیفات تاریخی می‏رود که بیشترین ارتباط را با ویژگیهای حوزه فرهنگ تمدن اسلامی داشته باشد. موسی نجفی پس از ذکر مقدمه و سپس پیش‏درآمد بحث، به سراغ بخش اصلی رفته و مطالبی را در ده فصل به خوانندگان ارایه می‏دهد که «مقدمه‏ای در روش‏شناسی و منابع اندیشه سیاسی در اسلام و ایران» به عنوان مطلع ارایه مطالب در نظر گرفته شده است. در فصل نخست تحت عنوان «اندیشه سیاسی در متون حکمت عملی» بیشتر به متون حکمت عملی نظیر آرای اهل مدینه فاضله فارابی، اخلاق ناصری و مباحث مربوط به دره‏التاج قطب‏الدین اشاره شده است. فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی اندیشه سیاسی در متون شریعت‏نامه‏ها دارد. در این فصل نویسنده ضمن تقسیم کلی شریعت‏نامه‏ها به بررسی ابواب فقه و تاثیر آن در سیاست می‏پردازد. همان‏گونه که معمولا در بحث ارتباط فقه و سیاست مساله عدالت اصلی‏ترین مطلب مورد بحث می‏باشد، در این کتاب نیز عدالت در یک بخش جداگانه (فصل دوم) ارزیابی می‏گردد. فلسفه عدل، شرایط و معیارهای تحقق عدالت، جایگاه، نقش و تکلیف عامه عباد و راههای ارتباط قدرت با اخلاق متعالی از مباحث این فصل به شمار می‏روند. ضمنا مهم‏ترین شریعت‏نامه‏ها از جمله معراج‏السعاده نیز در این فصل مورد مطالعه دقیق‏تر قرار می‏گیرند. فصل سوم کتاب به بررسی اندیشه سیاسی در اندرزنامه، خردنامه‏ها، فتوت‏نامه‏ها و متون ادبی می‏پردازد. از مهم‏ترین متون از این دست می‏توان به؛ قابوس‏نامه، گلستان سعدی، خردنامه، کلیله و دمنه، محبوب‏‏القلوب، رساله دلگشا و تحفه‏الاخوان اشاره کرد. فصل چهارم منحصرا به بررسی اندیشه سیاسی در متون سیاستنامه، دستورالوزرا و آثار الوزرا می‏پردازد. فصل پنجم کتاب که از جذابیت بیشتری برای خوانندگان برخوردار است به اندیشه سیاسی در سفرنامه‏ها و متون تاریخی ‏پرداخته است. از مهم‏ترین سفرنامه‏هایی که در این فصل به آنها اشاره می‏شود می‏توان؛ جوامع‏الحکایات، تاریخ جهانگشای جوینی، سفرنامه ناصرخسرو، تاریخ بیهقی و تاریخ غازانی را نام برد. فصل ششم کتاب «مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی» به بررسی اندیشه سیاسی در متون عرفانی، ذوقی و رسایل صوفیه اختصاص یافته است. این فصل نسبت به فصول دیگر کتاب از حجم بیشتری برخوردار است و در آن ضمن توضیح تشکیلات سیاسی صوفیه و چگونگی ظهور اجتماعی آنان به زاویه نگرش عارفان و صوفیان به سیاست نیز اشاره می‏گردد. بررسی آرا جلال‏الدین محمد رومی معروف به مولوی، نظریات شیخ اشراق، فارابی و نجم‏الدین رازی در این بین از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. به نظر می‏رسد در این فصل آرای سیاسی موجود در دو کتاب مرصادالعباد و حکمه‏الاشراق بیش از سایر کتب عرفانی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. عنوان فصل هفتم، «اندیشه سیاسی در متون فلسفه تاریخ» برگزیده شده است. در این قسمت فلسفه تاریخ یا قوانین تحول اجتماعی در نگاه برخی از متفکران مسلمان مطرح می‏گردد که بنا بر نظر مولف کتاب این نظریات منجر به بروز نوعی فضای خاص در قلمروی اندیشه سیاسی تمدن اسلامی گردیده است. بدیهی است معروف‏ترین و مهم‏ترین متن مورد بحث در این فصل «مقدمه ابن خلدون» می‏باشد. علاوه بر این اثر کتاب روضه‏الانوار محقق سبزواری، نظم الغرر و نضدالدرر عبدالکریم یحیی قزوینی و تجارب الامم ابن مسکویه نیز مورد نظر نویسنده کتاب بوده است. اندیشه سیاسی در متون کلامی مبحثی است که در فصل هشتم به آن پرداخته می‏شود. توضیح علم کلام و چگونگی ظهور سیاست در آن، معتزله، مساله جبر و اختیار، عدل، امر به معروف و نهی از منکر و مبحث امامت موضوعات اصلی فصل هشتم را تشکیل می‏دهند. در فصل نهم اندیشه سیاسی در متون سیاسی نویسان و مصلحان اجتماعی مورد نظر می‏باشد که در این مسیر متون معروف و معتبری چون رساله مقیم و مسافر حاج‏آقا نورالله اصفهانی به تفصیل شرح و بسط داده می‏شود. فصل دهم و آخرین فصل این کتاب به اندیشه سیاسی در متون چند بعدی و چند روشی اختصاص دارد. در این فصل ضمن تقسیم‏بندی متون جامع یا چند بعدی و ذکر مشخصات آنها نهج‏البلاغه به عنوان مهم‏ترین و با ارزش‏ترین متن جامع به خوانندگان معرفی می‏گردد. در ادامه کشف‏الاسرار حضرت امام(ره) و تنبیه‏الامه و تنزیه‏المله میرزای نایینی مورد مطالعه و بررسی قرار می‏گیرد. در پایان کتاب و در بخشی کوتاه مولف نتیجه‏گیری خود را ارایه می‏دهد که در آن ضمن اشاره به تنوع و گستردگی متون مرتبط با فلسفه سیاسی وی معتقد است اندیشیدن و تامل در سیاست و مسایل اجتماعی در اسلام، سنتی دیرینه می‏باشد که در روح و جان اندیشه اسلامی ریشه دارد. همچنین دکتر موسی نجفی در آخرین فرازهای نتیجه‏گیری خود بحث عدل و عدالت را عامل وحدت‏بخش و مرکز ثقل و نقطه محوری تمامی متون مختلف و متفرق اسلامی درباره سیاست معرفی می‏کند.

همکاری ساواک و موساد

مرکز اسناد انقلاب اسلامی با انتشار کتاب «همکاری ساواک و موساد» سعی در برداشتن گام مهمی در ارایه اسناد همکاری این دو مرکز اطلاعاتی مخوف و ضدانسانی در طول حکومت پهلوی دارد. این کتاب که در زمستان 1381 در شمارگان 2500 جلد توسط تقی نجاری راد تالیف شده است دربردارنده اسناد و مدارک موجود در آرشیو ساواک در خصوص همکاریهای دو مرکز اطلاعاتی فوق می‏باشد. مطالب این کتاب علاوه بر پیشگفتار مولف، شامل دو فصل و همچنین نتیجه‏گیری پایانی است. در عین حال قسمت اعظم این کتاب را ارایه اسناد همکاری ساواک و موساد تشکیل می‏دهد.

