کتابشناسی توصیفی قیام شیخ محمد خیابانی

وجودکتابنامه‎های توصیفی پیرامون موضوعات گوناگون پژوهشی، در کیفیت و کمیت روند پژوهشهای مربوط به آن موضوع تاثیر کاملا مثبت و آشکاری دارد و محققین را در انجام کار، توفیق و سهولت ویژه‏ای می‎بخشد. آنچه را که پیش رو دارید، کتابشناسی توصیفی قیام مرحوم شیخ محمد خیابانی است که اگرچه حدود پنج ماه بیشتر به طول نیانجامید اما تاثیر آن بر دوران پرالتهاب ایران پس از مشروطه، به شکلی عمیق و الهام‏بخش باقی ماند. وی از فروردین تا شهریور سال 1299هـ .ش را به یکی از قله‏های پرفراز مبارزات ملت آذربایجان و ایران تبدیل کرد و آن را بر تارک شکوهمندیهای تاریخ معاصر ایران نشاند. امید است که کتابشناسی ذیل مورد استفاده عموم علاقمندان و پژوهشگران عزیز و گرامی قرار گیرد.

دوران سلطنت نه چندان بلند احمدشاه قاجار (1327 ـــ 1344ق) با حوادث داخلی و خارجی روبه‎رو بود که حاکمیت در به وجود آمدن بخشی از آنها، دست داشته و باید به عنوان عامل موثر در حدوث آنها، مورد پژوهش و پردازش قرارگیرد. جنگ جهانی اول (1914م)، انقلاب اکتبر 1917 روسیه، قرارداد 1919 میان ایران  و انگلیس، قیامهای جنگل، خیابانی، پسیان، کودتای 1299 و… از مهم‏ترین آن حوادث است که پژوهش درباره هر یک از آنها، دفتری جداگانه و مستقل می‏طلبد. جنگ، به عنوان عاملی خشن، با رویکردی جهانی که خیلی زود و گسترده، اوضاع داخلی و روابط خارجی ایران را تحت تاثیر قرارداد. انقلاب روسیه، در ورای مرزهای شمالی ایران که علیه تزارها اتفاق افتاد، ایران را از یوغ چندین ساله تزارها رهانید، هرچند عمر آن نیز کوتاه بود. قرارداد 1919 میان وثوق‏الدوله و سرپرسی کاکس، بسیاری از بند و بستهای پشت پرده را آشکار ساخت و اعتراضات گسترده ملت ایران را علیه سیاست استعمارگر پیر، برانگیخت؛ اما، قیامهایی نظیر قیام میرزا کوچک خان در جنگهای گیلان، قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز و قیام کلنل محمدتقی خان پسیان که در برهه محدودی از دوران سلطنت احمدشاه، خود را نشان دادند، هریک بر پشتوانه‏هایی تکیه زده بودند که برخی از آنها در نحوه عملکرد حکام محلی، استبداد و در عین‎حال وابستگی حکومت مرکزی به نیروهای خارجی، نهفته است. شناخت دور و زمان، علتها و پشتوانه‏های فکری ـــ عملی آن قیامها، مستلزم جست‎وجو و کنکاش دقیق و مستند در میان آثار به جا مانده از آن دوران است که بدون تحقق این امر، به دست دادن تعریف درست و منطقی از این قیامها، کاری ناممکن یا دست‏کم عبث است. قیام شیخ محمد خیابانی که باید در بطن حوادث دوران سلطنت قاجاری ـــ چه به صورت مستقل و چه در کنار دیگر حوادث ـــ مورد پژوهش قرارگیرد، از وجه وقایع تاثیرگذاری است که شناخت منابع و ماخذ مربوط به آن، در پژوهشهای تاریخ معاصر، ضرورت روشن و ملموسی دارد. از این رو، تدوین و تنظیم آثاری که به قیام شیخ محمد خیابانی و یا دیگر قیامها و حوادث دوران مورد بحث، پرداخته‏اند، می‏تواند راه را برای پژوهندگان و نویسندگان، هموار ساخته و مقصد را دست یافتنی کند.این نوشتاردر راستای تحقق این هدف، قیام شیخ محمد خیابانی را ـــ که به تاریخ 16 فروردین 1299 در تبریز شروع شد و در 22 شهریور همان سال با شهادت رهبر آن خاتمه یافت ـــ مطمح نظر قرارداده، به شناسایی منابع و ماخذ قیام مزبور پرداخته است. دراین مجموعه که تا حد امکان به توصیف آثار مربوط به قیام خیابانی توجه شده، از توصیف یا ذکر برخی از آثاری که در شناساندن قیام شیخ خیابانی تاثیر چندانی نداشته، صرف نظر شده و یا از عنوان منابعی که امکان دسترسی بدانها برای نگارنده وجود نداشته، چشم‎پوشی شده است. هر چند شمار این آثار، از تعداد انگشتان یک دست فراتر نمی‏رود.

آذری، علی، انقلاب بی‏رنگ یا قیام کلنل محمدتقی‎خان پسیان، تهران، صفی علیشاه، چ دوم، 1346ش.