عنوان فصل نخست: آغاز روابط ایران و اسراییل است و فصل دوم به همکاری ساواک و موساد می‏پردازد. در جهت نشان دادن اهمیت موضوع و میزان ارتباط حکومت پهلوی با دستگاه امنیتی رژیم اسراییل کافی است نقل قولی از نماینده موساد در ایران را ذکر کنیم. یعقوب نیمرودی نماینده موساد در ایران در خصوص حجم نفوذ موساد در ایران می‏گوید: «اگر یک روز اجازه دهند از کارهایی که ما در تهران انجام می‏دهیم آگاه شوی، از آنچه می‏شنوی وحشت خواهی کرد، حتی نمی‏توانی آن را تصور کنی.» (اندرولسلی کاکبورن، ارتباط خطرناک، ترجمه: محسن اشرفی، تهران، نشر اطلاعات، 1371، ص 166). از موارد قابل ملاحظه در این کتاب ارایه راهنمای استفاده از اسناد می‏باشد. لازم به ذکر است در نوشته‏ها و آثار اسنادی، در برخی کتب، ناشر بدون هیچ‎گونه تحلیل و توضیحی اسناد را چاپ و منتشر می‏کند و فقط در موارد ضروری در پی‎نوشتها توضیحاتی را ارایه می‏دهد. در برخی دیگر از آثار و تحقیقات اسناد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و جز در موارد لازم یا پیوستها اصل اسناد منتشر نمی‏شود. با این توضیحات به نظر می‏رسد در این کتاب تلفیقی از دو روش فوق مورد استفاده قرار گرفته است. ذکر نمونه‏ای از اسناد موجود در این کتاب در این راستا سودمند خواهد بود. سند شماره 2/32 ــــ شماره 2510/704 ـــ تاریخ [14/1/1351] ـــ موضوع دوره خط‏شناسی: متن سند: سرویس زیتون [موساد] طی نامه‏ای آمادگی خود را به منظور پذیرفتن 2 نفر از متخصصین ساواک برای گذراندن دوره خط‏شناسی که قرار است از تاریخ 30/1/1350 به مدت شش هفته در آن کشور تشکیل گردد، اعلام نموده است...

لازم به ذکر است این کتاب 363 صفحه‏ای به قیمت 2100 تومان در معرض استفاده علاقه‏مندان قرار گرفته است.

تئوریهای ساخت قدرت و رژیم پهلوی دوم

دکتر محمدرحیم عیوضی در آخرین اثر منتشر شده‏اش به بررسی دولت و ساختار سیاسی ایران در دوره حکومت محمدرضا پهلوی پرداخته است. هرچند کتابها و مقالات متعددی تاکنون در بررسی مقوله ساختار حکومت در ایران نگاشته شده‏اند اما نگاه اصلی و روش تحقیقات فوق بیشتر بر اساس تطبیق الگوهای نظری رایج در خصوص دولت با دولتهای حاکم بر ایران بوده است. در این بین معمولا عناصر و مولفه‏های سیاسی و اجتماعی بومی و ملی ایران کمتر در نظر گرفته شده‏اند. نظریه‏های معروفی چون دولت رانتیر، پاتریمونیال، شبه مدرن، سنتی و توتالیتر هرچند ممکن است در مواردی و مقاطعی با حکومتهای پیشین ایران همخوانی داشته باشند اما معمولا در تبیین، توضیح و فهم کامل دولتهای ایران و ساختار آنها خصوصا در مقوله رابطه دولت و جامعه و نقش دولت در تحول جامعه عقیم و ناتوان هستند. از آنجا که ایران به عنوان یک کشور مستقل ویژگیهای جغرافیایی، انسانی، تاریخی و سیاسی خاصی دارد لازم است هرگونه تحلیل و بررسی ساختارهای رسمی قدرت در آن با توجه این موارد شکل گیرد. به نظر می‏رسد ارایه تحلیلی مستقل و تا حدودی مغایر با تحقیقات مبنی بر الگوهای تطبیقی غربی هدف اصلی عیوضی در نگارش کتاب «تئوریهای ساخت قدرت و رژیم پهلوی دوم» می‏باشد. مقطع زمانی تحقیق فوق دربرگیرنده دوره حکومت پهلوی دوم از سال 1320 تا 1357 می‏باشد، که به عنوان یکی از دوره‏های خاص در بررسیهای جامعه‏شناسی سیاسی ایران همواره مورد نظر بوده است. نویسنده در این اثر سعی دارد علاوه بر پرداختن به مفاهیم و مولفه‏های اصلی چون الگوهای رفتاری نخبگان، مردم و سازمانهای سیاسی به شرایط خاص داخلی نظیر تعاملات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی طبقات، نهادها و اقشار مختلف جامعه ایرانی و تعامل آنها با حکومت پهلوی و نهایتا تاثیر این عوامل بر شکل‏گیری ساخت قدرت در این دوره بپردازد. بر همین اساس فصل نخست کتاب تحت عنوان: قدرت سیاسی، نخبگان سیاسی و طبقات اجتماعی در عصر پهلوی دوم به بیان جزئی و دقیق‏تر این موارد اختصاص دارد. در این فصل نویسنده مفهوم قدرت، قدرت سیاسی، قدرت اجتماعی و ساختار سیاسی و نظام سیاسی را در تعریف کلی آنها توضیح می‏دهد. در ادامه همین فصل ساختار قدرت در ایران عصر پهلوی دوم و ویژگیهای ساختاری این رژیم مورد تجزیه و تحلیل قرار می‏گیرد. بخش پایانی فصل نخست این کتاب به مقوله طبقات اجتماعی، فرایند طبقه‏سازی و طبقات گوناگون اجتماعی ایران در عصر حکومت محمدرضا پهلوی پرداخته است. فصل دوم کتاب منحصرا به مقایسه مدل دولت رانتیر با حکومت محمدرضا پهلوی اختصاص دارد. بررسی تاثیر دولت رانتیر بر ساختار قدرت سیاسی نیز از دیگر بخشهای این فصل است. عنوان فصل سوم کتاب مقایسه ساخت قدرت سیاسی استبداد شرقی با حکومت محمدرضا پهلوی می‏باشد. در فصل چهارم که می‏توان آن را بزرگ‏ترین فصل این کتاب دانست مقایسه دولت بناپارتی و دولت فاشیستی با ساخت قدرت سیاسی پهلوی دوم مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش ضمن توضیحات کافی در خصوص دولت بناپارتی و مشخصات جامعه فرانسه در زمان این حکومت، دولت فاشیستی نیز به خواننده معرفی می‏گردد و در هر دو مورد مقایسه با دولت پهلوی دوم صورت می‏گیرد. علاوه بر این بیان تشابهات و تضادهای دولتهای بناپارتی و فاشیستی نیز از نگاه نویسنده دور نمانده است. فصل پنجم بررسی پاتریمونیالیسم و ارتباط آن با ساخت قدرت رژیم پهلوی را شامل می‏شود. در این فصل ضمن تبیین دولت پاتریمونیال به معرفی زندگی و اندیشه ماکس وبر به عنوان واضع و اصلی این نظریه پرداخته شده است. در پایان این فصل پذیرش نظریه دولت پاتریمونیال به عنوان مبین ساختار قدرت سیاسی در زمان حکومت محمدرضاشاه مورد نقد قرار گرفته است. در فصل ششم این کتاب ناسیونالیسم مدرن ایرانی و ساختار پهلوی دوم بررسی می‏گردد. شروع مطالب این فصل با توضیحاتی در خصوص شکل‏گیری دولت ــــ ملتها در غرب و تبیین ناسیونالیسم غربی همراه است. در ادامه توضیح ناسیونالیسم در ایران، به ویژه ناسیونالیسم رژیم محمدرضاشاه مورد نظر بوده است. در فصل هفتم (آخرین فصل این تحقیق) مطالبی در خصوص بحران هویت و مشروعیت و ساختار سیاسی حکومت پهلوی دوم در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. در پایان کتاب نیز نویسنده ضمن ارایه چکیده‏ای مختصر از مطالب ارایه شده نتیجه‏گیری نهایی خود را ارایه می‏دهد. در این نتیجه‏گیری مولف معتقد است مهم‏ترین چالشهایی که بحران هویت و مشروعیت را در حکومت پهلوی به یکدیگر پیوند می‏داد، رقابت و کشاکش سه فرهنگ اسلامی، ملی و غربی نقش اساس داشت. راز شکست ساخت قدرت سیاسی محمدرضاشاه در بحران هویت و مشروعیت نظام سیاسی نهفته است که همین مقوله، مبانی اصلی بررسی نظریه‏های ساخت قدرت سیاسی عصر پهلوی دوم را تشکیل می‏دهد. لازم به ذکر است کتاب تئوریهای ساخت قدرت و رژیم پهلوی نوشته دکتر محمدرحیم عیوضی، پاییز سال 1382 توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی در شمارگان 2500 جلد و به قیمت 1500 ریال منتشر گردیده است.

«علی امینی»

علی امینی عنوانی است که برای سیزدهمین جلد از مجموعه نیمه پنهان (سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست) که در سال 1382 توسط سازمان انتشارات کیهان به بازار کتاب و نشر ایران ارایه گردید انتخاب شده است.

دکتر امینی یکی از دولتمردان نامدار روزگار سلطنت پهلوی است که نامش با بسیاری از حوادث پشت پرده در سالهای پس از کودتای 28 مرداد 1332 به ویژه قرارداد کنسرسیوم حراج منابع نفتی ایران و نیز، دوران پرهیاهو و جنجالی نخست‏وزیری 14 ماهه‏اش و آغاز اصلاحات آمریکایی در ساختار اقتصادی ـــ فرهنگی ایران گره خورده است. او در زمره سیاستمداران هوادار آمریکا بود که در پی گسترش نفوذ این دولت پس از کودتای 28 مرداد در ایران، وارد حوزه مرکزی قدرت در کشور گردید.

کتاب با معرفی خاندان امینی آغاز می‏شود و تا رشد و نمو سیاسی وی به واسطه کنسرسیوم نفت و سپس طرح «روستو ـــ کندی» امتداد می‏یابد. تعامل امینی با شاه، اسدالله علم، جبهه ملی، روحانیت و امام خمینی(ره)، از جمله فرازهای دیگر کتاب است که پس از روایتی تحلیلی و مستند به عصر انقلاب اسلامی می‏رسد. امینی در این مقطع کارکرد دیگری نیز در ذهن سیاستمداران آمریکایی دارد که تا پس از انقلاب و اقامت در خارج و تشکیل جریان معارضه با جمهوری اسلامی ادامه می‏یابد.

بررسی زندگی امینی در این کتاب در 8 فصل مستقل ارایه شده و از جمله، عناوین زیر در آن به چشم می‏خورد:

پیشینه خاندان امینی، امین‏الدوله و نهضت جنگل، خاندان امینی و رضاخان، در خدمت دولت کودتا، هفت خواهران نفتی در ایران، 5میلیون دلار رشوه، آلترناتیو آمریکا، برنامه «اتحاد برای پیشرفت»، اعتصاب فرهنگیان، بر صندلی صدارت، جبهه ملی و دولت امینی، اصلاحات ارضی، تبعید سپهبد تیمور بختیار،‌ امینی و جریان جهانی فراماسونری، دیدار با امام، ساماندهی سانسور، امینی به روایت ساواک، فضای باز سیاسی و اوج‎گیری انقلاب، فرار از ایران و اتحاد با شاپور بختیار، همکاری با سازمان سیا و تئوری استحاله.

دو فصل پایانی کتاب («رویارویی با انقلاب» و «در حلقه ضدانقلاب خارج از کشور») از جمله فرازهای مهم این کتاب است که به استناد اسناد و مدارک متعدد می‏کوشد جهت‏گیری امینی در برابر انقلاب اسلامی را به تصویر کشد.

این کتاب در اردیبهشت ماه سال 1382 توسط دفتر پژوهشهای موسسه کیهان و در 298 صفحه و به قیمت 1300 تومان انتشار یافته و در اختیار پژوهشگران و علاقمندان تاریخ معاصر ایران قرار گرفته است.

امیرعباس «هویدا»

چهاردهمین مجلد از مجموعه «نیمه پنهان» (سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست)، مختص معرفی «امیرعباس هویدا» می‏باشد. هویدا، نخست‏وزیری که بیش از یک دهه بر اریکه قدرت تکیه زد، از ارکان سیاست و حکومت در رژیم پهلوی از اوایل دهه 1340 تا آخرین سال اقتدار این رژیم بود. وابستگی به جریان نو استعماری بهائیت و صهیونیسم و اطاعت محض از شاه، از وی مهره‏ای در خور رژیم دیکتاتوری فاسد ساخت و موجب ماندگاری او در راس هرم قدرت روزگار پهلوی شد.

کتاب «امیرعباس هویدا» به روال دیگر جلدهای مجموعه «نیمه پنهان» به معرفی یکی از مهره‏های اصلی سیاستگذاری در رژیم محمدرضاشاه می‏پردازد و عصر مذکور را با محوریت هویدا به روایت می‏نشیند. یکی از تمایزات و برجستگیهای کتاب، قضاوت چندبعدی و همه‏جانبه درباره سیاستمداری است که به ویژه طی سالهای اخیر کوشش شده با نگاهی رمانتیک و خیالی معرفی شود و تاریخی واژگونه را روایت کند.

کتاب حاضر در 6 فصل «بهایی‏زاده‏ای که سر از ساواک درآورد»، «چهارده سال بر اریکه قدرت»، «سیاست خارجی، آمریکا و اسراییل»، «دولت هویدا و امام خمینی»، «هویدا، بهائیت و فراماسونری» و «سقوط از اریکه قدرت» به ضمیمه دهها تصویر و سند، توسط سازمان انتشارات کیهان منتشر شده است.

پیشینه و خاندان هویدا، ماموریت پاریس، ارتباط با حزب توده، هویدا در شرکت نفت، عضویت در ساواک، در کسوت وزیر دارایی، بر مسند نخست‏وزیری، غارتگران در کابینه، حزب ایران نوین، ایجاد حزب رستاخیز، روابط ایران و اسراییل در دوره صدارت هویدا، فروش نفت به صهیونیستها و شبکه زیتون و همکاریهای اطلاعاتی و… از عناوین مورد بحث در کتاب حاضر است.

یکی از ویژگیهای عمده کتاب استفاده از اسناد مرکز اسناد انقلاب اسلامی است که طی آن به نقل از گزارشهای مستند ساواک، بخشهای ناگفته زندگی هویدا به ویژه در ارتباط با شبکه جاسوسی «زیتون» ـــ متعلق به دولت اسراییل ـــ روایت می‏گردد. کتاب در بخشی مبسوط این شبکه صهیونیستی را معرفی و نقش دولت هویدا به عنوان پلی برای سلطه مضاعف صهیونیسم جهانی بر ایران را هویدا می‏سازد. به دلیل واکاوی همین زاویه تاریک است که نقش روشنگر حضرت امام خمینی و نهضت اسلامی ملت ایران، اهمیت و ارزش مضاعفی می‏یابد و بخش مهمی از عوامل انحطاط و سقوط رژیم پهلوی در ترازوی قضاوت قرار می‏گیرد. لازم به ذکر است این کتاب در 356 صفحه و به قیمت 1700 تومان به بازار نشر تاریخ معاصر ایران عرضه شده است.

«اسدالله علم»

اسدالله علم عنوان کتابی است از مجموعه «نیمه پنهان» که به معرفی وی اختصاص یافته است.

مرور زندگی و کارنامه «علم» از آن جهت اهمیت می‏یابد که او به عنوان پیشخدمت مخصوص شاه، وزیر دربار و نخست‏وزیر مورد اعتماد، یکی از مهره‏های اساسی این رژیم دیکتاتوری و در عین حال یکی از عناصری است که سیاستهای وی نقش مهمی در اوج‏گیری نهضت اسلامی ملت ایران در دهه 40 داشت.

از مطالب این کتاب برمی‏آید که علم عضو شبکه جاسوسی «بدامن» بود و به تدریج پای شبکه‏های وابسته به بیگانگان را در حوزه قدرت و سیاست باز کرد. در دوره قدرت علم، لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی و رفراندوم لوایح ششگانه که هر دو جهت‏گیری ضددینی و ضدمنافع ملی داشت در دستور کار رژیم قرار گرفت و اصرار بر آن، به نهضت روشنگر و اعتراضی امام خمینی در سال 1342، کشتار خونین مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز و قیام خونبار 15 خرداد منجر شد.