از نظر شیوه تحریر عبارات، نثر ساده‏ای دارد که عاری از روانی و لطف نیست. از بعضی خصوصیتهای تحقیقات تاریخی و پاره‏ای مزایای شیرین و سرگرم‏کننده از نوع مطبوعات، برخوردار است. نویسنده از صفحه 160 ـــ 174 به شرح قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز پرداخته که چنین به نظر می‏رسد، هنگام تالیف این بخش از کتاب، اندیشه تالیف اثری جامع و مستقل درباره شیخ محمد خیابانی و قیام او در ذهن  نویسنده وجود داشته است. در پایان این بخش آمده است: «مرحوم کلنل در دوران قیام خیابانی در تهران نگران آن قیام بود.» تصویر کارت پستال کلنل به برادرزاده‏اش که به نوعی اشاره به قیام تبریز دارد، در صفحه 175 کتاب آورده شده است.

قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، تهران، صفی علیشاه، چ دوم، 1346ش.

نویسنده کتاب، خود از اهالی آذربایجان (سراسکند) و از علاقه‏مندان و دوستداران شیخ محمد خیابانی بوده است. وی هنگام تالیف انقلاب بی‏رنگ به این فکر افتاد که قیام شیخ محمد خیابانی را هم موضوع پژوهش خود قرارداده، در این باره اثری پدید آورد. در کتاب حاضر، انشای روان، فکر منسجم و منظم نویسنده، همراه با مایه‏های احساسی، شور و شوق خاصی به موضوع کتاب و صمیمیتی به اثر بخشیده است که از امتیازات در خور توجه آن به شمار می‏رود. نخستین چاپ این کتاب در سال 1329 ش و در 515 صفحه منتشر شد که تنها درباره شرح زندگانی و قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز می‏باشد. کتاب، حاوی برخی از متنهای سخنرانی خیابانی هم است.

آرین‎پور، یحیی، از صبا تا نیما، ج 2، تهران، زوار، چ چهارم، 1372ش.

اثری دو جلدی که مشتمل بر صد و پنجاه سال تاریخ ادب فارسی ـــ از دوره بازگشت ادبی تا آستانه شعر نو (از صبا، فتحعلی خان کاشانی، تا نیما، علی اسفندیاری) ـــ است. پژوهشی شایسته در زمینه ادبیات معاصر می‎‏باشد؛ اما از آنجا که نویسنده، خود از شاگردان تقی رفعت، احمد کسروی و ابوالقاسم فیوضات بوده و معلمانش زمانی از همرزمان و یاران شیخ محمد خیابانی بوده‏اند و از طرف دیگر، بسیاری از سخنرانیها و نوشته‏های خیابانی را شنیده یا خوانده بوده است، اثر چاپ شده وی، در نوع خود بی‏نظیر و حایز اهمیت است.

الموتی، ضیاءالدین، فصولی از تاریخ مبارزات سیاسی و اجتماعی ایران، جنبشهای چپ، تهران، چاپخش، 1370ش.

ناشر در مقدمه خود، انتشار کتاب را به عنوان مکمل کوششهای موازی‎ای که در زمینه روشن شدن تاریخ معاصر ایران صورت گرفته، تلقی کرده است، سپس نویسنده درمقدمه، جمع‏آوری اسناد و مدارک را مطمح نظر قرارمی‏دهد. وی قصد داشته تا از احوال مبارزانی که در جریان حوادث، شاهد اتفاقات بوده‏اند، آگاهی یابد. قیام شیخ محمد خیابانی که در زمان خود، جزو جنبشهای مخالف حکومت (چپ) به شمار می‏آمده، در بخشی از آن به صورتی جداگانه مورد پژوهش و توجه نویسنده کتاب قرار گرفته است.

الموتی، مصطفی، ایران در عصر پهلوی، لندن، چاپخانه پکا، 1363 ـــ 1373ش.

پژوهشی است در شانزده جلد (بخشی از جلد آخر، به فهرست اعلام مجلدات قبل اختصاص دارد) که به وقایع مهم سیاسی ایران معاصر پرداخته و به تحلیل آنها نشسته است. در جلدهای 2 ـــ 5 و 9 به اقدامات و قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز اشاره شده است.

امیر خیزی، اسماعیل، قیام آذربایجان و ستارخان، تبریز، کتابفروشی تهران، 2536 = 1356ش.

از جمله پژوهشهایی است که تنها به قیام ستارخان، باقرخان و وقایعی که پیش از قیام خیابانی رخ داده، می‎پردازد. در این کتاب، زندگانی شیخ محمدخیابانی در دوران مشروطه، قیام آذربایجان، فتح تهران و اقدامات سیاسی او در تهران و تبریز بیان شده است.

ایران و جنگ جهانی اول (مجموعه مقالات سمینار)، به کوشش صفا اخوان، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1380ش.

به دلیل همزمانی قیام خیابانی با روزهای جنگ جهانی اول، صفحاتی از این مجموعه مقالات به اقدامات خیابانی در تبریز اختصاص یافته است. علاوه بر این، در مقاله‏ای با عنوان «مقاومت تبریز در برابر قشونهای روسی و عثمانی در جریان جنگ جهانی اول» به قلم رحیم رئیس‏نیا، از صفحه 345 ـــ 373، تحلیلی از قیام خیابانی صورت گرفته و نویسنده با ارایه ماخذ معتبر از زوایای متعددی، به آن قیام پرداخته است.