علم با صهیونیستها و شبکه بهائیت پیوند تنگاتنگ داشت؛ همچنان که با کسانی چون ریچارد هلمز سفیر آمریکا در تهران (و رییس سابق سازمان سیا) پیوند خورده بود و در واقع مطامع قطبهای قدرت بیگانه را به  حوزه سیاست ایران وارد می‏کرد.

جلد 15 نیمه پنهان ویژه اسدالله علم از چنین زوایایی و به استناد صدها سند موجود، به روایت زندگی و کارنامه یکی از عناصر اصلی «سیاست و حکومت در عصر پهلوی» می‏پردازد. مباحثی چون «پیشه خاندان علم، شبکه جاسوسی بدامن، حزب مردم، رقابت با علی امینی، تکیه‏گاه تازه آمریکا، ارتباط با اسراییل، علم در وزارت دربار، جشنهای درباری و ده‏ها عنوان دیگر به ضمیمه اسناد و تصاویر از جمله مندرجات این کتاب است.

این کتاب توسط انتشارات کیهان در سال 1382 در 207 صفحه و به قیمت 950 تومان در دسترس علاقه‏مندان مباحث تاریخ معاصر قرار گرفته است.

حریم وصال

حریم وصال عنوان کتابی است از تقی صوفی نیارکی پیرامون بررسی زندگی و ابعاد عرفان ولایی در سیر و سلوک مرحوم آیت‏الله‎‏العظمی محمدتقی اصفهانی معروف به «آقا نجفی» که انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) آنرا در تابستان سال 1382 در شمارگان 1000 و به قیمت 9000 ریال به چاپ رسانده است. نویسنده این کتاب جهت ارایه مطالب، یک دیباچه و شش فصل را سامان دیده است. فصل نخست کتاب تحت عنوان سیری در حیات علمی، فرهنگی و سیاسی آقانجفی بیشتر دربردارنده بیوگرافی آقانجفی می‏باشد. در فصل دوم نقش مرحوم شوشتری در تکوین شخصیت عرفانی آقانجفی مورد بررسی قرار می‏گیرد. عنوان فصل سوم کتاب آقانجفی در محضر رجال‎الغیب است که به توضیح چگونگی ارتباط آقانجفی با رجال‏الغیب ـــ انسانهای فرهیخته و واسطه فیض‏رسانی خداوند به بندگان ـــ می‏پردازد. در فصل چهارم کتاب کرامات، مکاشفات و رویاهای صادقه این مرد بزرگ تاریخ معاصر مورد نظر می‏باشد. عنوان فصل پنجم «سلوک صراط شریعت» برگزیده شده است. فصل ششم یا به عبارت بهتر فصل آخر کتاب نیز به گزیده‏ای از مباحث علمی و عرفانی آقانجفی می‏پردازد. یکی از نقاط قوت کتاب «در حریم وصال» ارایه قسمتی تحت عنوان نمایه‏ها در انتهای کتاب است که دربردارنده تصاویر و اسناد ارزنده و جالبی از زندگی و آثار آقانجفی می‏باشد. ضمنا در همین بخش کتاب‏نامه، نمایه آیات و اشخاص نیز موجود می‏باشد. هرچند زندگی و مبارزات مرحوم محمدتقی اصفهانی مشهور به آقانجفی و برادر بزرگوارش حاج‏آقا نور‏الله اصفهانی در سالهای اخیر مورد مطالعه و توجه بیشتری نسبت به قبل واقع شده است اما با این حال چنین شخصیتهای بزرگی از تاریخ معاصر همچنان ناشناخته و مهجور مانده‏اند. از آنجا که کتاب «در حریم وصال» به بررسی عرفان ولایی در سیر و سلوک آقانجفی پرداخته و این موضوع تا حدود زیادی بکر و از طرفی پیچیده و در عین حال جالب و خواندنی می‏باشد بهتر آن دیدیم که در گفت‏وگویی با نویسنده کتاب آقای صوفی نیارکی، بهتر و بیشتر ابعاد این موضوع را مورد بحث و تبادل نظر قرار دهیم. پیش از مطالعه این گفت‏وگو بد نیست بدانیم مرحوم آیت‏الله‏العظمی آقانجفی اصفهانی (1262 ـــ 1332 هـ.ق) فرزند مرحوم آیت‏الله‏العظمی حاج‏شیخ محمدباقر نجفی‏اصفهانی از فقها و سیاستمداران صدساله اخیر ایران به شمار می‏رود. وی که روزگاری در اصفهان زعامت عامه داشته، در عرصه سیاست نیز نامی جاودان از خود به یادگار گذاشته است.

○ جناب آقای صوفی، با توجه به این نکته که مرحوم آقانجفی از جمله رهبران سیاسی ـــ اجتماعی تاریخ معاصر ایران به شمار می‏رود، چه انگیزه‏ای باعث شد که در بعد عرفانی ـــ اخلاقی آن مرحوم به تحقیق بپردازید؟ بعدی که کمتر به آن پرداخته شده است.

● بسم‏ الله الرحمن الرحیم

همان‏گونه که مستحضر هستید، مرحوم آقانجفی اصفهانی به حق یکی از شخصیتهای کم‏نظیر تاریخ معاصر ایران اسلامی می‏باشد، شخصیتی که به مراتب «بودش» فراتر و پرافتخارتر از «نمودش» می‏باشد. از آنجا که درباره این فقیه عارف و مجتهد سیاستمدار، پژوهش و تحقیق درخور توجهی به غیر از کتاب با ارزش «حکم نافذ آقانجفی» صورت نگرفته بود لازم به نظر می‏رسید که این مهم انجام شود. البته در این کتاب سعی شده تا جلوه‏ای دیگر و فراموش شده آن مرحوم را به تصویر بکشانیم، جلوه‏ای که برخی تاریخ‏نگاران معاصر نظیر کسروی، ناظم‏السلام کرمانی، دولت‏آبادی و غیره کاملا آنر وارونه به تصویر کشیده‏اند. از این رو مهم‏ترین و اصلی‏ترین انگیزه‏ای که ما را واداشت تا درباره بعد عرفانی وی چند ورقی بنگاریم، زدودن غبارهای تعصب و بغضهایی بود که توسط این افراد بر چهره این ابرمرد عرصه سیاست و عرفان نشسته بود. بد نیست به این نکته خاطرنشان شوم که وقتی که مراحل ابتدایی این پژوهش را انجام می‏دادم شبی در عالم رویا مرحوم حاج‏آقا نجفی اصفهانی را دیدم، با حالتی کاملا بشاش و گشاده‏رو، به من فرمودند: «با این کار تو گرد و غبار تعصب و حب و بغضها را از چهره من برطرف می‏کنی و اظهار خوشحالی و تشکر کردند.» البته اگر کمی در فرهنگ دینی خود دقت کنیم می‏بینیم که اهمیت خاصی به این گونه فعالیتها داده شده است. روایتی از حضرت رسول اکرم(ص) در سفینه البحار، ج 2، ص 641 وجود دارد که می‏فرمایند: «من ورخ مومنا فکانما احیاه» کسی که زندگانی و حیات مومنی را بنگارد گویی وی را احیا و زنده کرده است. باشد که ما نیز مصداق این کلام نورانی باشیم. انشاءالله.

○ نگارش ابعاد عرفانی درباره یک شخص در این گستردگی، نیازمند اطلاعات وسیع از زندگی فردی و خصوصی اوست، مهم‏ترین منابع شما در این نگارش چه بوده است؟

● اتفاقا همین‏گونه که می‏فرمایید می‏باشد، اما بنده تا قبل از شروع به تحقیق تصور چندان وسیعی از ابعاد عرفانی وی نداشتم، اما از خواص و اهل علم مطالبی از ویژگیهای مرحوم آقانجفی شنیده بودم، تا اینکه دو نسخه از سری کتابهای به جا مانده از آن مرحوم به دستم آمد یکی کتاب مهم با ارزش «مفتاح السعاده» بود که در نوع خود از گنجینه‏های ماندگار می‏باشد که یک نسخه از این کتاب در نزد حضرت‏آیت‏الله‏العظمی صافی‏گلپایگانی نیز می‏باشد. کتاب دیگر «اشاره ایمانیه» بود. اکثر مباحث کتاب «اشاره ایمانیه» به صورت شعر و نثر می‏باشد، که نشان از ذوق شعری آن مرحوم نیز دارد. آن مرحوم بعضی از مباحث عرفانی و اخلاقی و در مواردی نیز حالات عرفانی و سیر و سلوک خود را در این دو اثر به یادگار گذاشته است و اکثر مباحث و حالات عرفانی آن مرحوم را از این دو کتاب استخراج نمودیم بنابراین عمده منبع ما در بررسی حالات عرفانی وی آن دو کتاب می‏باشد. البته برای اینکه آیات و روایات متعدد موجود در نوشته‏های مرحوم آقانجفی را مستند بکنیم حدود 60 کتاب را مورد مطالعه قرارگرفت که در فهرست منابع به آنها اشاره شده است.

○ از جمله نکات دقیق و درخور توجه در این کتاب که اهل فن نیز از آن غافل نیستند ارتباط نزدیک و صمیمی آقانجفی و مرحوم استادالعرفا آقاسیدعلی شوشتری می‏باشد، در این زمینه نیز اگر توضیح بفرمایید متشکر خواهیم بود.

● از جمله مطالبی که حتی در نزد اهل فن نیز به دور مانده بود، ارتباط وی با مرحوم شوشتری می‏باشد. اگر نگاهی هرچند اجمالی به عرفای صدساله اخیر حوزه‏های علمیه بیندازیم درخواهیم یافت که بیشتر بزرگان و افراد شاخص این طریق (عرفان در طریق  اهل بیت علیهم‏السلام) مستقیما و یا باواسطه ریزه‏خور خوان عرفانی مرحوم شوشتری بوده‏اند، جالب توجه است که مرحوم آقانجفی از جمله افرادی است که بدون واسطه از خرمن مرحوم شوشتری استفاده‏ها برده است، به گونه‏ای که به واسطه دستور‏العملهایی که مرحوم شوشتری به آقانجفی می‏دادند منزلها طی می‏کرد و از نکات بسیار مهم دیگر که در این‏باره جا دارد به آن اشاره کنم این است که مرحوم شوشتری که از فوت خود آگاه بوده است برای ادامه سیر و سلوک مرحوم آقانجفی بعد از خود نیز برنامه داشته است و ارتباط آقانجفی با رجال‏الغیب نیز از جمله این موارد می‏تواند باشد که در زندگی کمتر کسی اتفاق می‏افتد. ما به قسمتهایی از این ارتباطها در فصل دوم و سوم کتاب «در حریم وصال» اشاره کرده‏ایم.

○ درباره روش عرفانی و سیر و سلوک مرحوم آقانجفی نیز مطالبی بفرمایید.

● متاسفانه امروزه بازار عرفان‏نمایان داغ است و تشخیص عارف حقیقی و عارف‏نمایان دشوار شده است. آنچه در حیات عرفانی آن مرحوم قابل توجه و برجسته می‏باشد، تقید وی در همه حالات و مقامات عرفانی به شرع مقدس و مبین اسلام می‏باشد. پایبندی به شرع و تسلیم در برابر دستورات شارع مقدس نقطه افتراق ایشان و اساتید وی با دیگر مدعیان می‏باشد. در دیدگاه عرفانی و سیر و سلوک ربانی مرحوم آقانجفی «طریقت» عین «شریعت» و «شریعت» عین «طریقت» است و بدون التزام به «ظاهر شریعت» نمی‏توان به «باطن شریعت» دست یافت و خود آن مرحوم نیز سالک سبیل سلامت بود که با توسل به اهل بیت علیهم‏السلام این سیر و سلوک خود را معنادار و جهت‏دار می‏کرد.

○ در پایان در مورد ضرورت تاریخی این بحث توضیح دهید؟

● هرچند که گذر زمان حجابی بر بعضی واقعیات می‏تواند باشد، ولی تلاش و کوشش آن هم با انگیزه الهی می‏تواند این حجابها و پرده‏ها را کنار زند. اکثر رهبران دینی ـــ سیاسی ایران زمین همگی از ماندگارترین چهره‏ها در تاریخ تفکر ما می‏باشند و جا دارد به صورت ویژه به مهم‏ترین انگیزه‏ای که آنان را به حرکت درمی‏آورد و باعث می‏شد در موضع‏گیریهای عقلایی همواره تاریخ‏ساز باشند، پرداخته شود و شاید این تلاش ناچیز، گامی در این راستا باشد.

خانه بر دامنه آتشفشان!

علی ابوالحسنی (منذر) پژوهشگر و محقق ناآشنای تاریخ معاصر که بیشتر با مطالعات و تحقیقات گسترده در خصوص حیات اجتماعی و سیاسی شیخ فضل‏الله نوری او را می‏شناسیم این بار نیز در تازه‏ترین اثر خود، به سراغ این چهره برجسته تاریخ معاصر رفته است. «خانه، بر دامنه آتشفشان! شهادت‏نامه شیخ فضل‏الله نوری» عنوان تحقیقی است که به همراه وصیتنامه منتشرنشده شیخ فضل‏الله نوری توسط ابوالحسنی (منذر) در اختیار خوانندگان و علاقه‏مندان مباحث تاریخ معاصر به ویژه حوادث مشروطیت قرار گرفته است. این کتاب توسط موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در 311 صفحه به قیمت 1200 تومان و در سال 1382 منتشر شده است. همان‏گونه که از عنوان کتاب برمی‏آید نویسنده سعی دارد تا با ارایه سلسله مطالب اپیزودیک به شرح وقایع منجر به شهادت شیخ فضل‏الله نوری و کیفیت آن بپردازد. با این وجود ارایه برخی مطالب بکر و خواندنی در خصوص حوادث پس از شهادت این عالم بزرگ نیز از نگاه نویسنده دور نبوده است.