ایوانف، م.س، تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم‎پناه، [بی‏جا]، انتشارات حزب توده، 1359ش.

نویسنده در فصل نخست، با عنوان «وضع سیاسی واقتصادی ایران در اوایل قرن بیستم» اوضاع ایران را مورد بررسی قرار داده است. سپس، در فصل دوم با عنوان «جنبش رهایی‏بخش ملی ایران» در صفحات 36 ـــ 39 به قیام خیابانی در تبریز می‏پردازد. در صفحه 38، مخالفت با قرارداد 1919، استحکام استقلال ایران، تبدیل به جمهوریت، اجرای اصلاحات دمکراتیک، دادن خودمختاری به آذربایجان و برقراری مناسبات سیاسی واقتصادی با روسیه شوروی را از اهداف قیام شیخ محمد خیابانی دانسته است.

باستانی پاریزی، محمدابراهیم، تلاش آزادی «محیط سیاسی و زندگانی مشیرالدوله پیرنیا»، تهران، نوین، چ چهارم، 2536= 1356ش.

به هنگام تجدید چاپ کتاب ایران باستان تالیف ارزشمند حسن مشیرالدوله پیرنیا و استخراج اعلام کتاب مزبور، توسط محمد ابراهیم باستانی پاریزی، به توصیه ناشر، شرح حال مشیرالدوله، در 144 صفحه به قلم باستانی پاریزی هم به آن چاپ افزوده شد. بعدها، به پیشنهاد کاوه دهگان، یکی از دوستان باستانی پاریزی، قسمتهایی از اوضاع اجتماعی دوران زندگی مشیر‏الدوله به آن اضافه گردید. عنوان آن به خاطر اینکه دوران مزبور، دوران تلاش ملت ایران برای مشروطیت و آزادی بود، تلاش آزادی نام گرفت و جداگانه، چاپ و منتشر گردید. در بخش یازدهم، ذیل «نهضتها و مشیرالدوله» به وقایع سال 1299ش و قرارداد 1919 با عنوان «خیابانی که بود؟» به شرح زندگانی او پرداخته، به اختصار قیام وی را بیان کرده است. نامه مشیرالدوله درجواب مقاله نشریه طوفان، پایان بخش این قسمت از کتاب است.

بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرنهای 12 و 13 و 14، ج 6، تهران، زوار، چ چهارم، 1372ش.

این کتاب، یکی از منابع معتبر رجال‏شناسی در قرون اخیر است که زندگینامه مشاهیر ایران، در آن جمع‏آوری و تدوین شده است. آخرین جلد آن، مستدرکات مجلدات قبلی می‏باشد که در صفحات 196 ـــ 198 آن شرح حال و قیام شیخ محمد خیابانی آمده است.

بهار، محمد تقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1357ش.

محمدتقی ملک‏الشعرای بهار، مردی سیاستمدار، ادیب و پژوهشگر که در زمینه‏های گوناگون تالیفاتی دارد، در این کتاب، دیدگاهی خاص درباره قیام شیخ محمد خیابانی دارد. وی قیام خیابانی و دیگر قیامهای معاصر را نتیجه ضعف قدرت مرکزی و کاری نامنطبق با اصول وطن‏دوستی دانسته است. هم اوست که پس از شنیدن شهادت خیابانی، شعری معروف در رثای وی با عنوان «خون خیابانی» سرود.

پناهی ماکوئی، عباس، خیابانی، [بی‎نا، بی‏جا]، 1979م.

رمان تاریخی از زندگانی شیخ محمد خیابانی است که بخش قابل توجهی از آن شامل قیام او می‏شود.

تقی ارا، شوکت، 1920 ـــ نجی ایل تبریز عصیانی (عصیان تبریز در سال 1920م)، باکو، 1990م.

این اثر به زبان آذربایجانی به قلم پژوهشگر باکویی، درباره اقدامات و قیام خیابانی در سال 1919 ـــ 1920م در تبریز نوشته شده است. عبدالحسین ناهید آذر در تالیف کتاب جنبش آزادیستان؛ شیخ محمد خیابانی، از آن استفاده بسیاری برده است.

تقی‏زاده، حسن، زندگانی طوفانی (خاطرات)، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، 1368ش.

هشتمین شماره منتشر شده از «گنجینه ایران و ایرانیان» با عنوان زندگانی طوفانی یا خاطرات سید حسن تقی‏زاده که زیر نظر ایرج افشار چاپ شده است. تقی‏زاده که از مردان نامدار و بانفوذ آذربایجان و رهبر حزب دمکرات ایران بود، نمایندگی آذربایجان را در دوران مشروطه داشت، وی دارای خاطرات ارزشمندی از آن ایام است که با بازخوانی وقایع مربوط به آذربایجان، نیاز اساسی و غیر قابل انکار و پژوهشهای تاریخ معاصر به شمار می‏آید. تقی‏زاده در صفحات متعددی به زندگی و قیام خیابانی و سرانجام کار او پرداخته است.

جودت، حسین، از صدر مشروطیت تا انقلاب سفید (تاریخچه فرقه دمکرات یا جمعیت عامیون ایران)، تهران، چاپخانه درخشان، [بی‏جا].

این کتاب، در حقیقت تاریخچه فرقه دمکرات ایران است که نویسنده به دلیل عضویت در آن و مشاهده بسیاری از وقایع مرتبط با آن در زمان خود، به بررسی حوادث پرداخته است. در صفحه 72 با عنوان «بساط شیخ خیابانی برچیده شد» از قیام خیابانی سخن به میان آورده است و در مقابل قیام تبریز، موضع گرفته، تصمیمات مخبرالسلطنه هدایت، والی وقت آذربایجان را در لفافه سخن تایید کرده است.

حکیمی، محمدرضا، بیدارگران اقالیم قبله، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه قم، 1362ش.

سومین کتاب از مجموعه «مرزبانان حماسه جاوید» است که به قلم محمدرضا حکیمی، تالیف شده است. در این اثر، «عقل بیدار» عنوان یادکردی از شیخ محمد خیابانی، از صفحه 134 شروع و به صورت مبسوط ـــ شامل شرح حال، زندگانی و قیام ـــ تا صفحه 168 ادامه یافته است. در پایان، شعر «خون خیابانی» رثای بلند ملک‏الشعرای بهار به آن افزوده شده است.

دوانی، علی، نهضت روحانیون تهران، ج 2، [تهران]، موسسه خیریه و فرهنگی امام رضا(ع).

این کتاب در دو جلد، روحانیون مبارز ایرانی را از ابتدا تا انقلاب اسلامی مطرح کرده و می‏شناساند. به نوشته مولف: «کتاب حاضر، نظری اجمالی بر رویدادهای بزرگ و تاریخی از حوادث بی‏نظیر مبارزات ملت مسلمان ایران به رهبری روحانیون خویش» است. نویسنده در صفحه 61 جلد دوم، با عنوان «قیام شیخ محمد خیابانی» به زندگی او پرداخته و در 11 صفحه قیام و حوادث و اهداف آن را توضیح داده است. نطقها و گزیده‏هایی از سخنرانیهای خیابانی، پایان‎بخش فصل اخیر کتاب است.

دولت‏آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج 4، تهران، عطار، فردوسی، 1362ش.

همزمان با ورود یحیی دولت‏آبادی به تبریز در محرم 1337 برای ملاقات با ولیعهد قاجاری، محمد حسن میرزا جنگ جهانی اول پایان یافته، قشون عثمانی در حال ترک آذربایجان بودند، خیابانی و اجلال‏الملک نیز از تبعید بازگشته و خیابانی دوباره گروه دمکرات آذربایجان را سر و سامان داده بود. شرح اوضاع آذربایجان و تبریز در ایام مورد بحث از زبان افراد متعدد صاحب نامی چون میرزا یحیی دولت‏آبادی گوشه‏های تاریخ معاصر ایران را بیشتر و بهتر روشن می‏سازد.

روستوسکی، س¹. ن، جنبش کمالیت‏ها در ترکیه و انقلاب سنوات 1912 تا 1922 ایران، [بی‏جا، بی‏تا]، 1940م.

نویسنده کتاب مزبور، به نقل از کتاب جنبش آزادیستان، «خیابانی را یک فرد ایده‎الیست و ضدکمونیست» معرفی کرده است. همچنین ل. پیسکیوف² در مقاله‏ای که درباره جنبش آزادیستان در باکو به چاپ رسانیده، نظر روستوسکی را تایید و تکرار کرده است.

رئیس‏نیا، رحیم و عبدالحسین ناهید [آذر]، دو مبارز جنبش مشروطه (ستارخان و شیخ محمد خیابانی)، تهران،‌آگاه، بی‏تا.

نویسندگان کتاب، علاوه بر این اثر، نوشته‎های دیگری درباره تاریخ معاصر ایران و آذربایجان به چاپ رسانده‏اند. دو انقلاب آذربایجان، یکی به رهبری ستارخان و دیگری به رهبری خیابانی که در این کتاب مورد تحلیل و پژوهش قرار گرفته، از وقایع وقت در تاریخ معاصر ایران به شمار می‏رود. در فصل دوم از صفحه 191 تا 270 شرح زندگانی و قیام شیخ محمد خیابانی، با عنوان، «شیخ محمد خیابانی، زبان انقلاب» برگرفته از نطق خیابانی، به تفصیل بیان شده است. در آغاز هر فصل، به فراخور موضوع، بریده‏ای از نطقهای خیابانی و یا کسان دیگر، به آن بخش افزوده شده است.

زاوش، ح.م، رابطه تاریخی فراماسونری با صهیونیسم و امپریالیسم، تهران، آینده، 1361ش.

نگاهی که نویسنده در نوشته خود به سازمانی به نام فراماسونری دارد، از جهتی است که روابط تاریخی و اجتماعی آن سازمان را با صهیونیسم بین‏المللی و امپریالیسم جهانی دنبال می‏نماید. نویسنده در صفحات 246 ـــ 255 به طور اختصاصی به قیام خیابانی در تبریز پرداخته و با عنوانهایی چون «قیام شیخ محمد خیابانی، شهادت وی به دست فراماسونرها» و «زمینه عینی قیام در مقابل با اهداف فراماسونری» نفوذ موثر فراماسونها در ایران را علل سقوط و شکست نهضت خیابانی دانسته است.

سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، 1371ش.

کتاب حاضر، ترجمه فصول برگزیده‏ای از جلد هفتم تاریخ ایران کمبریج است که از زمان نادرشاه افشار تا جمهوری اسلامی ایران را دربرمی‏گیرد. در فصل چهارم با عنوان نیروهای مذهبی در قرن هجدهم و نوزدهم، به قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز پرداخته است.

شرح حال و خدمات و اقدامات شیخ محمد خیابانی، به قلم چند نفر از دوستان و آشنایان او، به اهتمام حسین کاظم‏زاده، ایرانشهر، برلین، [بی‏نا]، 1304ش.

از جمله ماخذ مورد توجه، موثق و مستند درباره قیام و زندگانی شیخ محمد خیابانی است که به قلم تعدادی از آشنایان شیخ، از جمله محمدعلی بادامچی نگاشته شده است. در واقع، نخستین تالیفی است که 5 سال بعد از قیام خیابانی درباره قیام و زندگانی او، در 64 صفحه، نوشته و در خارج از ایران چاپ و منتشر شده است. به احتمالی نوشته کسروی نیز که بعدها با عنوان قیام شیخ محمد خیابانی منتشر گردید، قرار بود در این کتاب گنجانده شود؛ اما به دلیل تصمیم خود کسروی مبنی بر انتشار جداگانه و مستقل نوشته‏اش، دست نوشته او در کتاب شرح حال خیابانی نیامد.

شمس، اسماعیل، آذربایجان و آذربایجانین دمکراتیک قوه‏لری، باکو، بی‎نا، 1340ش.

جزوه کوچکی است که به زبان آذری و با عنوان «آذربایجان و نیروهای دمکراتیک آذربایجان» در باکو به چاپ رسیده است. در حقیقت، این نوشته ترجمه و تلخیص برخی از سخنرانیهای خیابانی است که مقدمه آن را غفار کندلی نوشته و توضیح مختصری نیز از شرح حال و نهضت خیابانی را در آن گنجانده است.

شیخ‏الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمدشاه قاجار پس از گذشت …، ج 2، تهران، نشر گفتار، 1369ش.

این کتاب در دو جلد اوضاع ایران را در زمان سلطنت احمدشاه قاجار (1327 ـــ 1344ق) که با وقایع گوناگون داخلی و خارجی از جمله جنگ جهانی اول، قیامهای خیابانی، جنگل و کمیته مجازات همزمان بوده، بررسی کرده است. بخشی از جلد دوم، به تحلیل علل و انگیزه‏های قیام شیخ محمد خیابانی می‏پردازد.

صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج 1 و 2، اصفهان، کمال، 1364ش.

کتاب ارزشمندی در ماخذشناسی روزنامه‏ها و نشریه‏های ایران از زمان آغاز 1253ش تا موقع چاپ کتاب (اواسط دهه 20 ش) است که در چهار جلد (دو مجلد) منتشر شده است. در جلد نخست، ذیل مجله آزادیستان (ص 149 ـــ 150) که پس از تغییر نام آذربایجان به آزادیستان (چند روز بعد از آغاز قیام خیابانی) انتشار یافت، به وقایع قیام تبریز اشاره و شرحی از زندگانی تقی رفعت، سردبیر آن مجله را بیان کرده است. در جلد دوم (ص 105 ـــ 106) ذیل روزنامه تجدد، ارگان فرقه دمکرات آذربایجان، زندگی و قیام خیابانی را شرح داده است.

عباس‏زاده، حسین فرزاد، مجموعه نطقهای شیخ محمد خیابانی، تهران، [بی‎نا]، 1323ش.

این مجموعه، حاوی شرح حال و زندگانی خیابانی از ابتدا تا پایان عمر و چگونگی آغاز قیام به همراه 69 نطق مهم اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و فلسفی شیخ محمد خیابانی است که از روزنامه تجدد، مجله آزادیستان و دیگر منابع جمع‏آوری و در یک مجله، چاپ شده است.

عباسی، محمدرضا، تاریخ انقلاب مشتمل بر نهضت مشروطیت، تهران، شرق، 1358ش.

مشتمل بر شرحی درباره نهضت مشروطیت، قیام میرزا کوچک‏خان در جنگل گیلان، قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، انقلاب خراسان، کودتای لاهوتی و… است که با انقلاب اسلامی در سال 1357ش و استقرار نظام جمهوری اسلامی کتاب نیز به پایان می‏رسد.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، یکصدسال مبارزه روحانیت مترقی؛ از میرزای شیرازی تا امام خمینی، ج 1، قم، دفتر نشریه نوید اسلام، 1358ش.

نویسنده، شرح حال روحانیون را از میرزای شیرازی تا امام خمینی(ره)، به صورت گرینشی، در آن جمع کرده و در چهار جلد به چاپ رسانده است. از صفحه 210 ـــ 221 جلد نخست آن به زندگانی و قیام شیخ محمدخیابانی اختصاص دارد.

عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه‏های آن، تهران، نشر کتاب سیاسی، چ چهارم، 1370ش.