در اولین بخش از این کتاب با نام «عاشورا؛ حدیث ماندگار!» بر این نکته تاکید شده است که شیخ فضل‏الله حادثه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) را به مثابه الگوی حرکت و اقدامات خویش برگزیده و تا آخرین لحظه در تبعیت از این سرمشق جاوید جهت حفظ حیات پاک و بلند اسلام در ایران ثابت‏قدم ماند. در این قسمت ضمن اشاره به برخی تشابهات در مصائب شهادت شیخ فضل‏الله و واقعه عاشورا بر این نکته تاکید شده است که هرچند تشابهات متعددی در خصوص کشته شدن شیخ و حوادث شهادت سالار شهیدان وجود دارد اما این امر هرگز به معنای همسانی این دو واقعه نیست و همگان بر این نکته واقفند که هیچ حادثه‏ای در تاریخ از حیث دردناکی و عمق فاجعه به بزرگی واقعه عاشورا نخواهد بود. هدف اصلی نویسنده در این بخش نشان دادن این حقیقت است که شیخ در مسیر مبارزات و حرکت خویش تا چه میزان به تبعیت و پیروی از مولایش پایبند بوده است. اشاره به برخی اعمال و گفتار شیخ فضل‏الله نوری در این قسمت خواننده را با حقیقت فوق بیشتر آشنا کرده است. در قسمت بعدی کتاب تحت عنوان «نبوغ سیاسی شیخ فضل‎الله» توجه نویسنده معطوف به بیان هوش و استعداد برجسته شیخ در مسایل اجتماعی و سیاسی است. در این بخش موارد متعددی از عرصه‏های ظهور استعداد سیاسی شیخ ذکر شده که از همین موارد می‏توان به پیشنهاد ابتکاری اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه (نظارت فقها بر مجلس) از سوی شیخ اشاره کرد. به نظر می‏رسد قصد نویسنده کتاب در این قسمت علاوه بر نشان دادن نبوغ سیاسی شیخ فضل‏الله در زمان حیاتش تاکید بر این نکته باشد که در بیشتر موارد اقدامات و اظهارات شیخ فضل‏الله از دایره شمول زمان خاص (دوره مشروطه) فراتر بوده و در مواردی تا زمان حال را نیز فرامی‏گیرد. در همین راستا می‏توان به همان اصل معروف دوم متمم قانون اساسی اشاره کرد که بنا بر نظر مولف کتاب، «دستمایه قانونی» تمام فقهای مبارز از جمله شهید مدرس، حاج‏آقا نورالله اصفهانی، حاج‏آقا حسین قمی و آیت‏الله‏العظمی بروجردی و نهایتا حضرت امام خمینی(ره) در اقدامات و مبارزاتشان بوده است. از نکات جالب و در عین حال تاثربرانگیز که در این بخش به تفصیل به آن اشاره شده است صحت ادعاها و پیش‏بینیهای شیخ در قضایای مشروطه و حوادث سیاسی ـــ اجتماعی آن دوره است که خواننده را به تامل جدی وامی‏دارد. هرچند اثبات درستی پیش‏بینیهای شیخ بر قدرت درک و درایت سیاسی وی تاکید دارد اما در عین حال تحقق این موارد هر یک مصائب و مشکلات فراوانی برای ملت ایران به‏وجود آورد که سالها قبل از وقوع، شیخ‏فضل‎الله به آنها اشاره کرده بود. در سومین قسمت از کتاب «خانه بر دامنه آتشفشان» با نام «معجزه عشق» به برخی کمالات و کرامات شیخ اشاره شده است و در قسمت بعدی (شیخ از قتل خویش آگاه بود) که می‏توان آن را تا  حدود زیادی ادامه بخش «معجزه عشق» دانست به این مساله پرداخته می‏شود که شیخ فضل‏الله با توجه به صفای باطن و کرامات متعدد از شهادت خویش آگاه بوده است. در عنوان بعدی؛ «در پناه عبد عظیم الهی» به بیان مواقف و اظهارات شیخ در تحصن حضرت عبدالعظیم و برخی حوادث پس از آن اشاره شده است. وصیتنامه شیخ که آن را در تحصن حضرت عبدالعظیم با توجه به خطر حمله تروریستهای تندرو و احتمال شهادتش نگاشته است بخش بعدی این کتاب است. با دقت و تامل در این وصیتنامه می‏توان علاوه بر دینداری و اخلاص شیخ بر درستی و راستی وی نیز صحه گذاشت. یکی از نکات قوت کتاب «خانه، بر دامنه آتشفشان» اشارات دقیق و متعدد به تاریخ شفاهی مشروطه از جمله مباحثات و گفت‏وگوهای میان علما و رجال این دوره می‏باشد. هرچند این گفت‏وگوها در سالهای بعد به صورت مکتوب درآمد اما با مراجعه به آنان هنوز هم می‏توان جوشش روح یک مناظره و مباحثه گرم سیاسی و اجتماعی را در آنان یافت. بر همین اساس گفت‏وگوی شیخ با طباطبایی و بهبهانی دو تن از رهبران مذهبی مشروطه در این بخش ارایه گردیده که در نوع خود بسیار جذاب و خواندنی است که خواننده را در درک موضعگیریهای شیخ فضل‏الله یاری می‏کند. از اطلاعات ارایه شده در این بخش مشخص می‏شود، گفت‏وگوی فوق مربوط به واقعه مهاجرت علما به حرم حضرت‏ عبدالعظیم و اقدام مجلس شورای ملی در اعزام آقایان طباطبایی و بهبهانی جهت عودت شیخ فضل‏الله و همراهانش می‏باشد.

ذکر پیش‏نویس میثاق اخوت بین شیخ و مهاجرین به حرم حضرت عبدالعظیم و نامه شیخ به عضدالملک بخشهای بعدی کتاب هستند. متن نخستین دربردارنده عهدنامه اخوتی است که در ایام مهاجرت و تحصن علما در باب مسایلی همچون علل مهاجرت علما، وضع آنان در ایام مهاجرت و تحصن، پیامدهای سوءمشروطه و دیدگاههای اصلی متحصنین نگاشته شده است. متن دوم مرتبط با نامه شیخ به عضدالملک از رجال نیکنام عصر قاجار است که پس از فتح تهران به دست مشروطه‏خواهان به نایب‏السلطنگی احمدشاه برگزیده شد. از قرار معلوم بین شیخ و عضدالملک دوستی و صمیمیتی دیرین وجود داشته است. با مطالعه نامه درمی‏یابیم که شیخ فضل‏الله آن را در رد ادعای پناهندگی به سفارت روس و جهت اطلاع این امر به عضدالملک نوشته است. «شیخ ترور می‏شود» عنوان قسمت بعدی کتاب است که در آن به شرح واقعه ترور ناموفق شیخ توسط کریم دواتگر از عوامل «کمیته مجازات» اشاره می‏شود. پس از این بخش نویسنده به نامه شیخ فضل‏الله خطاب به آیت‏الله سیدکاظم یزدی صاحب عروه می‏پردازد و متعاقبا در قسمتی تحت عنوان «اصرار سفارت انگلیس بر تبعید شیخ از تهران» ابعاد توطئه فوق که نهایتا ناکام ماند را بررسی می‏نماید. «اسلام، زیر بیرق کفر نمی‏رود» نیز عنوان بخش بعدی کتاب است که در آن به تفصیل ماجرای امتناع قهرمانانه شیخ از پناهنده شدن به سفارتخانه‏های اروپایی ذکر شده است. شیوه بیان ماجرا به این طریق است که نقل‏قولهای برخی مجاوران شیخ از واقعه فوق در این قسمت ذکر می‏شود. «پرخاش بر سر یپرم‏خان» و «تنهای شکیبا…» نام قسمتهایی است که در آنها به ماجرای دستگیری، زندانی و شهیدشدن شیخ در ایام فتح تهران اشاره شده است، در فراز بعدی تحت عنوان «داوری تاریخ درباره قاتلان شیخ» سعی شده بر اساس مستندات و نقل قولهایی چه از جناح طرفدار مشروطه و چه مخالفان، چهره و عملکرد واقعی قاتلان شیخ فضل‏الله نوری مشخص گردد. ذکر این نکته خالی از لطف نیست از جمله مورخینی که نویسنده کتاب بر اساس نوشته‏های آنان قاتلان شیخ را محکوم می‏نماید می‏توان مهدی بامداد، ابراهیم صفایی و عبدالله مستوفی را نام برد. در ادامه سلسله مباحث این کتاب، نویسنده به ذکر اندوه و ناراحتی فراگیر علمای بزرگ ایران و عراق به مناسبت واقعه شهادت شیخ اشاره می‏کند. آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی، میرزای نایینی، سید محمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی و آقانجفی اصفهانی از جمله علمایی هستند که به کرات از شهادت شیخ اظهار ناراحتی و اندوه نموده‏اند که مستندات این ادعا در بخش «اندوه عالمان در شهادت شیخ» ارایه شده است. در ادامه همین مبحث و در بخشی مستقل تحت عنوان «مویه مرغ حق در سوک شیخ» ضمن معرفی اجمالی آیت‏الله‏العظمی حاج شیخ مهدی امامی مازندرانی یکی از شاگردان شیخ فضل‏الله نوری و بیان شان و منزلت والای آن عالم وارسته، بیانات و اظهارات این راوی مستقیم از واقعه شهادت شیخ فضل‏الله ذکر می‏گردد. نویسنده کتاب همچنین در یک بخش جالب و خواندنی به بیان اظهارات امام خمینی(ره) از واقعه مشروطه و شهادت شیخ فضل‏الله نوری می‏پردازد و متعاقبا اشعار و سروده‏های شعرا در سوگ شهادت شیخ را در اختیار خواننندگان قرار می‏دهد. از معروف‏ترین این شاعران می‏توان به ادیب پیشاوری و طرب اصفهانی اشاره کرد. جالب است بدانیم که برخی از این اشعار و سوگنامه‏ها به زبان عربی می‏باشد. «دست انتقام الهی…» عنوان آخرین بخش از کتاب «خانه، بر دامنه آتشفشان» است و به شرح فرجام قاتلین شیخ اختصاص دارد. در این قسمت به فلاکت و بیچارگی مجاهدین پس از قتل شیخ اشاره و عاقبت کار چند تن از فرماندهان آنان از جمله یپرم‏خان ارمنی ذکر گردیده است. لازم به ذکر است در پایان کتاب مجموعه‏ای نفیس از عکسهای مرتبط با موضوع کتاب در اختیار خوانندگان قرارگرفته است.