کتاب حاضر دربرگیرنده مباحثی است که در نهایت به انقلاب اسلامی ایران در 1357ش انجامید. به منظور ریشه‏یابی انقلاب اسلامی، تعدادی از انقلاباتی که در کشورهای اسلامی رخ داده، در آن مورد بحث قرارگرفته است. نهضت خیابانی نیز از جمله مقوله‏های مورد بحث در انقلاب اسلامی و ریشه‏های آن صفحات 376 تا 379 را به خود اختصاص داده است.

فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، تهران، جاویدان، 1362ش.

این اثر، به طور مستقل به قیام میرزا کوچک خان جنگلی در گیلان می‏پردازد که از این حیث، یکی از منابع موثق و دست اول به شمار می‏رود؛ اما به دلیل همزمانی دو قیام خیابانی و جنگلی و تلاش آن دو برای برقراری ارتباط متقابل با هم می‏تواند در پژوهش قیامهای مزبور، مورد استفاده پژوهشگران تاریخ معاصر قرارگیرد. فخرایی در این اثر، به نماینده اعزامی از سوی شیخ محمد خیابانی به طرف جنگل و سرانجام او اشاره دارد.

قلی‏زاده، مصطفی، شیخ محمد خیابانی، خروش حماسه‏ها، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372ش.

سی و هفتمین شماره از مجموعه آثار «دیدار با ابرار» است که معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی چاپ و منتشر کرده است. این نوشته قالب داستانی ـــ تاریخی دارد که نویسنده، شرح حال خیابانی را از زمان تولد تا لحظه شهادت او به دست اسماعیل خان قزاق، توصیف نموده است. هرچند این اثر، نگرش ادبی ـــ احساسی به افق زندگی شیخ خیابانی دارد، به جزییات و وقایع ریز و درشت زندگانی صاحب ترجمه پرداخته، تصویری ملموس به دست داده است که از این زاویه، ارزش توجه و دقت پیدا می‏کند.

کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین، تهران، کویر، 1371ش.

نویسنده در مقدمه کم‏وبیش مفصلی، اوضاع ایران را در زمانهای گوناگون و از دیدگاه ناسیونالیستی بررسی کرده، ریشه‏های ناسیونالیسم را در ایران متذکر شده است. در بخش نهم با عنوان «آذربایجان، ایالت یا ملت» به خطه آذربایجان، ملیت و وقایع ملی وسیاسی مربوط به آن پرداخته، در بخش دیگری که عنوان «آزادیستان» به خود گرفته، قیام شیخ محمد خیابانی را در صفحات 141 ـــ 148 مورد پژوهش و مداقه قرار داده است. بازخوانی قیام مزبور، از زبان کتاب، با دیدگاهی متفاوت، مفید و در خور توجه است.

کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، 1363ش.

مهم‏ترین اثر تاریخی از احمد کسروی است که به صورت سلسله مقاله در سال 1312ش در مجله پیمان منتشر شده است. امتیاز کتاب در این است که نویسنده آن، مشاهدات و شنیده‏های خویش را هنگام انقلاب مشروطه، جمع‏آوری و در آن عنوان کرده است. کسروی در این نوشته‏ها، به زندگانی شیخ محمد خیابانی و اقدامات او در زمان مشروطه اشاره نموده است.

تاریخ هجده ساله آذربایجان، بازمانده تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چ نهم، 1371ش.

این نوشته کسروی «روایت تاریخی مستند از رویدادها و حوادث بعد از انقلاب مشروطیت ایران» است که در واقع ذیل و دنباله کتاب تاریخ مشروطه می‏باشد. علاوه بر این، کسروی در «همه جای کتاب به قضاوت تاریخی می‏نشیند و نظرات صریح و جانبدارانه خود را ابراز می‏کند.» در بخش چهارم، ذیل گفتار هشتم تا دهم (صفحات 865 ـــ 889) با عنوانهای «خیزش خیابانی»، «آزادیستان»، «رفتن خیابانی به عالی‏قاپو» و «پایان کار خیابانی» به قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز پرداخته است که برای پژوهندگان تاریخ معاصر، منبع مستند و کاملی به شمار می‏آید. چرا که نویسنده خود، بسیاری از وقایع را شاهد بوده، شرح حوادث از زبان شاهدان عینی است.

قیام شیخ محمد خیابانی، تصحیح و مقدمه از محمدعلی (همایون) کاتوزیان، تهران، مرکز، 1376ش.

دست نوشته‏ای است که پنجاه و دو سال بعد از مرگ نویسنده به چاپ رسید. از آنجا که نویسنده آن زمان قیام شیخ محمدخیابانی (1299ش) در تبریز و از اعضای گروه دمکرات آذربایجان بوده، مدتی نیز خیابانی را همراهی کرده، بسیاری از رخدادهای زمان مورد بحث را از نزدیک و به چشم دیده است. نوشته او، از منابع معتبر و مستند، درباره قیام تبریز به شمار می‏رود. آنچه از مقدمه کتاب حاضر وکتاب شرح و اقدامات شیخ محمد خیابانی برمی‏آید، این است که کسروی این دست نوشته را به درخواست حسین کاظم‏زاده تبریزی (ایرانشهر) در کتابچه‏ای با قطع صودی A₅  و در 70 صفحه تالیف کرده بود که تاریخ و محل امضای آن عبارت است از سال 1343ق ـــ چهار سال بعد از کشته‏شدن خیابانی ـــ اهواز، هنگام ریاست به عدلیه خوزستان. مقرر بود که این دست نوشته نیز، همراه با دیگر نوشته‏های یاران و آشنایان خیابانی در مجموعه‏ای به مناسبت یادبود مرحوم خیابانی چاپ گردد؛ اما دست نوشته کسروی به آن مجموعه نرسیده و آن مجموعه، با عنوان شرح‎حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، در برلین چاپ شد.