جنبش دانشجویی تبریز

نام کامل این کتاب «جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات» می‏باشد که رحیم نیکبخت آنرا نگاشته و انتشارات سوره مهر آن را در سال 1381 و در 1100 صفحه منتشر ساخته است.

می‏دانیم که تبریز و آذربایجان در تاریخ ایران از جایگاه ویژه‏ای برخوردار بوده است. علاوه بر اهمیت مذهبی، سیاسی، اقتصادی، تبریز پس از تهران نخستین شهری است که دانشگاه در آن تاسیس گردید. سیر حوادث نشان داده این مرکز جدید با تاثیرپذیری از مسایل تاریخی تبریز در تحولات سیاسی اجتماعی ایران نقش مهمی ایفا کرده است. انسجام دانشجویان مذهبی دانشگاه تبریز در طی سالهای 1348 تا پیروزی انقلاب و بعد از آن موجب شد جلسات فصلی منظمی به یاد شهدای دانشگاه تبریز تشکیل دهند. در همین جلسات اندیشه تدوین مجموعه‏ای پیرامون جنبش دانشجویی تبریز مطرح شد. کتاب فوق‎‏ ثمره آن است.

نویسنده با استفاده از سه شیوه تحقیق ـــ میدانی، آرشیوی، کتابخانه‏ای ـــ قصد دارد تا متن نسبتا کاملی به دور از قضاوتهای عجولانه، از جریان جنبش دانشجویی تبریز طی سالهای 1329 تا 1358 ارایه دهد که در همین راستا کتاب نهضت دانشجویی تبریز با استفاده از اسناد، خاطرات و منابع کتابخانه‏ای و در هشت بخش تدوین گشته است:

در ابتدای کتاب مباحث مقدماتی مطرح شده است. موضوعاتی نظیر جنبش دانشجویی در تاریخ معاصر ایران، پیشینه موضوع، موانع و کاستیهای این مجموعه و….

بخش اول با عنوان «مدخل» به پیشینه مدارس عالیه در آذربایجان نحوه تاسیس دانشگاه تبریز اختصاص دارد. در بخش دوم: جنبش دانشجویی در دوره ملی شدن صنعت نفت و در بخش سوم: جنبش دانشجویی بین سالهای 1339 تا 1341 که مختصر فضای باز سیاسی وجود داشته مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش چهارم رکود جنبش دانشجویی پس از سال 1343 تا 1346 بررسی شده و در بخش پنجم دوران سردمداری جریان چپ در مبارزات دانشجویی بین سالهای 1348 تا 1352 مطالعه می‏گردد. در بخش ششم چگونگی تغییر کمی و کیفی نیروهای بازار از جریان چپ به جریان اسلامی از سال 1352 تا سال 1354 در کانون توجه بوده است. در فصل هفتم جنبش دانشجویی در فضای باز سیاسی کارتر یعنی سالهای 1355 و 1356 بررسی می‏شود و در بخش هشتم تبیین جنبش و نقش دانشجویان در جریان انقلاب اسلامی با عنوان «جنبش دانشجویی در کوران انقلاب» در نظر گرفته شده است. فرجام سخن، فهرست منابع و مآخذ، فهرست اعلام، اسناد و تصاویر مربوط به موضوع بخشهای پایانی این کتاب است.

علی‏رغم کاستیهایی که مستلزم کار گسترده‏ای چون «جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات» است این اثر با اتکا به اسناد و خاطرات و سایر داده‏های تاریخی توانسته است متن نسبتا قابل اعتنایی از سیر جنبش دانشجویی تبریز ارایه نماید که علاوه بر مسایل مربوط به جنبش دانشجویی در مورد تاریخ سیاسی اجتماعی شهر تبریز هم مطالب جالبی دارد. این کتاب بدون آنکه بخواهد فعالیت سایر گروهها را نادیده بگیرد چگونگی شکل‏گیری جریان مذهبی در این دانشگاه تا غلبه بر جریان چپ و مارکسیستی را مرور کرده است. اهمیت دیگر این اثر بازگویی نقش دانشجویان دانشگاه تبریز در جریان انقلاب اسلامی است. حوادث مهمی چون سالگرد قیام 15 خرداد سال 1354 که به تحصن گسترده‏ای منجر شد، نقش دانشجویان در قیام 29 بهمن تبریز در سال 1356، واقعه هجدهم اردیبهشت سال 1357، نقش دانشجویان تبریز در تثبیت انقلاب اسلامی و نهادهای انقلابی.

آنچه این مجموعه را از کتابهایی که تاکنون در مورد جنبش دانشجویی منتشر شده متمایز می‏کند استفاده گسترده از اسناد منتشر شده و حجم قابل توجهی از اسناد منتشر نشده است که قسمتی از این اسناد به صورت کامل در پایان کتاب درج شده و در اختیار محققان و علاقه‏مندان قرار دارد. با این حال عدم دسترسی مولف به پرونده موجود دانشگاه تبریز در اداره کل سوم ساواک یا ساواک آذربایجان شرقی از نقاط کاستی این مجموعه است. فقدان فهرست تفصیلی متن و فهرست تفصیلی اسناد از دیگر نقاط ضعف این کتاب است. حجم زیاد و نوع صحافی و قطع کتاب نیز تمهیدات دیگری می‏خواست که امید است در چاپ بعدی مراعات شود.

گرچه تدوین این مجموعه با زحمات بسیاری صورت گرفته بایستی آن را به عنوان قدم نخست و آغازینی تلقی کرد که طرح اولیه‏ای بیش نیست. با نقد و بررسی علمی و رفع نقایص و تکمیل اطلاعات، می‏تواند به عنوان الگوی تدوین جنبش دانشجویی سایر دانشگاه‏ها مورد استفاده قرار گیرد. همانگونه که دانشجویان تبریز پیشگام جنبش دانشجویی در دوره‏های مختلف یا گفتمانهای خاص هر دوره بوده است این پژوهش هم پیشگام بررسی جدی و عمیق جنبش دانشجویی در تاریخ انقلاب اسلامی است. به عبارت دیگر دانشگاه تبریز اولین دانشگاهی است که تاریخ جنبش آن به این شکل و در قالب یک اثر تدوین و نشر می‏گردد.

برای آشنایی هرچه بیشتر با این کتاب و نویسنده جوان و پرتلاش آن توجه شما را به گفت‏وگوی صمیمی زمانه با مولف کتاب جنبش دانشجویی تبریز جلب می‏کنیم:

1ـــ لطفا در ابتدا خود را مختصر معرفی کنید.

رحیم نیکبخت متولد 1350 در یکی از روستای شهرستان سراب که پس از اصلاحات ارضی پدرم که کشاورز بی‏بضاعتی بود مجبور به مهاجرت به تهران شد به همین دلیل در سال 1354 به تهران آمدیم. دبستان تا دبیرستان را در شمیران طی کردم. لیسانس تاریخ را از دانشگاه شهید بهشتی در سال 1374 و فوق لیسانس تاریخ ایران پس از اسلام را در سال 1378 از پژوهشگاه علوم انسانی اخذ کردم. حدود هفت سال است که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی مسوول تاریخ شفاهی می‏باشم.