لنچافسکی (لنزوسکی)، جورج (ژرژ)⁴، غرب و شوروی در ایران، سی سال رقابت 1918 ـــ 1948، ترجمه حورا یاوری، تهران، روزنامه سحر، ابن سینا، 1351ش.

این کتاب، مطالعه‏ای تحلیلی ـــ تاریخی است که نویسنده و مورخ لهستانی آن، سیاست دو ابرقدرت جهان را در ایران، مورد کنکاش و پژوهش قرار داده است. قیام تبریز در 1299ش/1930م که در محدوده زمانی مورد پژوهش نویسنده قرار گرفته، صفحاتی از کتاب را به خود اختصاص داده است. هرچند، وی جنبش آزادیستان را به تجزیه‏طلبی متهم کرده و خیابانی را بلشویک خوانده است.

متولی، عبدالله، بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1373ش.

عنوان پایان‏نامه تحصیلی مقطع کارشناسی ارشد در رشته تاریخ است که با رویکردی متفاوت به بررسی تاریخی دو نهضت همزمان در تاریخ معاصر ایران پرداخته است. از این رو، پژوهشی در خور توجه می‏باشد.

مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، تهران، [بی‏نا]، 327ش.

مولف شرح حال و زندگانی حدود صد و یازده تن از رجال نامدار آذربایجان را که در دوران مشروطیت می‏زیسته‏اند و منشا خدماتی بوده‏اند، به ترتیب حروف الفبا، همراه باعکس تعدادی از آنان، ذکر کرده است. خیابانی در ردیف سی و دوم، در صفحات 134 ـــ 139 به صورتی کم‏وبیش جامع، معرفی شده است.

محمدلی، غلام، خیابانی، باکو، [بی‏نا]، 1947م.

نوشته‏ای پرمحتواست که نهضت آزادیستان را تجزیه و تحلیل کرده است. در نهایت تلاش دسترسی به آن امکان‏پذیر شد.

مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج 3، تهران، علمی، 1365ش.

شرح زندگانی و خاطرات عبدالله مستوفی که در سه جلد چاپ و منتشر شده، بسیاری از وقایع و حوادث دوران زمامداران شاهان قاجار را بازگو کرده است. در جلد سوم، به قیام شیخ محمد خیابانی، چگونگی برخورد مردم تبریز و حکمرانی مخبرالسلطنه هدایت اشاره و مطالبی را از سرانجام قیام ذکر کرده است. نگاه مستوفی به قیام خیابانی، نگاهی حکومتی و دارای دید انتقادی است.

مکی، حسین، تاریخ بیست‏ساله ایران، ج 1، تهران، محمدعلی علمی، 1374ش.

تاریخ بیست ساله ایران، از کودتای 1299 و زمامداری مشیرالدوله، ریاست‏الوزرایی و سلطنت رضاخان میرپنج شروع شده، در جلد 8 ، با خلع و استعفای رضاخان از سلطنت، پایان می‏پذیرد. در جلد نخست آن، بخش پنجم (ص 52 ـــ 71) با عنوان «قیام خیابانی» به وقایع آذربایجان و تبریز در فاصله‏ سالهای 1298 ـــ 1299ش پرداخته شده و اقدامات، اهداف و افکار خیابانی را از قیام تبریز مطرح می‏سازد. این بخش از کتاب، برخی نطقهای خیابانی و مذاکرات مجلس شورای ملی را درباره قیام و مسایل دیگر دربرمی‏گیرد که از این منظر پژوهشی در خور دقت است.

ملکی، خلیل، خاطرات سیاسی، با مقدمه محمدعلی (همایون) کاتوزیان، تهران، رواق، 1357ش.

خلیل ملکی از متوارین (1280ش) تبریز است که در 1348ش در تهران درگذشت. اوج و فرودهای زندگانی او، خاطراتی را از وی به‎جاگذاشته است که درباره احزاب و گروه‏های تاریخ معاصر، توجه به آن را امری ضروری می‏نماید. نوع نگاه ملکی به قیام شیخ محمد خیابانی و اوضاع آذربایجان در فحوای جملات و خاطرات او، قابل تامل و تعمق است.

ناهید آذر، عبدالحسین، جنبش آزادیستان، شیخ محمد خیابانی، تبریز، نشر اختر، 1379ش.

مستقل‏ترین اثری است که به تازگی به چاپ رسیده است. از نقطه‏نظر  دسترسی و استفاده نویسنده آن از منابع چاپ‏شده داخل و خارج، نوشته‏ای ارزشمند به شمار می‏آید، هرچند گهگاهی، احساسات وطن‏پرستانه بر سطوری از آن غلبه و مستولی شده است. نویسنده در مقدمه خود به عنوان «سکوت سنگین دوستان، نیش قلم دشمنان» از بسیاری از همکاران، یاران و همرزمان خیابانی که بعدها به مقام و پست نیز رسیده بودند، گله کرده و سکوتشان را درباره افکار، اهداف و اقدامات خیابانی غیرقابل پذیرش و به نوعی موجب رنجش روح خیابانی دانسته است.

نبوی، حسن، تاریخ معاصر ایران (از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید)، تهران، انتشارات دانشسرای عالی، 1350ش.

نگارنده برای تالیف و تدوین کتاب حاضر، غالب مدارک، اسناد و ماخذ را درباره موضوع پژوهشی خود مطالعه کرده و سعی نموده است که تحقیقی جامع، با سبک جدید از تاریخ این دوران را به خوانندگان و علاقه‏مندان تاریخ عرضه کند. تاریخ معاصر ایران در پانزده فصل نگاشته شده که فصل نهم آن با تکیه احمدشاه قاجار بر تخت سلطنت، آغاز گردیده و در صفحه‏های 460 ـــ 463 به تحلیل علل آغاز قیام خیابانی و سرانجام آن پرداخته شده است.

نگرشی کوتاه بر انقلاب اسلامی ایران، تهران، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران، اسلامی، 1359ش.

در این کتاب، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی به بررسی و تحلیل تاریخ انقلاب اسلامی نشسته و در سه فصل جداگانه، در لابه‏لای تاریخ سیاسی معاصر به کنکاش پرداخته است. سازمان مزبور در صفحه‏های 27 ـــ 29 دو نهضت معاصر، جنگل به رهبری میرزاکوچک‏خان و تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی را تحلیل کرده است.

وفایی، زهره (گردآورنده)، نام‎آوران آذربایجان، ج 1، تهران، مولف، 1374ش.

شامل شرح حال 89 تن از ناموران آذربایجانی (از مجموع 600 تن) است که به ترتیب حروف الفبا، تالیف و تدوین شده است. شرح زندگانی و قیام خیابانی در صفحه 54 و به صورت مختصر آمده است.

هدایت، مهدیقلی (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات، تهران، زوار، 1363ش.

«توشه‏ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‏ای از دوره زندگی من» عنوان کامل نوشته مخبرالسلطنه است. کشته‏شدن شیخ خیابانی در زمان ولایت وی بر آذربایجان، مهم‎ترین انتقادی است که برخی از منتقدان به مخبرالسلطنه وارد می‏دانند. در دومین انتصاب مخبرالسلطنه به حکومت آذربایجان که مردی خوشنام در میان مردم آن ایالت بود، خیابانی، به دست یک تفنگچی قزاق کشته شد و موجب لکه‏دار شدن فعالیتهای مخبرالسلطنه گردید. خاطرات و خطرات که عنوان خاطرات هدایت بوده و برخی وقایع آذربایجان و تبریز در آن منعکس است، از آخرین روزهای قیام تبریز، چندان که باید، سخنی به میان نیاورده و بسیار گذرا به جریان کشته‏شدن خیابانی و پایان کار او اشاره کرده است.

طلوع مشروطیت، به کوشش امیراسماعیلی، تهران، جام، 1363ش.

روایت مجموعه رویدادهای دوران مشروطیت در ایران، از زبان مخبرالسلطنه هدایت است که بی‏شک او از صاحب‏نظران و نامداران آن دوران به شمار می‏آید. اثری ارزشمند و قابل تامل و تعمق برای پژوهش درباره مشروطیت می‏باشد که دقت به آن، امری اجتناب‏ناپذیر است. مخبرالسلطنه در این کتاب، به عنوان یک ناظر، برهه‏ای از تاریخ معاصر ایران را برای آیندگان به تصویر کشیده است. علاوه بر این، در صفحه‏های بسیاری از اقدامات و فعالیتهای خیابانی در ایران و آذربایجان، سخن گفته و به اختصار در صفحه 219 با عنوان «قیام خیابانی در تبریز» به واقعه قیام 1299 پرداخته که با اظهار نظرات جانبدارانه همراه است.

گزارش ایران (بخش گزارش دوره قاجار و مشروطیت)، مقدمه از سعید وزیری، به اهتمام محمدعلی صوتی، تهران، نقره، 1363ش.

گزارش ایران به طریقه سنگی در چهار جلد، توسط خود مولف منتشر شده که تاریخ ایران را از پیش از اسلام تا انقراض سلسله قاجاری شامل می‏شود. در بخشی از کتاب حاضر که از نیمه دوم جلد سوم تا پایان جلد چهارم (دوره قاجاریه) را در بر می‏گیرد، نویسنده به معرفی شخصیت و اقدامات شیخ محمد خیابانی در دوران قبل از قیام در تبریز پرداخته است. در صفحه 342 به صورتی مختصر قیام خیابانی مطرح شده که تحلیل مخبرالسلطنه هدایت ـــ نویسنده کتاب ـــ کسی متهم به دست داشتن در قتل خیابانی است، قابل دقت و تامل می‏باشد.

پی‏نوشتها

1 ___ S.N. Rostovsky

2 ___ L.Peistkov

3 ___ George Lenczowski