2ـــ در چه حوزه‏هایی فعالیت دارید؟

اولین حوزه فعالیتم تاریخ انقلاب اسلامی است. دومین حوزه مورد علاقه‏ام تاریخ معاصر آذربایجان و نقد و بررسی و معرفی تازه‏های آذربایجان پژوهشی و ماخذشناسی است که با محوریت هویت ایرانی اسلامی می‏باشد. در مورد تاریخ ادبیات مرثیه، مشاهیر و مفاخر ادبیات مرثیه هم مشغول مطالعه و تحقیق هستم. در محضر اساتید بزرگواری چون سیدمسعود دستغیب و جلال محمدی از نویسندگان و پژوهشگران آذربایجان حقیر هم حضور داشته‏ام.

3ـــ چه آثاری از شما منتشر شده است؟

تاکنون سه جلد کتاب که دو مورد آن پژوهش است زندگی و مبارزات شهید قاضی طباطبایی با همکاری و همیاری جناب آقای دکتر صمد اسمعیل‏زاده و جنبش دانشجویی تبریز و یک جلد هم به تدوین به خاطرات مرحوم حسینی همدانی از وعاظ انقلابی اختصاص دارد. سه جلد هم زیر چاپ دارم که عبارتند از زندگی و مبارزات شهید دکتر مفتح، زندگی و مبارزات آیت‏الله مروج و یک مجموعه سند. مقالات زیادی هم دارم که در سه حوزه فوق‏الذکر است در نشریاتی چون: 15 خرداد، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، حضور، کتاب «تاریخ و جغرافیا»، کتاب ما، دین و فلسفه، جهان کتاب، زمانه، روزنامه‏های جام‎جم، همشهری، جمهوری اسلامی، نشریات محلی آذربایجان شرقی. چند کار هم در دست انجام دارم. انقلاب اسلامی در اردبیل به عنوان همکار آقای دکتر ایزدی، تدوین و تحقیق پیرامون بحران آذربایجان بر اساس اسناد دولتی که بخش پژوهش آن را بنده و بخش اسناد آن را سرکار خانم صدری انجام می‏دهد.

4ـــ وضعیت تاریخ‏نگاری انقلاب را چگونه می‏بینید؟

در ابتدا باید بگویم در دانشگاه‏های کشور تاریخ انقلاب اسلامی جایگاهی ندارد. در علوم سیاسی هم آنچه بیشتر مورد توجه است فرضیات است تا نگرش تحقیق تاریخی، تنها چیزی که برای دانشجویان برای آشنایی با تاریخ انقلاب اسلامی وجود دارد درس عمومی ریشه‏های انقلاب اسلامی است. به نظرم این توصیف جای افسوس دارد. اخیرا چند نشست به همت مدیر فرهنگسرای انقلاب با نویسندگان تاریخ انقلاب برگزار شد که متاسفانه ادامه نیافت. موضوعات محوری این نشست همین بحث بود.

خوشبختانه طی چند سال گذشته حرکتهای ارزشمندی از سوی مراکز و موسسات در حوزه تاریخ‏نگاری انقلاب اسلامی صورت گرفته است. انتشار نزدیک به یکصد جلد پرونده پالایش شده توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی، انتشار هفته‏ای یک کتاب توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی یا فعالیتهای دفتر ادبیات انقلاب اسلامی. در بین این مراکز، مرکز اسناد انقلاب با توجه به تنوع و حجم آثار مربوط به انقلاب اسلامی در جایگاه اول قرار دارد. علی‏رغم فعالیتهایی که در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی صورت گرفته است هنوز بحث نقد و بررسی آثار منتشرشده به طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است که در خارج از کشور از پژوهشهای این حوزه و محققان آن صورت می‏گیرد. در داخل ایران چنین حمایتی چه به لحاظ مادی و چه معنوی وجود ندارد که تبعات منفی دارد در دو مورد یکی «معمای هویدا» و «خاطرات شعبان جعفری» دیدیم که کوتاهی‏های مراکز مسوول بستر مناسب برای طرح یافت و برخورد نیروهای انقلاب منفعلانه بود. چرا با آثار علمی ما حالت تهاجمی به خود نگیریم؟ با هماهنگی و سازماندهی غیردولتی می‏توان به این وضعیت دست یافت که صرفا مدافع نباشیم.

5ـــ بزرگ‏ترین آفت این حوزه چیست؟

بزرگ‏ترین آفت تاریخ‏نگاری انقلاب اسلامی را سیاسی‏شدن این تاریخ‎نگاری می‏دانم چون وظیفه ما تامین   منافع جناحهای سیاسی نیست بلکه منافع ملی و اسلامی دیرپای کشور در این حوزه است. این سیاسی شدن هم به صورت فردی امکان وقوع دارد و هم به صورت سازمانی و تشکیلاتی در هر دو صورت مخرب است.

6ـــ به نظر جنابعالی محققین در این زمینه جوان با چه مشکلاتی مواجه هستند؟

فقدان نشریه‏های تخصصی در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی یکی از مشکلات پژوهشگران جوان است. قسمتی از این خلا را زمانه تا حدی پر کرده است. فقدان تشکل صنفی نویسندگان و پژوهشگران تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی که امید است هرچه زودتر چنین تشکلی به وجود بیاید که مدافع امور صنفی این نویسندگان باشد. مساله دیگر که جسارتا عرض می‏کنم برخوردهایی است که نوعا با پژوهشگران مبتدی صورت می‏گیرد. به نظرم وقتی چند اشتباه چند اشتباه غیرعمدی را می‏توان با تذکر اصلاح کرد چرا نویسندگان را به مخالفت با انقلاب و اسلام و جمهوری اسلامی بکشانیم؟ مخصوصا جوانانی که تازه قلم به دست گرفته‏اند نیازمند محترم شمرده شدن و برخوردهای مودبانه اصلاحی هستند که خوشبختانه موارد فوق در ماهنامه زمانه در حد مطلوبی رعایت می‏گردد.

7ـــ به عنوان یکی از همکاران قدیمی جنابعالی عملکرد مجله زمانه را چگونه ارزیابی می‏کنید؟

با توجه به اینکه تا قبل از انتشار این مجله نشریه تخصصی با این ویژگیها و کیفیت نداشتیم در این وضعیت فرصت و مجال خوبی با انتشار زمانه برای پژوهشگران جوان این حوزه فراهم شده است که بسیار مغتنم است. پرواضح است انتشار منظم این مجله با این کمیت و کیفیت چه زحمتی دارد که دوستان متحمل می‏شوند. با  این حال فکر می‏کنم نحوه توزیع و اطلاع‏رسانی زمانه مناسب نیست اگر توزیع مناسب‏تری باشد به ویژه در مراکز پژوهشی و دانشگاهی سراسر کشور، گروههای تاریخ آموزش و پرورش با این محتوای خوب خواننده بسیاری خواهد یافت و دایره تاثیرگذاری آن هم مضاعف می‏شود. نکته دیگر که شاید ارتباط مستقیمی با مسوولان و دست‏اندرکاران زمانه نداشته باشد ولی اشاره به آن فکر می‏کنم خوب باشد یادآوری این مطلب می‏باشد که وقتی ما برخی بزرگان داریم که در زمانه هم فعالیت دارند و از نویسندگان باسابقه هستند با توجه به تخصص و تواناییهایشان، بایستی بیشتر نقش ارشادی و تربیتی برای تربیت محققان جوان ایفا کنند تا این خلا موجود فاصله فرهنگی نسل انقلاب با نسل سوم مرتفع شود. صرفا نگارش مقاله و یا تالیف کتاب توسط ایشان بدون تربیت یک نسل پژوهشگر پویا و متحول، در روند تحولات به نظر من نقیصه است.

در پایان عرایضم سال خوب و پربرکتی برای شما عزیزان در مجله زمانه آرزو می‏کنم.

○ ما نیز ضمن آرزوی بهاری نیکو برای شما از اینکه ما را مورد لطف قرار دادید متشکریم.